Systemy transportowe IV PDF_ver_1.0.1.doc

MATERIAŁY  POMOCNICZE

do przedmiotu

„SYSTEMY  TRANSPORTOWE”

opracował: Paweł Woś

Rzeszów, 2006

I.  Podstawowe pojęcia związane z transportem

Pojęcie transport można analizować m.in. w znaczeniu:

a)              etymologicznym

b)              czynnościowym

c)              podmiotowym

Ad a)              Transport (z łac. transportare) oznacza przenieść, przewieźć.

Ad b)              Transport to działalność polegająca na na celowym przemieszczaniu osób, rzeczy i wiadomości. Działalność ta od zarania ludzkości jest trwale związana z bytem człowieka, gdyż przemieszczanie przedmiotów, potem towarów i ludzi było zawsze człowiekowi potrzebne. Z czasem czynności te zostały wydzielone i od wielu stuleci świadczone są odpłatnie przez wyspecjalizowane podmioty gospodarcze.

Pojęcie transport w znaczeniu czynnościowym posiada też synonimy: przewóz (przewiezienie czegoś/kogoś z jednego miejsca na drugie) oraz przemieszczenie (zmiana miejsca usytuowania w przestrzeni). Zatem można powiedzieć, że transport to przemieszczanie osób, ładunków lub energii wzdłuż określonej trasy (drogi) za pomocą środka transportowego.

Ad c)              Transport oznacza działalność technicznie, organizacyjnie i ekonomicznie wydzieloną z innych czynności technologicznych, np.. przemysłowych, rolnych. Wyodrębnienie czynności transportowych i świadczenie ich w formie usług występuje wtenczas, gdy do ich realizacji zostanie powołany odrębny podmiot gospodarczy, wyposażony w odpowiednie środki transportowe.

Komunikacja – (z łac. communicatio) udzielenie, rozmowa – przekazanie informacji. Słowo to często bywa używane jako synonim transportu, i oznacza łączność pomiędzy oddalonymi od siebie miejscami za pomocą środków transportu, linii telefonicznych, itp.

Z pojęciem komunikacja związane są zarówno określenia transportowe, np.. komunikacja towarowa, komunikacja pasażerska, komunikacja stała i okresowa, komunikacja autobusowa, miejska, lotnicza czy kolejowa, jak i określenia łączności np. komunikacja radiowa, telefoniczna, telegraficzna zapewniające trwałe formy komunikowania, wyróżniające się dostępnością, pewnością i regularnością tch połączeń, np. zgodnie z ogłoszonym rozkładem jazdy.

Zatem komunikacja to organizacja i środki techniczne przewozu ludzi i ładunków (transport) oraz przekazywanie informacji (łączność).

Dokonując analizy tych dwóch pojęć: transport i komunikacja można stwierdzić, że:

1)              nie są one pojęciami jednoznacznymi

2)              mają odrębną treść, przy czym w określonym zakresie czynnościowym są identyczne.

Z określeniem transport i komunikacja związane są pojęcia infrastruktura i suprastruktura transportowa. Łac. infra oznacza: pod, poniżej, a człon supra: nad, ponad, gdy struktura - zagospodarowanie danego terenu dla funkcjonowania określonych działów gospodarki, w tym urządzenia usługowe niezbędne do należytego działania transportu. Najkrócej, infrastruktura transportu obejmuje: drogi transportowe wraz z urządzeniami i wyposażeniem, które zapewnia ich funkcjo­nowanie. Natomiast środki transportowe wraz z obsługującym je zapleczem tech­nicznym stanowią suprastrukturę

Specjalną funkcję usługową względem transportu i komunikacji spełnia spedycja. Wyraz ten pochodzi z łac. expedire - załatwić, umożliwić ekspedycję oraz z włos. spedizione, co oznacza - naj krócej - ogół czynności wykonywanych przy wysyłaniu i odbieraniu towarów. Spedycja to usługi polegające na wykony­waniu czynności, których celem jest zorganizowanie przewozu rzeczy (np. zawar­cie umowy przewozu, nadanie i odbiór przesyłki). Realizacja kontraktu handlo­wego, szczególnie międzynarodowego, wymaga bowiem przygotowania i wykona­nia wielu fachowych czynności poprzedzających przewóz, realizowanych w trakcie przewozu, jak i po zakończeniu samego przewozu, co sytuuje spedytora pomiędzy eksporterem i importerem, stronami tegoż kontraktu.

Spedytor jest więc pełnomocnikiem zleceniodawcy - eksportera lub importera, współuczestniczącym, jak i współdziałającym z różnymi jednostkami (urzędy, firmy) obsługującymi ładunki w procesie transportowym. Organizowanie prze­wozu rzeczy - szczególnie w obrocie międzynarodowym - zwykle wykracza poza zakres obowiązków przewoźnika i niekiedy również wiedzę zleceniodawcy. Wcześniej jednak spedytor może udzielić praktycznych rad przydatnych w trakcie negocjacji handlowych, np. realizacji transportowej kontraktu, w tym gestii transportowej.

Inne czynności spedycyjne to np.: przygotowanie ładunku do przewozu (kompletowanie, pakowanie, ważenie, cechowanie); dowóz ładunku do miejsca nadania i załadunku na główny środek transportowy; sporządzenie dokumentów prze­wozowych oraz kompletowanie innych niezbędnych w czasie przewozu (celnych, standaryzacyjnych, faktur, itp.); ubezpieczenie ładunku; dokonanie zgłoszenia celnego ładunku; zawarcie umowy przewozu; konwojowanie ładunku w czasie przewozu, informowanie zleceniodawcy o aktualnym miejscu pobytu i stanie ładunku; odbiór przesyłki; uiszczenie należności przewozowych; stwierdzenie jakości ładunku, ewentualnie czasowe składowanie ładunku lub nawet sprzedaż. Niektóre z tych czynności spedytor wykonuje bezpośrednio (czynności spedycyjne), inne związane z przemieszczaniem bądź dodatkowe zleca specjalistycznym przedsiębiorstwom transportowym lub innym, co prezentuje rys. 1.3. Niekiedy spedytor posiadający tabor przewozowy dokonuje też przewozu ładunku, jak i czynności za- i wyładunkowych. Z przedstawienia typowych czynności spedy­torskich wynika, iż mogą one występować w różnych fazach procesu transpor­towego, w zależności od zakresu kontraktu handlowego, rodzaju ładunku i użytych środków przewozowych.

II.  Transport w systemie społeczno-gospodarczym kraju

Działalność transportowa warunkuje sprawne i efektywne funkcjonowanie każdego działu gospodarki narodowej i wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym poszczególnych regionów stanowi czynnik intensyfikujący ten rozwój.

Złe funkcjonowanie transportu ogranicza sprawną działalność poszczególnych działów i gałęzi gospodarczych, zwłaszcza w obliczu stale rosnącego podziału pracy na świecie i tzw. zjawiska „outsourcingu” – przenoszenia produkcji do krajów o niższych kosztach produkcji.

Efektywna działalność transportu oraz pozostałych działów gospodarki zależy od od odpowiedniego podziału części dochodu narodowego z przeznaczeniem na ich rozwój. Pomiędzy rozwojem gospodarki narodowej a systemem transportowym kraju istnieje ścisła zależność, ponieważ transport obsługuje pozostałe działy gospodarki, w szczególności przemysł, budownictwo, rolnictwo itd.

Rozwój transportu zbliża do siebie rynki, umożliwia zwiększenie produkcji, aktywizuje obszary wokół jego infrastruktury. Wzdłuż dróg i węzłów powstają nowe zakłady przemysłowe i usługowe.

Rozwój zaś transportu jest możliwy dzięki inwestycjom, tj. zarówno dzięki modernizacji istniejącej już infrastruktury, jak i budowie nowych obiektów, przy czym rozwój infrastruktury powinien wyprzedzać rozwój transportu w stosunku do potrzeb. Wynika to m.in. z długiego okresu powstawania obiektów infrastrukturalnych.

Transport w systemie gospodarczo-społecznym kraju spełnia trzy funkcje:

a)              funkcja konsumpcyjna – oznacza zaspokajania potrzeb przewozowych przez świadczone usługi transportowe;

b)

              funkcja produkcyjna – oznacza zaspokajanie potrzeb produkcyjnych przez świadczenie usług transportowych, tzn. przez stworzenie warunków działalności gospodarczej, jej stymulację oraz wpływ na funkcjonowanie rynku i wymianę;

c)

              funkcja integracyjna – pozwala zintegrować państwo i społeczeństwo poprzez usługi transportowe.

Powyższe funkcje wskazują na komplementarny charakter działalności transportowej w stosunku do reszty gospodarki, co oznacza brak możliwości zastąpienia działalności transportowej jakąkolwiek inną działalnością.

    Odzwierciedleniem komplementarności transportu w stosunku do gospodarki jest proporcja między wykonywanymi przewozami a wielkością produkcji.

Transport w gospodarce narodowej można więc rozpatrywać jako

a) dawcę

b) biorcę

Jako dawca, transport umożliwia wymianę dóbr i usług. Przewozi surowce, materiały i półfabrykaty przeznaczone do zużycia produkcyjnego oraz gotowe produkty przeznaczone do konsumpcji. Jest więc ważnym ogniwem w procesach produkcyjnych.

Przemieszczanie osób umożliwia dojazdy pracowników do zakładów produkcyjnych itd., co również stanowi w pewnym sensie udział transportu w procesach produkcyjnych.

Poza obsługą działów produkcji materialnej transport obsługuje też działy nieprodukcyjne, np. ochrona zdrowia, oświata, administracja itp., a także świadczy usługi dla ludności, zaspokaja indywidualne potrzeby komunikacyjne, aktywizuje życie społeczno-gospodarcze i kulturalne, sprzyja rozwojowi turystyki.

Transport jako biorca korzysta z produkcji poszczególnych gałęzi gospodarki narodowej, przede wszystkim przemysłu metalowego, hutniczego, włókienniczego. Transport nie może istnieć bez paliwa i energii elektrycznej. W ten sposób jest uzależniony od przemysłu wydobywczego, chemicznego a także samego siebie (import ropy naftowej).

III.  Pojęcie i charakterystyka systemu transportowego

1. Definicje

System to uporządkowany układ elementów, pomiędzy którymi zachodzą określone relacje tworzące pewną całość, np. system metryczny, edukacyjny. System to układ elementów o określonej strukturze, będący uporządkowaną logicznie całością. Obie ogólne definicje pojęcia system zwracają uwagę na układ elementów, który jest uporządkowany i tworzy pewną logiczną całość.

Znacznie poszerzona definicja tego pojęcia brzmi: system jest to wyodrębniony z otoczenia zbiór elementów materialnych lub abstrakcyjnych, mających wzajemne powiązania wewnątrzsystemowe i zewnętrzne z otoczeniem, w ramach którego i na rzecz którego działa.

Systemy, (w tym transportowy), mają charakter otwarty i są sprzężone z otoczeniem dwustronną wymianą jako dawcy i biorcy. Dla systemu transportowego państwa lub określonego regionu, jego otoczeniem jest cały makrosystem społeczno-gospodarczy kraju lub określonego regionu, na rzecz którego świadczy usługi transportowe, a z którego uzyskuje niezbędne świadczenia zasilające, np. zaopatrzenie w środki transportu, energię, siłę roboczą.

System transportowy można najkrócej zdefiniować jako potencjał transportowy, którego elementami są:

- drogi i stacje,

- napęd i urządzenia przewozowe,

oraz wzajemne powiązania pomiędzy nimi orasz wszystkimi innymi gałęziami gospodarki narodowej.

System rozpatrywany z zewnątrz jest całością, a widziany od wewnątrz jest zbiorem elementów pozostających w określonych relacjach względem siebie, tworzących układ sprzężeń szeregowych i zwrotnych, dzięki czemu może realizować określone cele, w tym zaspokajać potrzeby transportowe.

Zbiór elementów w danym systemie i ich połączeń komplementarnych, przy których elementy się wspomagają i uzupełniają oraz substytucjonalnych, przy których elementy się zastępują i wymieniają, stanowi strukturę systemu. Elementy w systemie mogą być uporządkowane według określonego kryterium i/lub określonej hierarchii ważności oraz rozmieszczone w różnych, najlepiej przydatnych miejscach, w celu spełnienia swych funkcji w ustalonym porządku i czasie, co stanowi organizację systemu.

W odróżnieniu od systemów naturalnych, charakteryzujących się zdolnością do samoregulacji, system transportowy został stworzony przez człowieka jako całość: logiczna, społeczna, ekonomiczna, organizacyjna, gospodarcza, techniczna i technologiczna. System transportowy wymaga stałego nadzoru i ingerencji, aby funkcjonował możliwie niezawodnie i bez zakłóceń.

2. Właściwości ST

Właściwościami systemu transportowego są:

–              złożoność wynikająca z dużej liczby elementów i wzajemnych połączeń,

–              probabilizm, niemożność przewidzenia wszystkich zjawisk i relacji zachodzących w czasie procesu transportowego (prawdopodobieństwo zdarzeń),

–              ograniczona zdolność do samoregulacji, oznacza że działa on zawodnie oraz nie jest wyposażony w środki i zdolność do samolikwidacji ewentualnych odchyleń,

–              dynamiczność wynika z ingerencji człowieka w jego funkcjonowanie, w określonym czasie i przestrzeni oraz możliwości adoptowania się do nowych uwarunkowań.

3. Struktura ST

System transportowy składa się z podsystemów: technicznego, organizacyjnego i ekonomiczno-prawnego oraz ich elementów składowych będących we wzajemnym związku funkcjonalnym, służącym do realizacji więzi społeczno-gospodarczych na określonym obszarze, co prezentuje rysunek 7.1.1. Pomiędzy przedstawionymi na rysunku elementami systemu transportowego powinny zachodzić właściwe relacje ilościowe i jakościowe. Relacje te oznaczają dostosowanie rzeczowe tak, aby elementy systemu transportowego mogły być jak najbardziej optymalnie wykorzystywane w obsłudze potrzeb transportowych otoczenia.

4. Składniki warstwy technicznej systemu transportowego

4.1.  Drogi oraz punkty i węzły transportowe

Droga jest naturalnym lub specjalne skonstruowanym pasem na powierzchni ziemi, po którym odbywa się ruch pojazdów. Droga konkretnego przewozu ładunku lub osoby jest wyznaczona poprzez punkt początkowy i końcowy. Drogę można zatem podzielić na linię transportową, po której odbywa się ruch pojazdów transportowych oraz punkty transportowe, w których rozpoczyna się lub kończy przemieszczanie ładunków lub osób, względnie w których przedmiot przewozu jest przeładowywany na inny środek transportowy. Linia i punkty transportowe łącznie z rozgałęzieniami i skrzyżowaniami tworzą na określonym obszarze sieć transportową

Rodzaj i stan drogi dla taboru poruszającego się po niej określa szereg wyznaczników. Od parametrów drogi uzależnione są takie wielkości eksploatacyjne taboru jak jego zużycie fizyczne, prędkość ruchu pojazdów, zużycie paliwa, czas przewozu oraz bezpieczeństwo jazdy.

Najważniejsze właściwości drogi związane z procesami pokonywania przestrzeni są:

1. dostępność

2. przepustowość

3. wydłużenie.

Dostępność drogi transportowej charakteryzowana jest przez gęstość sieci i punktów transportowych. Ze wzrostem gęstości sieci transportowej danej gałęzi transportu rośnie również jej dostępność. Gęstość sieci wyrażana jest liczbą kilometrów długości linii transportowych przypadającej na określoną powierzchnię obszaru (najczęściej 100 km2) lub na określoną liczbę mieszkańców. Pierwszy wskaźnik mający charakter geograficzny przydatny jest dla oceny dostępności sieci transportowej w przewozach towarowych, drugi natomiast nosi znamiona wskaźnika demograficznego i wykorzystywany jest na ogół dla oceny dostępności sieci transportowej w przewozach pasażerskich.

Największą gęstością sieci transportowej charakteryzuje się transport samochodowy, tym samym posiada największą dostępność do początkowego i końcowego miejsca transportu. Wskaźniki gęstości sieci transportu samochodowego w wybranych latach przedstawiono w tablicy 1.

Tablica. 1. Gęstość sieci transportu samochodowego w Polsce w latach 1950-1975