skarby32.pdf

P o d k a r P a c k i e

Numer 3 czasopisma wydanego w ramach projektu „Produkty tradycyjne szansą na rozwój”, współfinansowanego przez

Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz budżetu państwa za pośrednictwem Euroregionu

Karpackiego w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka 2007–2013

2 Z abytkom na pomoc

tekst i fot. Piotr Kocząb

Prace konserwatorskie

trwają

Prawie 10 mln zł wojewoda podkarpacki Małgorzata Chomycz przeznaczy

w 2012 r. na ratowanie zabytków. W budżecie na ten rok jest o trzysta tysięcy

złotych więcej niż w ubiegłym. Do 29 lutego br. właściciele i osoby zarządzające

obiektami wpisanymi do rejestru zabytków mogą ubiegać się o dotacje na prace

konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane. Dotacje przyznawane

są w wysokości do 50% lub więcej nakładów. Pokrycie kosztów powyżej 50%

jest możliwe m.in. w przypadku zabytków o wyjątkowej wartości historycznej,

artystycznej, naukowej lub skomplikowanej technologii ratującej zabytek.

Cerkiew w Zadąbrowiu przed rozpoczęciem prac konserwatorskich

W 2011 r. dzięki dotacjom wojewody podkarpackiego pra-

wymagających szybkiej pomocy, cennych dla podkarpackiego dzie-

dzictwa kulturowego. Współpraca samorządowych władz gminy

Orły z proboszczem parafii w Orłach pozwoliła na przeniesienie na

nowe miejsce, a następnie rekonstrukcję drewnianej, XVII-wiecznej

cerkwi w Zadąbrowiu. Efektem prowadzonych prac jest odkrycie

elementów dawnego wyposażenia ukrytych na strychu i w kopule

cerkwi. Podjęte zostały także prace remontowo-konserwatorskie

piwnic przemyskiego rynku, których metryka sięga końca XV w.

W przyszłości mają one stanowić część trasy turystycznej. Realizo-

wane prace w podziemiach przemyskiej archikatedry obrządku ła-

cińskiego pozwoliły zabezpieczyć fundamenty budowli i usztywnić

konstrukcję obiektu w partiach przyziemia. Podczas realizowanych

badań archeologicznych odkryto dwie krypty – dotychczas niezna-

ne – zawierające pochówki biskupów przemyskich z przeł. XVIII

i XIX w. Dzięki współpracy lokalnego Stowarzyszenia Odnowy

Wsi Wolan i sołectwa z podkarpackimi służbami konserwatorski-

mi rozpoczęto prace remontowe, w tym rekonstrukcyjne, w wyniku

których jest szansa na podniesienie z ruin XVIII-wiecznego dworu

Horodyńskich w Kotowej Woli. Dofinansowanie prac remontowo-

-konserwatorskich pozwoliło na odzyskanie dawnej świetności rów-

nież takich zabytków jak zamek w Lesku czy klasztor w Komańczy.

Opis prac archeologicznych, konserwatorskich i budowalno-

konserwatroskich prowadzonych w latach 2007–2010 został ujęty

na 700 kartach dwutomowego Konserwatorskiego Biuletynu Infor-

macyjnego. n

ce konserwatorskie prowadzone były przy 144 zabyt-

kach. Najliczniejszą grupę remontowanych budynków

stanowiły obiekty sakralne: kościoły, cerkwie, klasztory, dzwonni-

ce, plebanie, organistówki i ogrodzenia zespołów kościelnych. Na

drugim miejscu pod względem liczebności plasują się budynki

mieszkalne, a dalej zespoły rezydencjalne i obiekty użyteczności

publicznej. Prowadzono także remonty przy 24 zabytkach budow-

nictwa drewnianego.

Dzięki wznowionym pracom konserwatorskim i pomocy władz

samorządowych Sieniawy dawny blask odzyska, dotychczas nie

użytkowana, XVII-wieczna, drewniana cerkiew greckokatolicka

w Rudce. W tym roku planuje się wykonać instalacje i zagospodaro-

wać zabytek, który dotychczas niszczał i był jednym ze stu obiektów

Wielosezonowe, kompleksowe prace trwające przy wystroju i wyposażeniu

wnętrz:

– cerkiew w Krempnej, zakończenie prac przy wystroju i wyposażeniu, w tym cennym ikonostasie,

a również polichromii w sanktuarium, ołtarzu i dwóch obrazach;

– cerkiew w Radrużu – zakończenie prac przy polichromii i wystroju wnętrza oraz jego pełne przy-

gotowanie dla przyjęcia ikonostasu przechowywanego dotychczas jako depozyt Wojewódzkiego

Konserwatora Zabytków w Muzeum w Łańcucie. Ikonostas po pracach konserwatorskich plano-

wanych na bieżący rok powróci do cerkwi – obecnie oddziału Muzeum Kresów w Lubaczowie;

– kościół parafialny w Tyrawie Wołoskiej – zakończenie prac przy aranżacji wystroju malarskiego oraz

jego wyposażeniu, przeprowadzenie konserwacji zespołu ołtarzy: głównego i dwóch bocznych;

– kościół parafialny w Michałówce – zakończenie prac przy wystroju i wyposażeniu,

prowadzonych od 2008 r. Zakończono ostatni etap prac przy malowidłach ścien-

nych (na fragmencie ściany płn.) oraz prace przy krucyfiksie i feretronie;

– kościół parafialny w Klimkówce – w 2007 r. rozpoczęto prace w świątyni, najpierw

przy wystroju malarskim, następnie przy ołtarzu głównym;

– kościół parafialny w Stubienku – zakończenie prac przy polichromii wnętrza, pro-

wadzonych od trzech lat;

– kościół farny w Krośnie – od kilku lat prowadzone są w nim kompleksowe prace

przy wystroju i wyposażeniu wnętrza.

Najpilniejsze zadania konserwatorskie w 2012 r.:

– kontynuacja prac przy podziemiach przemyskich – pod Rynkiem i w archikatedrze

w Przemyślu;

– prace we wnętrzu odrestaurowanych cerkwi w Rudce i Zadąbrowiu;

– podjęcie prac przy walących się cerkwiach w Chyrzynce, Kotowie i Wyszatycach;

– kontynuacja prac przy wystroju wnętrza kościoła farnego w Krośnie;

– wykonanie prac przy ikonostasie z cerkwi w Radrużu;

– wykonanie prac konserwatorskich przy zespole XVII-wiecznych ikon z cerkwi

w Świątkowej Małej.

o d R edakcji

S piS tReści

Drodzy Czytelnicy

a RchitektuRa

Sacrum w drewnie

Natalia Stojak

– Skąd u Ciebie ta fascynacja zabytkami? – zapytał mnie ostatnio

kolega redakcyjny. Gdy mu opowiedziałem o moim nauczycielu historii

z V klasy podstawowej Ryszardzie Cybulskim, który na całe życie za-

szczepił mnie pasją do wszystkiego co dawne, ze szczególnym uwzględ-

nieniem archeologii i sztuki – mruknął, że właśnie przeczytał informację

o zmniejszeniu liczby lekcji historii w naszych szkołach. Wspomniałem

mu więc, że nie z ilości godzin historii wynikać będzie wiedza ich uczest-

ników o dziejach własnej miejscowości czy regionu. I, że niestety obec-

nie nasze pociechy lepiej znają historię Stanów Zjednoczonych niż losy

wsi czy miasta. Chociaż – na szczęście – zdarzają się wyjątki. Bo od fascynatów przeszłością zależeć

będzie, czy dzieciarnia wybierze grę komputerową czy też wspólną wycieczkę szlakiem historii. Moż-

na przekonać młodzież, że ogrodzenie terenu dawnego cmentarza cholerycznego z XIX w. czy ura-

towanie od rozpadu starej drewnianej kapliczki to także dobry pomysł na spędzenie wolnego czasu.

Niedawno przeczytałem w internecie felieton Marka Stokowskiego o zagrożeniu naszych obiektów

zabytkowych, opublikowany w „Aktualnościach Turystycznych”. Zacytuję jego fragment: „…niszczenie

zabytków to nade wszystko dramat utraty naszych świadectw i pamiątek narodowych, a te stanowią

wartość bezcenną, jako że zakorzeniają nas w historii i kulturze. One są tym bardziej godne ochrony, że

po wiekach wojen i zniewolenia pozostało nam ich tak niewiele. Wszelako zabytki mają też wymiar –

powiedzmy to sobie bez skrępowania – gospodarczy. Zabytki stanowią oś współczesnego przemysłu

turystycznego, zwłaszcza w Europie, gdzie turystyka ma głównie charakter kulturowy…”.

Ktoś może zadać pytanie: – Ale czy warto zawracać młodzieży głowę tą przeszłością? Przecież

mają myśleć o cywilizacji XXI wieku, przed nimi kosmos, rakiety, podróże na Marsa? Pozwolę sobie

odpowiedzieć kolejnym cytatem z felietonu: „…Na początku lat 90., a więc w okresie wielkiego im-

petu gospodarczego na Wyspach Brytyjskich, w Yorku, na północy Anglii, władze zgodziły się na

wzniesienie kilkupiętrowego garażu w obrębie starego miasta. Szef służby archeologicznej zwrócił się

o prawo do wykonania uprzedzających budowę badań. Inwestorzy odmówili, bo czas to pieniądz.

Ostateczną decyzję miała podjąć rada miasta. Przeprowadzono głosowanie. Większością dwóch

głosów radni zadecydowali o tym, że archeolodzy otrzymają czas i środki na realizację wykopalisk,

czyli szansę na uratowanie historycznych pamiątek Anglii. Szef służby archeologicznej zauważył, że

jego wniosek poparły między innymi dwie bardzo młode kobiety, właściwie dziewczyny. Można po-

wiedzieć, że to właśnie one przesądziły o rezultacie głosowania. Podszedł do nich i spytał, co wpłynęło

na ich decyzję. Powiedziały mu, że w szkole uczestniczyły w kursie o zabytkach i dziejach Yorku. Pro-

wadziła go pewna pani, historyk, i robiła to tak wspaniale, że młodzi ludzie pokochali swoje miasto.”.

Prezydent Miasta Rzeszowa próbuje za 6 mln zł wybudować fontannę multimedialną w pobliżu

bastionów rzeszowskiego zamku. Czy wie o tym, że w tym miejscu znajdował się – założony przez Lu-

bomirskich – park francuski, ze sztucznym jeziorem z wyspą, na której ustawiono zdaje się, że pierw-

szy w Rzeczpospolitej Domek Chiński? Czy planuje w tym miejscu wykopaliska archeologiczne, które

mogą odsłonić niejedną tajemnicę? Czy miał dobrego nauczyciela z historii?

S ylwetki

Uczeń Matejki i monachijczyków Antoni Adamski

Z pRacowni konSeRwatoRa

Rzeszowskie mauzoleum Ligęzów

Ewelina Dziopak-Gruszczyńska

n a tuRyStycZnym SZlaku

Pałac na kresach

Rafał Mazurek

n a tuRyStycZnym SZlaku

Ślady dziejów

Tomasz J. Filozof

n a tuRyStycZnym SZlaku

„Nieszpory przemyskie” Arkadiusz Bednarczyk

S potkanie Z dZiełem

Flamandzka martwa natura Barbara Adamska

h iStoRie Zapomniane

Potocki o Potockich

Andrzej Potocki

d obRa utRacone

Był kościół na wzgórzu

Inga Kunysz

h iStoRie Zapomniane

Ślady Ormian

Jacek Stachiewicz

n ekRopolie

Zniszczone, nie zapomniane opr. Piotr Kocząb

fot. Jerzy Wygoda

m uZealnictwo

Firma Witkiewicz i Syn

Sławomir Kułacz

Krzysztof Zieliński

d obRa utRacone

Pochłonął go ogień

Inga Kunysz

dwumiesięcznik bezpłatny

nr 1(32), I–II 2012, Rzeszów

ISSN 1898-6579

a Rcheologia

Cmentarzysko w Boratynie

Jakub Czopek

P o d k a r P a c k i e

Wydawca: Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Pro Carpathia”

Redakcja: 35-074 Rzeszów, ul. Gałęzowskiego 6/317, tel./fax: 017 852 85 26

e-mail: krzysiek@procarpathia.pl; www.skarbypodkarpackie.pl; www.procarpathia.pl

Redaktor naczelny: Krzysztof Zieliński

Współpraca: B. Adamska, A. Adamski, A. Bednarczyk, I. Fac, T. Filozof, A. Frączek, J. Holc, P. Kocząb, A. Komski, S. Kułacz,

I. Kunysz, R. Mazurek, J. Pawłowski, A. Potocki, J. Stankiewicz, J. Wygoda, A. Żygadło

Współpraca techniczna: Kinga Trznadel

Tłumaczenie na jęz. słowacki: Agencja Usług Językowych TRANSLATOR Roman Golesz

Opracowanie graiczne, łamanie: KORAW Dorota Kocząb

Druk: RESPRINT Rzeszów Nakład: 2000 egz.

Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych i zastrzega sobie

prawo redagowania nadesłanych tekstów. Kopiowanie i rozpowszech-

nianie publikowanych materiałów wymaga zgody Wydawcy.

h iStoRie Zapomniane

Węgierskie, polskie, słowackie ? Jerzy Holc

Numer 3 czasopisma wydanego w ramach projektu

„Produkty tradycyjne szansą na rozwój”,

współfinansowanego przez Unię Europejską

z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego

oraz budżetu państwa za pośrednictwem Euroregionu

Karpackiego w ramach Programu

Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita

Polska – Republika Słowacka 2007–2013

Na okładce:

relikwiarz na żebro św. Stanisława kostki z 1926 r. w kaplicy domowej w kościele

oo. jezuitów w Starej Wsi. Srebrne popiersie św. Stanisława trzymającego

dzieciątko Jezus i srebrną trumienkę wykonała firma Łopieńskich z Warszawy.

dwa drewniane pozłocone anioły podtrzymujące trumienkę wyrzeźbił karol

Hukan (1888–1958) z krakowa (fot. Jacek Stankiewicz)

a RchitektuRa

Sacrum w drewnie

tekst Natalia Stojak

Drewniane, rysujące się ciemną plamą wśród

zieleni sylwety cerkwi bieszczadzkich wydają się

mieszkańcom Podkarpacia integralną częścią kraj-

obrazu. Opatrzyły się tak bardzo, że przestały

intrygować, a pochłanianie ich przez krajobraz

nikogo już nie wzrusza. Budowle te, w większości

pozbawione użytkowników, niszczeją w opuszcze-

niu, skrywane litościwie przez zdziczałe, wybujałe

drzewa. Przycupnięte zwykle gdzieś na skraju wsi,

istnieją w świadomości miejscowych od zawsze,

więc są już swojskie, jednak jako pozostałość po

nieobecnych – obce, i to by mogło usprawiedliwiać

grzech ich zaniedbania.

O wo uczucie obcości wzmaga się przy bezpo-

Liskowate, cerkiew bojkowska

kiew jest bojkowska? Zresztą przypuszczam, że

podobne pytania zadają sobie także miejscowi.

Powiedzmy szczerze: laik w kontakcie z takim za-

bytkiem czuje się rozczarowany. Staje bezradnie

przed zamkniętym na cztery spusty, poczerniałym

budynkiem, który nijak się ma do jego wyobrażenia

o cerkiewnym przepychu. Jeśli jest to na dodatek

cerkiew bojkowska, jak w Liskowatem, to nie ma

nawet kopuł. Wydaje się mała, jakaś krzywa i w tra-

gicznym stanie technicznym. W konfrontacji z tek-

stem przewodnika, podkreślającym wagę zabytku,

zakłopotanie odbiorcy wzrasta. Nie potrafi on za-

chwycić się, czerpać przyjemności z obcowa-

nia z budowlą, co gorsza, odchodzi od niej tak

samo nieobeznany z tematem jak przyszedł.

Umberto Eco w jednym z esejów pisze, że

gdy laikowi zostanie zracjonalizowane dzieło,

to – niezależnie od tego, czy można określić

je jako ładne – w połowie przypadków ów

odbiorca stwierdzi, że dzieło mu się podoba.

Może więc racjonalizacja, czyli przekształce-

nie w pojęcia języka, którym operuje drew-

niana architektura cerkiewna, powinna być

jednym z głównych działań zmierzających do

uwrażliwienia, a w konsekwencji do zwięk-

szenia zainteresowania niszczejącymi w za-

straszającym tempie cerkwiami?

średnim kontakcie z budowlą. Ani miejsco-

wi, ani turyści nie rozumieją języka form,

którym operuje ta architektura. Informacje na jej

temat w większości popularnych przewodników

turystycznych ograniczają się zazwyczaj do stresz-

czenia historii budowli z użyciem często niezrozu-

miałych dla czytelników słów, zresztą niekoniecz-

nie będących określeniami fachowymi.

Wielu turystów pochodzących z dalszych stron

Polski z zakłopotaniem pyta: kim byli Bojkowie?

Dlaczego ich już tu nie ma? I co to znaczy, że cer-

Wnętrze cerkwi bojkowskiej

z Grąziowej, obecnie w Muzeum

Budownictwa Ludowego w Sanoku

Konstrukcja i wymogi liturgiczne

Na bogactwo form i konstrukcji, które

możemy zaobserwować wśród drewnia-

nych bieszczadzkich cerkwi, łemkowskich

i bojkowskich, wpłynęło wiele czynników.

a RchitektuRa

By zrozumieć genezę tych form, należy pamiętać,

że zarówno Łemkowie, jak i Bojkowie byli wyzna-

nia unickiego, a więc mieli liturgię wschodnią. We

wschodnim chrześcijaństwie architektura pełni-

ła raczej funkcję skorupy oddzielającej „świątynię

wewnętrzną” od świata doczesnego. Dlatego bryła

omawianych budowli podlegała przeróżnym mo-

dyfikacjom, będącym wypadkową możliwości, am-

bicji inwestora i inwencji budowniczych.

Z tego też powodu wyjściowa, narzucona przez

teologię forma centralnej świątyni krzyżowo-ko-

pułowej z czterema filarami, mogła ulec tak daleko

idącej redukcji. Z liturgicznego punktu widzenia

istotne było głównie zachowanie przestrzeni wnę-

trza. Najważniejszym, centralnym miejscem cerkwi

był ołtarz, na którym składano ofiarę. Sanktuarium

i nawę odgradzał od siebie ikonostas, z którego

emanowały do wiernych „pierwiastki duchowe”.

Nawa miała wysokie przykrycie, najczęściej w for-

mie kopuły. Jej krzywizny miały wskazywać kieru-

nek spływania na wiernych łaski boskiej i kierunek

wznoszenia się modlitw. Kopuła należała już do

sfery niebieskiej, co często podkreślane było odpo-

wiednio dobranymi freskami. Niżej, w teologicznie

narzuconym archetypie, powinny znajdować się

cztery filary, zniknęły one jednak gdzieś w zawieru-

chach dziejowych i kopuła była zazwyczaj podparta

na tamburze, będącym konstrukcyjnym łącznikiem

między sferą ziemską (kwadratową nawą) a sferą

niebieską (kopułą, która powinna być na rzucie

koła, czyli figury idealnej, ale w praktyce była na

wielokącie). Symboliczną funkcję tamburu podkre-

ślały freski, na których przedstawiano na przykład

proroków jako łączników między ludźmi a Bogiem.

Nasuwa się pytanie: dlaczego ołtarz, centralne

miejsce świątyni, nie znajdował się w jej geome-

trycznym środku? Otóż miało to związek z ogra-

niczeniami technicznymi: konstrukcja wieńcowa

wymagała w budowie całych belek, co ogranicza-

ło wielkość cerkwi. Skoro nawa miała pomieścić

wszystkich wiernych, trzeba było przesunąć sank-

tuarium i przednawie poza obręb korpusu głów-

nego, co wydłużało plan budynku. Na dodatek

specyfika drewna nie pozwalała na budowę form

kolistych, dlatego stosowano formy wieloboczne

(także przy konstrukcji kopuł).

Owe niespotykane w cerkwiach murowanych

daszki obiegające bryły też miały podobnie utyli-

tarny rodowód: ich zadaniem było chronić drew-

niane ściany przed śniegiem i deszczem. Podobnie

zbieżność ścian w kierunku środka budowli miała

zwiększyć stabilność budynku, a to dzięki starej do-

brej grawitacji.

Wracając jednak do sedna sprawy: niewielkie

wymiary budowli, spowodowane po pierwsze wy-

mogami konstrukcyjnymi, a po drugie mecena-

tem warstw średnich i niższych (drobnej szlachty

i chłopstwa), doprowadziły do ukształtowania trój-

członowego (sanktuarium – nawa – babiniec na osi

wschód–zachód) planu cerkwi. Spełniał on w zu-

pełności wymogi liturgiczno-funkcjonalne i dawał

duże możliwości indywidualizacji budowli.

Powyżej poziomu podłogi,

czyli o bryle i sylwecie

W ogólnym odbiorze budowli trójczłonowość

nie jest jednak pierwszą cechą uderzającą widza,

a rzut to z pewnością jedna z ostatnich rzeczy, na

które zwróci uwagę odbiorca laik (o ile oczywiście

uda mu się do zabytku wejść). Najbardziej przyku-

wa uwagę sylweta: wieże, wierchy, dachy i banie. To

właśnie dzięki nim budownictwo cerkiewne jest tak

zróżnicowane. Badacz ukraińskich cerkwi drew-

nianych, Mychajło Drahan, wydzielił 75 wariantów

brył, zrobił to jednak jakiś czas temu, z pewnością

więc ta klasyfikacja została już poszerzona.

Skupimy się tu na bieszczadzkich cerkwiach

łemkowskich i bojkowskich. Napotykamy jednak

pewien problem: najstarsze świątynie pochodzą

z XVII w. i pojawiają się w formie rozwiniętej. Z te-

go też powodu stuprocentowe podanie genezy da-

nych rozwiązań jest raczej niemożliwe, co nie zna-

czy, że nie ma na ten temat niemal pewnych teorii.

Jeśli chodzi o cerkwie bojkowskie, sprawa jest do-

datkowo skomplikowana, a to dlatego, że w wyniku

masowych przesiedleń ludności prze-

stało być oczywiste, gdzie po stronie

polskiej znajdowały się granice Boj-

kowszczyzny. Nie można sugerować

się architekturą, bo nie każda cer-

kiew zbudowana przez Bojków była

w stylu bojkowskim. Te posiadające

wszelkie podręcznikowe cechy stylu

bojkowskiego prostego i bojkowskie-

go złożonego (z których zachowały

się jedynie cztery), umiejscowione są

na terenie stosunkowo niewielkim,

zwłaszcza jeśli porównać go z obsza-

rem rozrzuconych wyspowo cerkwi

łemkowskich. Mogłoby to oznaczać,

że cerkwie bojkowskie, jako bardziej

skupione, są formą młodszą od roz-

proszonych cerkwi łemkowskich.

Ale kim byli Bojkowie i dlaczego

wiemy o nich tak mało? Bieszcza-

Cerkiew bojkowska w Równi

Bojkowie, litografia z 1837 r.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: