prawo_karne.doc

Szkoła Główna Handlowa w Warszawie

PRACA SEMESTRALNA

Temat:                   PRAWO KARNE

POJĘCIE PRZESTĘPSTWA

Magdalena Wepa

Grupa 5N

PRAWO KARNE – POJĘCIE PRZESTĘPSTWA

1.      Definicja przestępstwa.

              Przestępstwo to czyn dokonany przez człowieka, zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie  jego popełnienia, czyn społecznie szkodliwy, określony, zawiniony i zagrożony karą.

2.      Pojęcie czynu, jego zakres i funkcje.

              ,,Polskie prawo karne jest prawem karnym czynu, tak wiec tylko czyn może być podstawą odpowiedzialności, a jego brak wyklucza konieczność zastanawiania się nad innymi warunkami podnoszenia odpowiedzialności karnej” – określa polskie prawo karne M. Cieślak w książce ,,Polskie prawo karne – zarys systemowego ujęcia”. Czyn jest zdarzeniem, którego wewnętrznym jądrem jest zewnętrzne zachowanie się człowieka (same myśli i zamiary nie uzasadniają odpowiedzialności karnej). Prawo karne zajmuje się tylko odpowiedzialnością człowieka. Tylko człowiek czyni, nie zwierzęta. Prawo karne tak samo nie zajmuje się karaniem osób oprawnych. Zdarzenie tylko wtedy może być niezbędnym jądrem czynu, jeśli znajduje się w zasięgu woli tego człowieka.

              Warunku tego nie spełniają:

-          przymus nieodporny, absolutny (vis absoluta), który jest fizycznym oddziaływaniem na sprawcę, w skutek którego zachowanie jego jest całkowicie zdeterminowane tym przymusem i nie zależy od woli sprawcy (np. ktoś potrącił człowieka i ten pobił szybę w sklepie).

-          Przymus względny (vis compulsiva), gdy zachodzi wpływ na decyzję woli przymuszanego, ale jego wola nie jest przekreślona (np. poprzez tortury człowiek składa fałszywe oświadczenie).

-          Odruch bezwarunkowy, np. konwulsje, gwałtowne reakcje na ból. W sytuacji gdy odruchem tym wyrządzamy szkodę.

-          Wyłączenie świadomości, np. w czasie snu fizjologicznego lub w czasie hipnozy. Wyłączenie świadomości również nie stanowi czynu.

W pewnych wypadkach jednak, uznaję się za czyn spowodowanie skutków w stanie snu na tej podstawie, że się wcześniej, na jawie, nie zapobiegło tym skutkom albo gdy się nie przeciwdziałało zaśnięciu, np. w ruchu drogowym.

              Mówiąc o zachowaniu się, która nie jest czynem ze względu na brak jego powiązania z wola podmiotu zachowania się, trzeba jednak mieć na uwadze, że powiązanie nie musi zachodzić zawsze w chwili samego zachowania się. W takich wypadkach czyn obejmuje zachowanie się uzupełnione związanym z nim elementem świadomości i woli, który zachodził w przeszłości. Mamy więc zjawisko rozciągnięcia czynu wstecz na zjawiska psychiczne, które zaszły zanim zaczęło się zachowanie zewnętrzne. Na przykład: przyjęcie odpowiedzialności za czyn popełniany w stanie niepoczytalności wywołanej odurzeniem alkoholem, kiedy to cofamy się wstecz, do momentu dobrowolnego upijania się.

              Zewnętrzne zachowanie się człowieka dzielimy na aktywne (działanie) oraz pasywne (zaniechanie).

3.      Społeczna szkodliwość czynu. Czyn społecznie niebezpieczny a czyn nieetyczny.

              Społeczne niebezpieczeństwo czynu, to oznaczenie stopnia ciężkości przestępstwa, w szczególności dla ograniczenia zakresu czynów karalnych. Tak wiec czyn formalnie podpadający pod określenie przestępstwa w ustawie, nie będący wcale społecznie niebezpieczny, albo będący społecznie niebezpieczny tylko w znikomym stopniu, nie jest przestępstwem. Jeżeli stopień społecznego niebezpieczeństwa czynu nie jest znaczny, istnieje możliwość warunkowego umorzenia postępowania.

              Wielu czynów pod względem moralnym wysoce nagannych, prawo nie zakazuje pod groźbą kary wcale albo zakazuje tylko wówczas, gdy są popełnione w określonych warunkach. Kłamstwo nie jest przestępstwem, chyba że występuje jako fałszywe zeznanie albo oszustwo. Ogólnie biorąc, normy moralności stawiają przed człowiekiem wymagania znacznie większe niż normy prawne, te ostanie zaś dotyczą szerszego zakresu czynów od norm moralnych. To też nie jest trafne określenie prawa karnego jako minimum moralności. Człowiek ściśle przestrzegający prawa karnego może być mimo to człowiekiem niemoralnym

4.      Przestępstwo jako czyn bezprawny.

              Wyróżniamy dwa rodzaje bezprawności. Bezprawność ogólna, jest to sprzeczność zachowania z przepisami jakiejkolwiek gałęzi prawa. Bezprawność kryminalna, to sprzeczność zachowania z przepisami prawa karnego, a mówiąc dokładniej, z zakazami karnymi. Czyn bezprawny, to czyn sprzeczny z określoną normą prawną. W. Wolter tak określa bezprawność czynu: ,,Czyn, aby był przestępstwem, musi być przedmiotowo bezprawny, czyli sprzeczny z obiektywnym porządkiem prawnym. Ta sprzeczność musi być wynikiem tego, że urzeczywistnienie czynu musi być w niezgodzie z wyrażonym w ustawie karnej zakazem czy nakazem, przy braku okoliczności która wyjątkowo odbiera danemu czynowi charakter czynu niedozwolonego”.

              Czynom brak cechy bezprawności, gdy odpowiadają kontratypom określonym przez prawo (ustawodawca ustala je dlatego, że jego zdaniem brak w nich społecznego niebezpieczeństwa, np. w czynach obrony koniecznej). Z chwilą wprowadzenia kontratypu (np. obrony koniecznej) do kodeksu, wszystkie czyny jemu odpowiadające tracą cechę bezprawności karnej i przestają być czynami karanymi. Brak im cechy społecznego niebezpieczeństwa na skutek indywidualnych okoliczności danego przypadku.

5.      Znamiona przestępstwa.

              Ustawowe znamiona, to cechy zdarzenia, które muszą być udowodnione w postępowaniu karnym, aby można było stwierdzić, że ktoś dopuścił się przestępstwa. Cechy te dotyczyć mogą zachowania się zewnętrznego sprawcy, skutku i okoliczności tego zachowania się, osoby sprawcy oraz jego stosunku psychicznego do zdarzenia. Ustawowe znamiona stanowią zarys typu przestępstwa. Od ustawowych znamion przestępstwa należy odróżnić inne cechy lub okoliczności czynu, a nadto i właściwości sprawcy, które są najczęściej dla prawa i postępowania karnego bardzo doniosłe, niemniej jednak znamionami przestępstwa nie są. Na przykład art. 203 określa takie znamiona przestępstwa: sprawca a) zabrał b) cudze c) mienie d) ruchome e) w celu przywłaszczenia. Jeśli któreś z tych okoliczności (znamion) nie nastąpiło, wówczas sprawca nie dokonał przestępstwa określonego w art. 203.

Ustawodawca, określając typ przestępny, ma na względzie dobro, któremu czyn danego typu  wyrządza szkodę albo które naraża na niebezpieczeństwo. Dobro takie nazywamy przedmiotem ochrony karnej. Dobrami chronionymi są np. mienie społeczne i indywidualne, życie i zdrowie ludzkie, wolność sumienia i wyznania.

W typie przestępstwa podstawowe znaczenie ma zachowanie się zewnętrzne, często również skutek tego zachowania się oraz niekiedy jego okoliczności. Znamiona określające przestępstwo pod tym kątem widzenia, nazywamy znamionami strony przedmiotowej. Ustalanie strony przedmiotowej przestępstwa wyjaśnia szereg istotnych elementów nie tylko charakterystycznych dla tego typu przestępstwa, lecz rzucających dalsze światło, na przykład na metody działania sprawcy, stopień brutalności jego zachowania, rodzaj użytych narzędzi. Strona przedmiotowa przestępstwa pełni funkcję przewodnią w oznaczeniu, na czym przestępstwo polega. Na przykład dla zabójstwa charakterystyczne jest tylko umyślne zabicie człowieka. Stroną przedmiotową są wszystkie okoliczności towarzyszące. Ustalając stronę przedmiotowa bada się więc 1) czas dokonania zabójstwa 2) miejsce 3) narzędzia, jakimi zostało dokonane 4) czy śmierć nastąpiła natychmiast itd. Do strony przedmiotowej należy także ustalenie skutków czynu sprawcy. Z czynem przestępczym mamy do czynienia nie tylko wtedy, gdy nastąpił jakiś obiektywny skutek w świecie zewnętrznym. Powstanie skutku jest charakterystyczne tylko dla tzw. przestępstw skutkowych. Jednak istnieją także przestępstwa, dla których zaistnienia wystarczy jedynie zachowanie sprawcy, bez konieczności nastąpienia jakiegoś skutku, np. płatna protekcja.

Centralne miejsce wśród znamion strony przedmiotowej przypada znamieniu czasownikowemu (np. ,,zabija”, ,,zabiera:, ,,oszukuje”, ,,niszczy”). Niekiedy jednak większą określoność czynu osiąga się przez znamiona sposobu działania (,,przemocą”, ,,groźbą bezprawną”, ,,groźbą zamachu”, ,,podstępem”) albo przez określoność środków działania (,,używając druku”, ,,posługując się bronią”). W wielu typach przestępstw czyn polega na oddziaływaniu na osobę lub rzecz (np. zabójstwo lub zniszczenie mienia). W takich typach przestępstw rozpoznajemy znamiona przedmiotu czynności wykonawczej (tu: ciało człowieka i mienie). Liczne typy przestępstw zawierają znamiona dotyczące nie tylko samego zachowania się sprawcy, lecz również zmiany, choćby przejściowej, którą to zachowanie się wywołuje. Zmiana ta dotyczyć może osób, rzeczy lub stosunków ludzkich (np. śmierć człowieka, kalectwo, poniżenie godności osobistej, zniszczenie rzeczy itd.). Zmianę tę nazywamy skutkiem. Znamiona okoliczności czynu dzielimy na:

-          znamiona czasu

-          znamiona miejsca

-          znamiona sytuacji.

Wszystko dzieje się w czasie, niekiedy jednak ustawa szczególnie oznacza czas, w którym jakieś przestępstwo może być popełnione. W takich wypadkach okoliczność czasu w intencji ustawy decyduje o społecznym niebezpieczeństwie czynu tak dalece, że wchodzi do znamion przestępstwa. Miejsce może być tak samo oznaczone bardzo szeroko (,,za granicą”) lub węziej (,,w miejscu zajęć”). Przez znamiona sytuacji rozumie się takie znamiona okoliczności, które nie wiążą się nieodzownie z określonym miejscem ani z czasem popełnienia czynu, lecz z towarzyszącymi mu zjawiskami, np. z postępowaniem innej osoby (np. obecność innego człowieka w chwili popełnienia przestępstwa lub gdy czyn pozostaje popełniony publicznie).

              Znamiona charakteryzujące stosunek psychiczny sprawcy do zachowania się zewnętrznego, skutku i okoliczności, nazywamy znamionami strony podmiotowej przestępstwa. Jedną z podstawowych zasad prawa karnego jest uznanie winy za konieczny element każdego przestępstwa, gdyż przestępstwo nie może istnieć bez winy. Kodeks karny posługuje się również terminem ,,czyn zabroniony”, dla określenia czynów posiadających znamiona przestępstw określonych w ustawie, które jednak ze względu na brak winy sprawcy nie stanowią przestępstw. Określenie, czym jest wina, wywołuje wiele kontrowersji.

Według teorii psychologicznej, wina jest to psychiczny stosunek sprawcy do czynu. Wina jest wiec pewną zachodząca w psychice sprawcy rzeczywistością, będącą przesłanką potępienia sprawcy. Zwolennikiem takiego psychologicznego ujęcia winy był Makarewicz, dla którego cała sprawa winy sprowadza się do istnienia stosunku psychicznego sprawcy do czynu. Teorie normatywne zaś przesuwają akcent na czynnik oceny, na osobista zarzucalność czynu. A zatem do przyjęcia np. winy umyślnej nie wystarcza, że poczytalny, dojrzały sprawca chciał popełnić czyn zabroniony, trzeba dodatkowo stwierdzić, że od sprawcy można było w danej sytuacji wymagać innego postępowania. Tak wiec zamiar bezpośredni konstytuuje winę dopiero wtedy, gdy jest zarzucalny (Wolter).

              Znamiona określające warunki którym powinien odpowiadać człowiek, aby mógł być uznany za podmiot przestępstwa, nazywamy znamionami podmiotu przestępstwa. Podmiotem przestępstwa może być tylko człowiek. Nie każdy jednak człowiek ponosi odpowiedzialność karną za popełnienie przestępstwa. Odpowiedzialność karną ponoszą tylko osoby po ukończeniu 17 roku życia. W szczególnych wypadkach odpowiedzialność karną ponosić mogą również osoby po ukończeniu 15 lat.

6.      Rodzaje i formy winy.

              Zjawiska psychiczne, istotne przy kwalifikacji prawnej czynu jako określonego przestępstwa składają się na jego stronę podmiotową. Prawo określa te zjawiska w formie schematów, które muszą nastąpić, aby czyn mógł być uznany za to lub za inne przestępstwo. Zjawiska psychiczne układające się w takie schematy nazywano formami winy.

Rozróżniamy formy winy:

-          umyślnej (zamiar bezpośredni i zamiar ewentualny)

-          nieumyślnej (lekkomyślność i niedbalstwo)

-          formę winy mieszaną.

Winę umyślną cechuje zamiar popełnienia czynu zabronionego (art. 9 §1), tzn. świadomość rzeczywistości składającej się na stronę przedmiotową przestępstwa i określony stosunek woli.

Zamiar bezpośredni (dolus directus) cechuje chęć realizacji rzeczywistości objętej stroną przedmiotową przestępstwa. Chęć może polegać na 1) celowym dążeniu do osiągnięcia pożądanego stanu rzeczy 2) chęć może dotyczyć następstwa działania, podjętego w innym celu, chociażby sprawca następstwa wcale nie pragnął, pod warunkiem jednak, że sprawca uświadamia sobie nieuchronność takiego następstwa działania (np. kradzież części maszyny – sprawca wie, że zostanie zatrzymana produkcja) 3) wreszcie chęć może dotyczyć środka realizacji działania.

Zamiar ewentualny ( dolus eventualis) cechuje się świadomością możliwości realizacji rzeczywistości objętej stroną przedmiotową oraz godzeniem się na tę realizację.

Makarewicz zaprezentował stanowisko, że zamiar ewentualny cechuje ,,wola warunkowa” na wypadek, jeżeliby zaszła zmiana w świecie zewnętrznym nie ta lub nie tylko ta, do której zmierza sprawca, albo jeżeliby zostały zrealizowane znamiona strony przedmiotowej przestępstwa innego niż to, które sprawca miał na celu. Zawsze jednak – wg Makarewicza – sprawca chce. Stanowisko to spotkało się z krytyką zarzucającą mu brak logiki. Wola ,,warunkowa”, chęć na wypadek, gdyby nie doszło do skutku, jeżeli tę chęć odnosimy do momentu działania, okaże się brakiem chęci na wypadek, gdyby do skutku nie doszło. A przecież nie można jednocześnie czegoś chcieć i nie chcieć.

Poza wymienionymi powyżej, spotyka się również inne formy winy umyślnej w doktrynie, orzecznictwie i w innych ustawodawstwach, które wg kodeksu karnego zawierają się bądź w zamiarze bezpośrednim lub ewentualnym, bądź nie są uznane przez ustawodawstwo polskie. Do form takich należą:

-          dolus premeditatus, to zamiar przestępny nacechowany tym, że zostaje podjęty po dojrzałym namyśle co do zamierzonego celu i sposobu działania,

-          dolus repentinus cechuje się natomiast nagłością podjętego postanowienia,

-          dolus generalis (zamiar ogólny) zachodzi wtedy, gdy sprawca dąży do osiągnięcia skutku oznaczonego tylko ogólnie, gdy tymczasem zgodnie z ustawą od stopnia spowodowanego skutku zależy kwalifikacja prawna czynu. (Np. w przypadku umyślnego uszkodzenia ciała). Zamiar ogólny nie ma oparcia w przepisach kodeksu karnego.

Wina nieumyślna polega na niestarannym lub nieostrożnym stosunku do otoczenia. Ten brak staranności i ostrożności prawo karne ujmuje w dwóch formach stosunku psychicznego sprawcy do czynu, w formie lekkomyślności i niedbalstwa.

Lekkomyślność (luxuria) nazywamy winą nieumyślną świadomą, jako że sprawca przewiduje możliwości popełnienia czynu przestępnego, w szczególności spowodowanie skutku. Sprawca wprawdzie nie chciał popełnić czynu zabronionego i nie godził się na jego popełnienie (wina umyślna) lecz przeciwnie, liczył, że może uda się uniknąć popełnienia czynu zabronionego, ale w swoim rachunku nie zachował niezbędnej ostrożności lub dokładności.

Niedbalstwo nazywamy winą nieumyślną nieświadomą. Sprawca nie ma świadomości możliwości popełnienia czynu zabronionego, jednakże znajduje się w sytuacji, w której powinien i może przewidzieć następstwa swojego zachowanie się, a zatem powinien i może postąpić inaczej.

Lekkomyślność jesteśmy skłonni uważać za cięższą formę winy nieumyślnej od niedbalstwa, a to ze względu na występującą w lekkomyślności świadomość. W istocie rzeczy jednak za formułą oznaczającą lekkomyślność może się kryć cała skala ,,bezpodstawności” przypuszczenia sprawcy, że uniknie czynu zabronionego (poczynając od liczenia na los szczęścia, kończąc na przecenieniu własnych sił i umiejętności, że się w krytycznym momencie zapobiegnie popełnieniu czynu zabronionego).

              Jeżeli w znamionach strony podmiotowej przestępstwa występuje połączenie elementów umyślności i nieumyślności, wypadek taki nazywamy winą mieszaną lub kombinowaną (culpa dolo ex orta). Zachodzić to może w przestępstwach typu kwalifikowanego, kiedy znamiona typu podstawowego są objęte umyślnością, natomiast dodatkowe znamiona, ze względu na które typ  jest kwalifikowany, objęte są lekkomyślnością lub niedbalstwem. Wina mieszana w świetle kodeksu karnego może zachodzić tylko w wypadku umyślnego występku kwalifikowanego przez określone następstwo. Np. sprawca dopuszcza się umyślnie ciężkiego uszkodzenia ciała, następstwem jest jednak śmierć pokrzywdzonego, której sprawca nie obejmował swym zamiarem. Sprawca nie odpowiada za zabójstwo, ani za samo nieumyślne spowodowanie śmierci, lecz za umyślne ciężkie uszkodzenie ciała kwalifikowane przez nieumyślnie spowodowane następstwo. Przestępstwo umyślne kwalifikowane przez następstwo nie przestaje być przestępstwem umyślnym, mimo ze następstwo jest objęte nieumyślnością.

Wina mieszana w świetle kodeksu karnego występuje tylko w występkach, natomiast zbrodnie charakteryzują się pełna umyślnością.

Zasadnicze formy winy można przedstawić w następujący sposób:

              Istnieją następujące wypadki braku winy: niepoczytalność, poczytalność ograniczona, błąd.

Znane są rożne metody określenia niepoczytalności w ustawie. Metoda...