Społeczeństwo - istnieje wiele definicji. Według A. Giddensa „to system wzajemnych zależności, jakimi jednostki są ze sobą powiązane. Wszystkie społeczeństwa łączy fakt, że relacje społeczne ich członków są zorganizowane ze względu na ich określoną, wyjątkową kulturę. Żadna kultura nie mogła by istnieć bez społeczeństwa. Ale też żadne społeczeństwo nie jest możliwe bez kultury”.
Natomiast według P. Sztompki społeczeństwo to „nieustanny dynamiczny proces, którego społeczeństwo dzieje się raczej niż istnieje, składa się ze zdarzeń niż obiektów i zależy od momentu w jakim jest umiejscowione”. Postrzegał on społeczeństwo jako „ płynną siatkę stosunków społecznych” przeplataną konfliktami, sprzecznościami i obopólną współpracą.
Definicję zmiany w zasadzie trudno sprecyzować, ponieważ wszystko wokół nas się zmienia. Już w starożytności grecki filozof Heraklit rozważał o zmianach. Jego słynny cytat „panta rei” zakładał, że nie ma nic stałego, wszystko płynie i ulega zmianom. I takim zmianom ulega społeczeństwo – to zmiany norm i ról społecznych, organizacji, instytucji, struktur i wartości kulturowych. Żydowski socjolog, przedstawiciel nurtu socjologii historycznej, Norbert Elias uważał, że „ nie ma żadnych obiektów społecznych, które miały by charakter stały i niezmienny”. Zmiany społeczne mogą być uwarunkowane przez czynniki:
· wewnętrzne - pojawiające się wewnątrz społeczeństwa dotyczące ich struktur,
· czynniki zewnętrzne - czyli wydarzenia wpływające na zmiany wewnętrzne uzależnione od sytuacji dziejącej się poza danym społeczeństwem.
Zmiana taka jest również uzależniona od czasu i lokalizacji danych zdarzeń, które powodują ludzie. A ludzie tworzą to społeczeństwo dla siebie i potomności.
Na przestrzeni dziejów grupy ludzi stawały się społecznościami w wyniku wielu ewolucyjnych procesów i przemian. Każdy proces zmiany społecznej jest efektem zdarzeń z przeszłości, a zarazem punktem wyjścia do kontynuacji lub negacji tych czynników w przyszłości.
Tak więc ogólnie można by rzec, że zmiana społeczna to rozległy proces przekształcania i modyfikowania się rzeczywistości uzależniony od wielu czynników, takich jak:
· czynniki środowiskowe – w skład których wchodzą warunki klimatyczne, ukształtowania terenu i jego charakter, szlaki komunikacyjne zarówno lądowe jak i morskie, występowanie kataklizmów, rodzaj i ilości fauny i flory,
· czynniki organizacyjno polityczne – polegają na istnieniu lub nieistnieniu władzy politycznej nadającej kierunek zmianom społecznym. Jej jakość i idee, ich siła oddziaływania poprzez instytucje polityczne, porządkowe i militarne na społeczeństwo. W epoce nowoczesnej to także powstające ruchy społeczne, polityczne i rewolucyjne próbujące znaleźć odpowiedź, dlaczego pewne niepożądane zjawiska istnieją w społeczeństwie i jak się im przeciwstawić.
· czynniki kulturowe – to wpływ oddziaływania religii i historii, systemu komunikacji społecznej w tym literatury, sztuki, muzyki i teatru, a także przywództwa rozumianego jako otwartość i zdolność władz do przeprowadzania społecznych zmian.
· czynniki ekonomiczne – określają przede wszystkim uprzemysłowienie i nowoczesność produkcji rolnej i przemysłowej zarówno w sensie środków produkcji , ale także w zakresie zaawansowania technicznego. Wykorzystanie zasobów naturalnych i stopień ich przetworzenia. W tych czynnikach znajduje się także rozwój nauki i techniki, środków transportu i komunikacji społecznej (radio, prasa, telewizja, Internet, telefon komórkowy).
W określonych fazach dziejowych i historycznych wyodrębniły się charakterystyczne typy społeczeństw.
Społeczeństwa przednowoczesnePierwsze z nich to społeczeństwo łowców i zbieraczy, którzy jak sama nazwa mówi żyli z polowania, łowienia i zbieractwa. Społeczność ta nie przywiązywała wagi do bytu materialnego, tylko do zapewnienia podstawowych potrzeb życiowych. Nie ma między nimi różnic stanu posiadania, tym samym nie ma podziału na biednych i bogatych. Jedyne co ich dzieli to płeć, wiek, funkcje jakie wykonuje na potrzeby grupy.
Następne z nich to społeczeństwa pasterskie i rolnicze. Pasterskie utrzymywało się z hodowli zwierząt. Prowadząc koczowniczy styl życia nie gromadzili zbyt wielu dóbr materialnych. Natomiast społeczeństwo rolnicze utrzymywało się z uprawy ziem zbieractwa i łowiectwa. Ich osiadły tryb życia stwarzał potrzebę i możliwości gromadzenia dóbr materialnych . W tych społeczeństwach dochodzi do pierwszych podziałów ze względu na zajmowaną funkcję społeczną - przywództwo grupie, pierwsi królowie – wojownicy.
Ostatnim typem społeczeństwa przednowoczesnego stanowią cywilizacje przedindustrialne. W okresie tym następuje rozwój handlu, nauki i sztuki. Rozwijają się miasta i powstają wyraźne nierówności klasowe.
Społeczeństwa nowoczesne Społeczeństwo przemysłowe (industrialne) charakteryzowało się tym, iż część społeczeństwa nadal utrzymywała się z rolnictwa, reszta zajmowała się pracą poza rolną tzn. handlem, produkcją i usługami. Życie skupiało się w się miastach, gdzie stawało się bardziej bezosobowe i anonimowe.
Społeczeństwo postindustrialne (czyli poprzemysłowe) - w którym niezwykle istotną rolę odgrywa rozwijająca się technologia- nie przemysł. Dochodzi do dynamicznego rozwoju miast, gdzie pracują urzędnicy , finansiści i przedstawiciele wolnych zawodów.
Społeczeństwo informatyczne - to najnowsza struktura społeczna cechująca się wysokim stopniem korzystania i przekształcania informacji na użytek własny i społeczny , gdzie komunikowanie się nie podlega już żadnym ograniczeniom geograficznym czy czasowym.
Badaniem zmian zajmował się Emil Durheim ( francuski filozof, socjolog i pedagog), którego prace miały ogromny wpływ na rozwój współczesnej socjologii. Przywiązywał on ogromną wagę do spójności społeczeństwa i do przestrzegania wspólnych wartości i obyczajów.
W swojej pracy „ O podziale pracy społecznej” dokonuje analizy dwóch różnych rodzajów solidarności – mechanicznej i organicznej.
Solidarność mechaniczna jest charakterystyczna dla społeczeństw tradycyjnych, gdzie panuje znikomy podział pracy i większość ich członków cechują podobne poglądy, cele i doświadczenia. Nie ma tu miejsca na indywidualne inicjatywy.
Natomiast solidarność organiczna kształtuje się wraz z rozwojem przemysłowym i związaną z tym urbanizacją. Tu społeczeństwo wraz z podziałem pracy staje się ogromnie współzależne od siebie, natomiast dochodzi równocześnie do powolnego zaniku tradycji i wartości moralnych.
Natomiast Max Weber (1864-1920- niemiecki socjolog, historyk i religioznawca) dopatrywał się przyczyn zmian społecznych między innymi w religii, która kształtowała poglądy danej społeczności i narzucała pewien sposób postępowania. To wartości i idee są wg niego podstawowym czynnikiem transformacji społecznych. Wyznania religijne były i nadal są powodem wielu wojen toczonych w obronie prawd wiary, a z drugiej strony integrowała społeczeństwo wyznające te same wartości.
Każdy historyczny wycinek układów społecznych ma dynamiczny charakter wynikający z nieustannych działań i rozwoju, choć tempo tych zmian jest różne. Społeczeństwa pierwotne różnią się znacznie od dzisiejszych, a te , co nastaną – będą inne od obecnych. Jednak zmiany te zachodzą w ciągłości z przeszłością.
Współczesne pokolenie, które dorasta w dobie największych i najszybszych zmian, przyjmuje świat takim, jakim jest . Nie zastanawiają się , gdzie jest przyczyna tych zmian oraz jakie mechanizmy nimi kierują. To co było wczoraj ekstrawagancją lub skandalem obyczajowym – dziś jest normą niebudzącą żadnych emocji.
Najważniejszą rzeczą jest to, że u podstaw każdych z tych sytuacji stoją zbiorowości ludzi, stowarzyszenia i organizacje społeczne, których aktywność powodowała i powoduje te zmiany. W danych określonych warunkach odziedziczonych z przeszłości zmieniają je na rzecz przyszłych struktur. Stawanie się społeczeństwa wg P. Sztompki „ to ustawiczny proces somokształcenia się i somotworzenia się społeczeństwa w wyniku stale odtwarzającego się napięcia między potencjalną podmiotowością społeczeństwa, a jego aktualną praktyką społeczno historyczną”. Tak więc jest to nieustannie tworzący się stan między tym co aktualne, a tym co potencjalnie osiągalne.
Dostrzegamy, że o ile początkowo tożsamość człowieka była uzależniona od przynależności do grupy i wspólnym działaniu w niej celem zapewnienia podstawowych potrzeb bytowych, tak dziś w wyniku działania czynników zmian społecznych - jest to dynamiczne poszukiwanie i tworzenie nowej rzeczywistości wciąż nieustannie zmieniającej się.
„Stawanie się „ – to czynność wciąż dokonująca się, nieukończona ,zmienna. Nigdy nie użyjemy określenia ,że społeczeństwo „stało się „ i już , gdyż po każdej zmianie następuje kolejna i kolejna.
Literatura:
Anthony Giddens, Socjologia, PWN, Warszawa 2007
Robert B. Woźniak, Zarys Socjologii Edukacji i Zachowań Społecznych, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2002
Piotr Sztompka, Socjologia, Znak, Kraków 2009
WYBRANE TENDENCJE PRZEMIAN ŚWIADOMOŚCI
Świadomość społeczna – inaczej mentalność zbiorowa – zbiór przekonań bądź orientacji indywidualnych, które spełniają w mniejszym lub większym stopniu trzy podstawowe kryteria:
· są wspólne pewnej grupie lub zbiorowości
· są uświadamiane bądź zakładane jako wspólne
· towarzyszą lub uruchamiają praktyczne działania w postaci albo masowych działań indywidualnych albo działań zbiorowych.
Świadomość ma charakter dynamiczny, nie jest czymś stałym, lecz jako proces czynny odkrywa rzeczywistość ,wydobywa nowe jej aspekty. Świadczyć o tym może fakt, iż dwoje ludzi postrzegających to samo zjawisko, lecz w różnym czasie może dać różne interpretacje.
Istota społeczna człowieka czerpie z idei, które formułowane są przez ogół, a nie z pomysłów prywatnych. Idee te czerpiemy z kultury, która dostarcza nam gotowe treści, tj.: wierzenia, przekonania, poglądy.
Świadomość ma dla człowieka ogromne znaczenie. Za pomocą świadomości człowiek reguluje swoje stosunki z otoczeniem zewnętrznym i wewnętrznym. Świat, w którym żyje może sobie uświadomić jako całość, jak i różne jego fragmenty i aspekty.
Gdy pojawia się zbiorowy konsensus, to każdy członek z osobna stawia sobie za argument fakt, że tak myślą inni członkowie naszej społeczności, z którą się utożsamiamy. Argumentacja ta stosowana jest przez wszystkich, przez co ulega wzajemnemu wzmacnianiu i rozpowszechnianiu. Mówiąc o tym, że świadomość ma charakter społeczny wskazujemy, że pewne idee, poglądy, przekonania rozpowszechniają się i obiektywizują w ramach pewnych zbiorowości. Ale mogą to być zbiorowości bardzo różne charakterem i skalą.
Zatem możemy wyróżnić wiele świadomości społecznych.
Świadomość narodową wyróżnia bogactwo symboli, mitów i przesądów. Mieści w sobie uczucia patriotyczne i nacjonalistyczne. To wyraz dokonanej lub dokonującej się integracji narodowej. Ukształtowana jest na gruncie przywiązania do wspólnej tradycji, kultury i historii.
W swojej treści ujmuje przekonania o własnej zbiorowości etnicznej: o genealogii, tradycjach, dziejach, traumatycznych klęskach, bohaterach, a także o teraźniejszej kondycji i potencjale.
Świadomość narodowa Polaków na przełomie wieków uległa zmianom. Zmianom, które są dziś dalece niepokojące. W dziejach historii Polska jawiła się jako kraj heroiczny, patriotyczny. Od czasów rozbiorów Polski, bohaterowie podejmowali walkę z zaborcą. Potrafili walczyć o utrzymanie pamięci o swoim kraju w czasie, gdy kraj ten zniknął z mapy. Walczyli o Polską tożsamość. Na emigracjach tworzyli polskie stowarzyszenia skupiające rodaków.
W czasie II wojny światowej patriotyzm niejednokrotnie przybierał formę bohaterskich czynów w walce z okupantem. Ludzie narażali swoje życie dla dobra narodu. Kolejny przejaw patriotyzmu to Powstanie Warszawskie.
W czasach nam najbliższych do bohaterów zaliczyć możemy Lecha Wałęsę. To za jego przykładem naród wystąpił przeciw władzy ludowej podporządkowanej Związkowi Radzieckiemu.
Jednakże to jedne z ostatnich działań jednoczących naród. Polska tożsamość została bowiem zachwiana. Nastąpiło skrajne zobojętnienie na sprawy narodowe.
Młodzi ludzie wkraczający w samodzielne życie dokonują wyboru ścieżki życiowej. Niepokojącym sygnałem jest to, że nie zawsze jest to odpowiednia dla nich ścieżka. Ponad prawdę, dobro, lojalność, uczciwość stawiają matactwa, kłamstwa, lekceważenie odpowiedzialności. Drogę prowadzącą do demoralizacji, obłudy, odwrócenia hierarchii wartości propagują wśród młodych ludzi tak wszechobecne mas media. To one wytwarzają nowe trendy, za którymi wiodą ludzie. Pustoszą w młodym człowieku świadomość społeczną i narodową.
Kosmopolityzm sprawił, że czujemy się obywatelami świata. Nie mamy przynależności do danego kraju. Z łatwością przychodzi nam emigracja nie tylko z pobudek ekonomicznych. Nie dążymy do propagowania patriotyzmu na obczyźnie. Nieobce jest już nam zjawisko kiedy Polak wstydzi się, że jest Polakiem.
Hipokryzja stała się czymś naturalnym i jest codziennym narzędziem obróbki ludzkich sumień, co w efekcie wyraża się właśnie kosmopolityzmem, czy też liberalizmem.
Nie ma narodów idealnych. Powinniśmy jednak brać przykład z historii, uczyć się właściwego postępowania, jak i kształtować właściwe poglądy.
Świadomość polityczna Polaków
W dziedzinie polityki interes narodowy jest realizowany o tyle ile Polska jest z pewnością stabilnym i bezpiecznym państwem demokratycznym, respektującym zasady praworządności i wolności obywatelskiej. Z drugiej jednak strony – zdaniem J.J. Wiatra – Polska pozostaje państwem słabym, o czym świadczy alienacja obywateli, ostrość podziałów politycznych, skorumpowanie licznych elit, niesprawność administracji państwowej i samorządowej.
Wydawało się, że po ’89 wszystko ulegnie zmianie. Podporządkowany dotychczas władzy naród zdobywa możność samodzielnego decydowania. System komunistyczny zniszczył autentyczną inicjatywę obywatelską. Dlatego też wszystko, co miało nastać po 89 miało być lepsze.
Zmiany po roku 1989 pozwoliły Polakom uwolnić się od rządów totalitarnych. Lecz to, co nowe też nie przyniosło spodziewanych i powszechnie oczekiwanych efektów.
Świadomość polityczna Polaków jest nikła, żeby nie powiedzieć żadna. Ta postawa Polaków oparta jest głównie na komponencie emocjonalnym. Zarówno brak pozytywnej tożsamości, jak i słabo wykształcona indywidualizacja i podmiotowość to cechy, przez które Polacy ulegli autorytarnej władzy. Polacy są mniej tolerancyjni, bardziej oczekują pomocy ze strony państwa i rządu. Brak wiedzy, nieświadomość powoduje, że znów łatwo można nami manipulować.
P. Sztompka nazywa to „kłopotliwą mentalnością socjalistyczną”. Wielu ludzi zaakceptowało pewne mechanizmy adaptacyjne oddalając od siebie jakiekolwiek zaangażowanie polityczne. Dziś wymaga się od nas postawy zupełnie przeciwnej niż w czasach komunizmu. Jednak zmiany mentalności następują stopniowo i bardzo powoli.
Brak tego zaangażowania doprowadził do zaniku inicjatyw obywatelskich, co doprowadziło tym samym do braku realnego wpływania i kontrolowania działalności polityków. Nasz bierny stosunek do wyborów politycznych powoduje, że rządzą nami fałszywi demagodzy i niepoprawni marzyciele. Brak odezwu powoduje, że korupcja i klientelizm są na porządku dziennym. Jak mówi J.J. Wiatr – „Rozpleniło się wśród elit postrzeganie polityki w kategoriach interesów grupowych, egzaltowane moralizatorstwo i uleganie historycznie przebrzmiałym resentymentom, ignorującym aktualny i przyszły interes narodowy”.
Brak kultury politycznej i brak przejrzystości powoduje zniechęcenie Polaków. Władza nie zbliża się do obywateli, a więc znów pozostaje obszarem zamkniętym, dozwolonym dla nielicznych.
Złe nastawienie Polaków może być negatywne w skutkach. Naród powinien sobie uświadomić, że ma wpływ na rządzenie państwem. Tylko brak działania może być przyczyną powrotu do rządów totalitarnych.
Świadomość religijna Polaków
Polska należy do krajów najbardziej religijnych. Obok Kościoła rzymsko-katolickiego istnieje ok. 150 różnych wyznań religijnych.
Jednakże z wielu badań wynika, że Polakom brak elementarnej wiedzy religijnej. W polskim społeczeństwie jest silne przywiązanie do elementów religijności, również wśród osób za religijne się nieuważających. Ma to związek z ciągle żywym dziedziczeniem religijności.
Religia katolicka jest elementem polskiej tożsamości narodowej. Jednakże w czasach, kiedy dokonują się dynamiczne przemiany w różnych systemach, religia także nie pozostaje pominięta. Nasze społeczeństwo coraz bardziej upodabnia się do społeczeństw zachodnich.
Coraz częściej jesteśmy świadkami sytuacji, w których tradycyjne religie pod postacią instytucji kościelnych, dogmatów wiary oraz wartości religijnych traci swój wpływ na społeczeństwo. Zjawisko to zwane sekularyzacją nie jest w Polsce czymś nowym.
O ile w okresie realnego socjalizmu religijność Polaków kształtowała się na wysokim poziomie, o tyle dziś, kiedy przestały istnieć wszelkie przeszkody sekularyzacja się pogłębia.
Przypisuje się, że zmiany te następują w wyniku powstawania społeczeństwa nowoczesnego. Nowoczesność dokonuje przemiany świadomości człowieka, a to pociąga za sobą jego odmienne nastawienie względem świata, także względem świata religii. W konsekwencji czego człowiek nowoczesny niczym konsument zaczyna traktować religię rynkowo. Wybiera on spośród tematów dostarczanych przez instytucje religijne (kościoły), jak i nowe ruchy religijne tylko te, które najbardziej go interesują. Tworząc na bazie konsumenckich preferencji swoją własną prywatną religijność. Polska jest wciąż krajem wysoce nietolerancyjnym. Polaków cechuje wrogość i niechęć wobec ludzi obcych zarówno rasowo, jak i kulturowo. Pomimo wolności słowa i możliwości wyboru wciąż obecne są u nas zjawiska dyskryminacji i eksterminacji. Dążąc do zmian chłoniemy „nowoczesność” nie potrafiąc jednakże pozbyć się pewnych mentalności.
Ogół wiedzy, zespół wartości i wyobrażeń określonej grupy społecznej można określić mianem świadomości społecznej Świadomość narodowa, polityczna czy też religijna to tylko jedne z nielicznych rodzajów świadomości społecznej. Na przełomie dziejów tendencje świadomości ulegają zmianom. Wynika to z uwarunkowań kulturowych i środowiskowych, a także ze stereotypów i poglądów. Do czynników wpływających na zmianę tendencji świadomości możemy zaliczyć również edukację i wiedzę, świadome i ukierunkowane działania opiniotwórcze. Tak więc możemy powtórzyć iż świadomość społeczna ma charakter dynamiczny, zatem stale możemy mówić o zmianach tendencji świadomości społecznej.
pedagogika.koszalin