Uczestnik procesu karnego to kategoria zbiorcza, obejmująca każdą osobę, która spełnia funkcję wyznaczoną jej w procesie.
Wyróżnia się następujące kategorie:
a) ORGANY PROCESOWE – są to organy państwowe uprawnione do wydawania decyzji procesowych w określonych etapach procesu, niezależnie od innych uprawnień.
b) STRONY PROCESOWE – to podmioty posiadające interes prawny w korzystnym dla nich rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu.
c) REPREZENTANCI STRON PROCESOWYCH – to osoba działająca za stronę w jej imieniu na mocy odpowiedniego tytułu prawnego.
d) RZECZNICY INTERESU PUBLICZNEGO – to osoba niezależna od stron procesowych działająca na rzecz interesu społecznego w procesie.
e) OSOBOWE ŹRÓDŁA DOWODOWE – to osoba wezwana przez organ procesowy do dostarczania środka dowodowego.
f) POMOCNICY PROCESOWI – to osoby ułatwiające wykonanie funkcji spełnianych przez innych uczestników procesu.
Są to organy państwowe uprawnione do wydawania decyzji procesowych w określonych etapach procesu, niezależnie od innych uprawnień.
Ze względu na różne etapy procesu wyróżnia się:
A) ORGANY PROCESOWE POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO:
a) w przypadku śledztwa są nimi:
- prokurator – kierujący lub jako nadzorujący i wykonujący czynności dla niego zastrzeżone,
- sąd – stosuje tymczasowe aresztowanie i wykonuje czynności dla niego zastrzeżone,
- policja – o ile prokurator przekaże jej prowadzenie śledztwa (może w całości lub części) albo dokonanie poszczególnych czynności śledztwa,
b) w przypadku dochodzenia są nimi:
- policja,
- prokurator – o ile przejmie sprawę do osobistego prowadzenia,
- Straż Graniczna,
- organy UOP w sprawach bezpieczeństwa i ochrony porządku konstytucyjnego,
- sąd – stosujący tymczasowe aresztowanie i wykonuje czynności dla niego zastrzeżone,
- organy, które są uprawnione do prowadzenia dochodzenia uproszczonego, tj. urzędy skarbowe, inps. kontroli skarbowej, Inspekcja Sanitarna itp.
B) ORGANY PROCESOWE POSTĘPOWANIA GŁÓWNEGO, ODWOŁAWCZEGO I KASACYJNEGO:
a) sąd, zazwyczaj jest to sąd kolegialny, który ma formę:
1) składu mieszanego:
- w sądzie okręgowym w prawach o przestępstwa zagrożone karą 25 l. lub dożywotniego pozbawienia wolności – jest dwóch sędziów i trzech ławników,
- w pozostałych przypadkach – jeden sędzia i dwóch ławników,
2) składu zawodowego:
- w II instancji, w SN w sprawach o kasację oraz w sądzie I instancji o ile sąd tak postanowi – w składzie trzech sędziów,
- w sądzie apelacyjnym i pozostałych w składzie pięciu sędziów,
Sądem może być też jeden sędzia – w sądzie rejonowym orzekającym na posiedzeniu, w Sądzie Najwyższym w postępowaniu kasacyjnym – jeśli ustawa nie wymaga wydania wyroku.
b) przewodniczący składu orzekającego (rozprawy) lub sędzia prowadzący posiedzenie pojednawcze w sprawie z oskarżenia prywatnego,
c) prezes sądu (przewodniczący wydziału) – działa jako organ administracyjny w sądzie, wykonuje też czynności procesowe.
C) ORGANY PROCESOWE W POSTĘPOWANIU WYKONAWCZYM – są nimi:
a) sąd I instancji wydający orzeczenie podlegające wykonaniu,
b) są penitencjarny – są w którym jest sąd okręgowy, udziela on przerwy w wykonaniu kary pozbawienia wolności, orzeka o warunkowym przedterminowym zwolnieniu, itp.,
c) sędzia penitencjarny – sprawuje nadzór nad legalności i prawidłowością postępowania,
d) dyrektor kierujący określonym zakładem przewidzianym w przepisach prawa karnego wykonawczego,
e) komisja penitencjarna w zakładzie karnym,
f) sądowy kurator zawodowy, komornik, urząd skarbowy,
g) odpowiedni terenowy organ administracji rządowej lub samorządu terytorialnego lub inny organ uprawniony przez ustawę.
WŁAŚCIWOŚCI ORGANÓW PROCESOWYCH W POSTĘPOWANIU GŁÓWNYM, ODWOŁAWCZYM I KASACYJNYM
Właściwość – to upoważnienie organu procesowego, a zarazem obowiązek organu, do dokonania określonych czynności procesowych.
Wyróżnia się:
WŁAŚCIWOŚĆ RZECZOWĄ - upoważnia organ do całościowego rozpoznania i załatwienia sprawy w I instancji. Sąd rozpatruje sprawę od wniesienia aktu oskarżenia do wydania wyroku, rozpoznaje kwestię odpowiedzialności karnej oskarżonego.
Właściwym sądem jest zawsze sąd rejonowy, wyjątkowo sąd okręgowy, gdy wskazuje to przepis ustawy.
WŁAŚCIWOŚĆ FUNKCJONALNĄ – upoważnia ona organ procesowy do częściowego rozpoznania i załatwienia sprawy. Może ono dotyczyć bądź apelacji, zażalenia, zaopiniowania podania o ułaskawienie, bądź podjęcia postępowania warunkowo umorzonego. Właściwość ta obejmuje fragment procesu.
WŁAŚCIWOŚĆ MIEJSCOWĄ – upoważnia organ procesowy do rozpoznania i załatwienia sprawy w zależności od siedziby organu lub umiejscowienia danej sprawy. Właściwość tą określa miejsce popełnienia przestępstwa. Zgodnie z art. 31 §1 k.p.k.. sądem właściwym jest ten w którego okręgu popełniono przestępstwo.
Właściwość w danej sprawie określa się w połączeniu właściwości rzeczowej lub funkcjonalnej z właściwością miejscową.
WŁAŚCIWOŚĆ ORGANÓW PROCESOWYCH W POSTĘPOWANIU PRZYGOTOWAWCZYM I WYKONAWCZYM
Panuje tu zasada, iż tylko na zasadzie wyjątku przepisy prawne wyznaczają właściwość rzeczową niektórych organów, tj. tylko prokuratorów. Poza tym każdy z nich może dokonywać wszelkich czynności bez względu na rodzaj sprawy. Organy postępowania przygotowawczego nie są związane żadnymi normami regulującymi właściwość miejscową.
W prokuraturze obowiązuje zasada jednolitości i niepodzielności, tzn. że każdy prokurator działa w imieniu całej prokuratury, może być zastąpiony w każdej chwili przez innego prokuratora.
W przypadku sądu to nie jest on związany w procesie karnym prejudykatem (czyli przedsądem), tzn. decyzją rozstrzygającą jakąś sprawę mającą znaczenie dla rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności oskarżonego, która to została określona w innym procesie.
Wiążące są tu jedynie rozstrzygnięcia kształtujące prawo lub stosunek prawny – tj. wyrok sądowy ustalający ojcostwo, rozwód, nieważność małżeństwa.
Dzielą się one na czynne i bierne.
STRONY PROCESOWE CZYNNE – występują one z żądaniem rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności zgodnie z ich interesem prawnym. Do stron tych zalicza się:
a) OSKARŻYCIELA PUBLICZNEGO – zasadniczo jest nim prokurator, wyjątkowo organy w postępowaniu uproszczonym uprawnione do prowadzenia dochodzenia uproszczonego,
b) OSKARŻYCIELA PRYWATNEGO – pokrzywdzony, który wnosi i popiera przed sądem akt oskarżenia w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego.
POKRZYWDZONY – jest to osoba fizyczna, prawna albo instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone, lub zagrożone przez przestępstwo.
c) OSKARŻYCIELA POSIŁKOWEGO – wyróżnia się tu:
1) oskarżyciela posiłkowego ubocznego – pokrzywdzony, który po wniesieniu aktu oskarżenia lub po objęciu przez niego ścigania w sprawie oskarżenia prywatnego albo w postępowaniu sądowym w sprawie o wykroczenie, składa oświadczenie, iż chce popierać oskarżenie obok oskarżyciela publicznego i następnie popiera to oskarżenie przed sądem.
2) oskarżyciel posiłkowy subsydiarny – jest nim pokrzywdzony wnoszący oskarżenie zamiast oskarżyciela publicznego odmawiającego wniesienia aktu oskarżenia w sprawie z oskarżenia publicznego i następnie popierający je przed sądem.
d) POKRZYWDZONY W POSTĘPOWANIU PRZYGOTOWAWCZYM I PRZEJŚCIOWYM.
e) POWÓD CYWILNY.
STRONY PROCESOWE BIERNE – są to strony przeciwko którym żądanie rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności zgodni z interesem prawnym jest skierowane. Do stron tych zalicza się oskarżonego i skazanego, z tymże oskarżony występuje w trzech znaczeniach:
a) oskarżony w znaczeniu ścisłym – osoba przeciwko której wniesiono akt oskarżenia lub złożono wniosek do sądu o warunkowe umorzenie postępowania,
b) oskarżony w znaczeniu szerszym – uznany jest nie tylko jako oskarżony ale i podejrzany – jest tu uznawany jako osoba, która otrzymała postanowienie o przedstawienie zarzutów, bądź której postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego,
c) oskarżony w znaczeniu najszerszym – to osoba którą uważa się nie tylko za oskarżonego ale i za osobę podejrzana, czyli osobę traktowaną (nie uznaną) jak podejrzany, np. zatrzymanie takiej osoby.
SKAZANYM jest natomiast osoba, w stosunku do której wydano już wyrok skazujący.
REPREZENTANCI STRON PROCESOWYCH
Są to osoby działające za stronę w jej imieniu na mocy odpowiedniego tytułu prawnego, tj. pełnomocnictwa, zarządzenia, przepisu ustawy.
Reprezentantami stron procesowych są:
1) OBROŃCY – działający w interesie oskarżonych i skazanych,
2) PEŁNOMOCNICY – działający w interesie pokrzywdzonych, w postępowaniu przygotowawczym i przejściowym,
3) PRZEDSTAWICIELE USTAWOWI – reprezentują oni z mocy ustawy pokrzywdzonych małoletnich (tj. do ukończenia 18 roku życia) lub też ubezwłasnowolnionych całkowicie lub częściowo.
Są oni niezależni od stron procesowych. Zalicza się do nich (klasycznie):
a) PRZEDSTAWICIELI SPOŁECZNYCH - przedstawiciel organizacji społecznej dopuszczony w postępowaniu sądowym,
b) RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH – może on wnosić kasacje na korzyść obywatela lub żądać wszczęcia postępowania przygotowawczego w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego,
c) MINISTER SPRAWIEDLIWOŚCI – PROKURATOR GENERALNY – może wnosić kasacje wyroku,
d) PROKURATOR W POSTĘPOWANIU ADHEZYJNYM (postępowaniu toczącym się w ramach procesu karnego na podstawie powództwa cywilnego wniesionego przez pokrzywdzonego lub inna osobę uprawnioną) – który wytacza powództwo cywilne na rzecz pokrzywdzonego, o ile wymaga tego interes społeczny.
OSOBOWE ŹRÓDŁA DOWODOWE – należą do nich:
a) OSKARŻONY – dostarcza on środek dowodowy w postaci wyjaśnień,
b) ŚWIADEK – dostarcza zeznań,
c) BIEGŁY – dostarcza opinii,
d) OSOBA PODDANA OGLĘDZINOM LUB BADANIOM CIAŁA – dostarcza cech charakterystycznych ciała lub organizmu z punktu widzenia kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego,
e) ZAWODOWY KURATOR SĄDOWY – dostarcza on wyniki wywiadu środowiskowego.
POMOCNICY PROCESOWI
Należą do nich: specjaliści (tj. osoby które wykonują czynności techniczne w czasie oględzin, ekspertyz, eksperymentów), protokolanci, tłumacze, stenografowie, konwojenci policji itp.
gosicka