Administracja
Wykład nr 3
Okoliczności wyłączające przestępność czynu
na gruncie prawa karnego:
I okoliczności wyłączające bezprawność
II okoliczności wyłączające winę
III okoliczności wyłączające szkodliwość społeczna czynu
I OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZAJĄCE BEZPRAWNOŚĆ
USTAWOWE:
1. obrona konieczna (art. 25 k.k.)
2. stan wyższej konieczności (co do zasady, ponieważ niekiedy wyłącza jedynie winę) – art. 26 § 1 k.k.
3. dozwolone ryzyko (art. 27 k.k.)
4. kontratyp dozwolonej krytyki (art. 213 k.k.)
5. działanie w ostatecznej potrzebie (art. 319 k.k.)
II POZAUSTAWOWE:
6. działanie w ramach uprawnień lub obowiązków służbowych
7. zgoda pokrzywdzonego
8. karcenie małoletnich
9. ryzyko uprawiania sportu
10. czynności lecznicze
11. przerywanie ciąży
.
12. zwyczaj
Należy podkreślić, iż zakres typów przestępstw jest zamknięty (z uwagi na zasadę nullum crimen sine lege), zaś zakres kontratypów pozostaje otwarty i może w przyszłości zostać wzbogacony (np. kontratyp prowokacji dziennikarskiej – omówię niżej).
ad. 1
OBRONA KONIECZNA – opiera się, na założeniu, że każdemu wolno bronić prawa przed bezprawiem. Warunki obrony koniecznej:
(1) zamach (który musi być bezprawny, bezpośredni i rzeczywisty)
(2) jakiekolwiek dobro chronione prawem
(3) odparcie zamachu
(4) konieczność obrony
(5) współmierność do niebezpieczeństwa zamachu (zasada proporcjonalności), tj. broniący się stosuje środki i metody technicznie i społecznie konieczne dla odparcia zamachu.
Przekroczenie granic obrony koniecznej może przybrać postać:
(1) ekscesu intensywnego - gdy broniący się stosuje sposób obrony, który nie był konieczny dla odparcia zamachu albo zachodzi sytuacja rażącej dysproporcji dóbr.
Dysproporcja między dobrem zaatakowanym przez napastnika a dobrem naruszonym przez broniącego się nie może być nadmierna, ponieważ obrona przestaje wówczas być obrona konieczną w sensie społecznym, chociaż będzie konieczna w sensie technicznym. Przykład: staruszek na wózku inwalidzkim siedzi na tarasie i widzi, że dzieci kradną jabłka w jego sadzie. Interwencja słowna nie pomaga, więc staruszek strzela i rani jedno dziecko w nogę, powodując jego kalectwo. Taka obrona chociaż konieczna w sensie technicznym nie jest konieczna w sensie społecznym z powodu ogromnej dysproporcji dóbr (jabłka – zdrowie). Jest to przekroczenie o.k.
(2) eksces ekstensywny – polega na spóźnionym działaniu obronnym (gdy zamach już ustał) albo na działaniu przedwczesnym, tj. gdy zamach nie miał jeszcze charakteru bezpośredniego).
ad. 2
STAN WYŻSZEJ KONIECZNOŚCI – punktem wyjścia przy s.w.k. jest niebezpieczeństwo.
Do ustawowych znamion kontratypu s.w.k. należą:
- istnienie bezpośredniego niebezpieczeństwa
- niebezpieczeństwo musi grozić jakiemukolwiek dobru chronionemu prawem
- niemożliwość uniknięcia niebezpieczeństwa inaczej niż przez poświecenie danego dobra (zasada subsydiarności)
- działanie w celu uchylenia niebezpieczeństwa
- poświęcenie dobra o wartości mniejszej niż dobro ratowane (zasada proporcjonalności).
Pojęcie niebezpieczeństwa ma zakres zdecydowanie szerszy od zamachu.
Jeżeli chodzi o proporcje między dobrem ratowanym i poświęconym możliwe są trzy rodzaje sytuacji:
- dobro poświęcane jest wartości (oczywiście) mniejszej niż ratowane
- dobra te są równiej wartości
- dobro poświęcane jest wartości wyższej (ale nie oczywiście wyższej) niż dobro ratowane.
ad. 3
DOZWOLONE RYZYKO – art. 27 k.k.
Nie popełnia przestępstwa ten, kto przeprowadza eksperyment poznawczy, medyczny, techniczny lub ekonomiczny, jeżeli spełnia następujące warunki:
a) spodziewana korzyść ma istotne znaczenie (poznawcze, medyczne lub gospodarcze)
b) oczekiwane korzyści, celowość oraz sposób przeprowadzenia eksperymentu są zasadne w świetle aktualnego stanu wiedzy
c) konieczne jest wyrażenie zgody przez uczestnika eksperymentu, na którym jest on przeprowadzany (uczestnik ten musi być należycie poinformowany o spodziewanych korzyściach i grożących ujemnych skutkach, jak również o prawie odstąpienia od eksperymentu na każdym jego etapie).
Zasady i warunku dopuszczalności eksperymentu medycznego określa ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty.
Eksperyment medyczny przeprowadzany na ludziach może być eksperymentem leczniczym lub badawczym.
Eksperymentem medycznym kieruje lekarz posiadający odpowiednio wysokie kwalifikacje
ad. 4
DOZWOLONA KRYTYKA - art. 213 k.k.
Należy stwierdzić, iż ostatnia zmiana k.k. nie jest wystarczająca w celu dostosowania art. 212 k.k. do wymogów instytucji międzynarodowych, monitorujących przestrzeganie praw człowieka, w tym organów ONZ, które od lat zwracają uwagę na kontrowersje związane z zagrożeniem w polskim kodeksie karnym karą pozbawienia wolności przestępstw zniesławienia.
Ponadto wydaje się, iż natura, waga i stopień społecznej szkodliwości przestępstw zniesławienia nie wymaga stosowania kary pozbawienia wolności.
„Ad rem”, TK w wyroku z 2006 r. uznał, iż art. 212 k.k. jest zgody z Konstytucją. Pojawiły się zdania odrębne od tegoż wyroku (E. Łętowskiej, M. Safjana, M. Wyrzykowskiego) wskazujące, iż TK nie powinien rozpoznawać konstytucyjności art. 212 k.k. w oderwaniu od art. 213 k.k.
Kontratyp z art. 213 § 1 k.k.
Kontratyp wskazany w art. 213 § 2 k.k., zgodnie z którym nie popełnia przestępstwa zniesławienia i zniesławienia kwalifikowanego kto publicznie podnosi lub rozgłasza prawdziwy zarzut, dotyczący postępowania osoby pełniącej funkcję publiczną lub służący obronie społecznie uzasadnionego interesu. Zgodnie z tym przepisem, aby można było mówić o wyłączeniu bezprawności zniesławienia muszą kumulatywnie zachodzić dwie przesłanki: (1) prawdziwość zarzutu; (2) podniesienie prawdziwego zarzutu dotyczącego postępowania osoby pełniącej funkcję publiczną lub w obronie społecznie uzasadnionego interesu.
W doktrynie prawa karnego materialnego wskazuje się, że zarzut musi służyć obronie społecznie uzasadnionego interesu obiektywnie, a nie jedynie w subiektywnym przeświadczeniu osoby go wysuwającej[1]. Przyjęcie działania w obronie społecznie uzasadnionego interesu wymaga ustalenia, że sprawca kierował się tylko taką intencją, a obce mu były inne względy[2].
W orzecznictwie wskazuje się, iż żaden uzasadniony interes publiczny nie może polegać na rozpowszechnianiu nieprawdziwych informacji[3].
Odnosząc się do kryterium prawdy jako jednego z elementów wyznaczających granice wolności prasy, wypada zauważyć, że opinia publiczna nie jest zainteresowana otrzymywaniem i rozpowszechnianiem informacji wprowadzających w błąd. Wręcz przeciwnie - fałszywa informacja godzi w interes publiczny, podważa bowiem zaufanie do państwa, jego organów i instytucji, a co paradoksalne także do prasy. Fałszywa informacja nie może nigdy realizować ważnego interesu społecznego. Interesu tego nie wolno mylić z motywami, którymi kierował się dziennikarz przekazując zebrany materiał. Istnienie tego interesu nie może być oceniane z punktu widzenia złych lub dobrych intencji istniejących po stronie dziennikarza - których ustalenie i udowodnienie byłoby procesowo niezwykle trudne, jeśli nie wręcz niemożliwe – lecz z punktu widzenia wartości i korzyści, jaką odnosi społeczeństwo z publikacji. Interes publiczny nie jest kategorią pustą, lecz znajduje umocowanie normatywne w art. 61 ust. 1 i 2 Konstytucji. Podkreślenia wymaga, że fałszywa informacja - niezależnie od tego, jak ją ocenić z punktu widzenia prawa karnego czy cywilnego - nie stanowi realizacji prawa do informacji, a zatem nie może realizować interesu publicznego. Interes ten nie odnosi żadnej korzyści z informacji fałszywej, wprowadzającej opinię publiczną w błąd, niedającej się zatem wykorzystać zgodnie z tym interesem, bo nieprzyczyniającej się do opisu rzeczywistości[4].
ad. 5
DZIAŁANIE W OSTATECZNEJ POTRZEBIE (art. 319 k.k.) – odmiana stanu wyższej konieczności z art. 26 k.k.
ad. 6
DZIAŁANIE W RAMACH UPRAWNIEŃ LUB OBOWIĄZKÓW SŁUŻBOWYCH - ten, kto działa w granicach lub wypełnia ciążący na nim obowiązek, z zatem działa legalnie, nie może jednocześnie działać bezprawnie, nawet gdyby jego zachowanie wypełniało przedmiotowe znamiona czynu zabronionego np.:
- komornik dokonujący egzekucji nie odpowiada za kradzież
- policjant używający zgodnie z przepisami przymusu bezpośredniego nie odpowie za naruszenie nietykalności cielesnej
- art. 243 § 1 k.p.k. – ujęcie nas gorącym uczynku – osoba, która ujęła sprawcę nie odpowie za bezprawne pozbawienie wolności.
Wyłączenie bezprawności zachowania polegającego na działaniu w ramach szczególnych uprawnień lub obowiązków służbowych zachodzi w razie łącznego spełnienia następujących warunków:
ad. 7
ZGODA POKRZYWDZONEGO – nie ma przestępstwa, jeżeli naruszenie lub zagrożenie dobra prawnego nastąpiło za zgodą „pokrzywdzonego”, a właściwe za zgodą dysponenta dobrem, ponieważ w tej sytuacji trudno mówić o pokrzywdzeniu.
Zgoda jest prawnie skuteczna, jeśli spełnia określone warunki:
- dotyczy dobra, którym osoba udzielająca zgody może swobodnie dysponować
-zgoda jest dobrowolna
- zgoda istnieje w chwili czynu
- zgoda powinna być świadoma, dobrowolna i wyrażona na serio
- forma zgodny może być dowolna, ale musi być ona konkretna w treści
– zgoda nie może być sprzecza z zasadami współżycia społecznego
ad. 8
KARCENIE MAŁOLETNICH - brak jest podstaw prawnych, które by jednoznacznie zezwalały na karcenie dzieci
art. 92 k.r.o..
art. 95 §2 k.r.o.
art. 2 pkt 2 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie z dnia 29 lipca 2005 r. definiuje przemoc w rodzinie na tyle szeroko, że można w tym pojęciu zawrzeć także karcenie.
Warunki legalności karcenia małoletnich:
(1) mogą tylko rodzice sprawujący władzę rodzicielską, nikt nie może ich zastąpić w wykonywaniu tego prawa
(2) tylko w stosunku do dziecka do ukończenia 18 roku życia
(3) musi być umiarkowane - nie może przekraczać pewnego stopnia dolegliwości, nie może stanowić znęcania się (art. 207 k.k.), uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia (art. 156, art. 157 k.k.)
(4) tylko w celu wychowawczym – w celu poprawy
(5) musi być sprawiedliwe – w świadomości dziecka musi się łączyć z jego nagannym zachowaniem
ad. 9
DOZWOLONE RYZYKO SPORTOWE
ustawa z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej
ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o sporcie kwalifikowanym
Jest oczywistym, że w ramach sportowego współzawoodnictwa rodzi się pewne ryzyko z nim związane, które może doprowadzić do negatywnych konsekwencji dla jego uczestników (np. uszkodzenie ciała).
Warunki konieczne do zaistnienia tego kontratypu:
(1) zgodność zachowania zawodnika z regułami gry (podstawowym obowiązkiem zawodnika jest przestrzeganie regulaminów sportowych i zasad rywalizacji sportowej – art.28 ust. 1 ustawy o sporcie kwalifikowanym)
(2) akceptacja przez państwo danej dziedziny sportu (jej legalność)
(3) kierowanie się celem sportowym
(4) zgoda uczestnika na udział w danych zawodach
(5) czyn musi mieć miejsce w ramach zawodów lub przygotowań do nich
ad. 10
CZYNNOŚCI LECZNICZE – cz.l. często łączą się z ryzykiem spowodowania niezamierzonych negatywnych skutków w postaci pogorszenia się stanu zdrowia. uszkodzenia ciała lub śmierci pacjenta. Spowodowanie takich skutków niema charakteru przestępnego, jeśli spełnione są pewne warunki:
(1) zabieg (czynność) jest realizowany w celu terapeutycznym, diagnostycznym lub profilaktycznym,
(2) zabieg (czynność) musi być dokonany przez osobę do tego uprawnioną,
(3) zabieg (czynność) musi być podjęty w celu leczniczym (tzn. aby chorobę rozpoznać , wyleczyć albo jej zapobiec), a nie np. w celu przestępnym (zmiany rysów twarzy, aby sprawca mógł uniknąć odpowiedzialności karnej),
(4) zabieg (czynność) musi być przeprowadzony lege artis (zgodnie z zasadami sztuki lekarskiej),
(5) musi wystąpić zgodna pacjenta co do zasady.
ad.11
PRZERYWANIE CIĄŻY – przestępstwo z art. 152-154 k.k.
Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży.
(1) ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej,
(2) badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu,
(3) zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała na skutek czynu zabronionego.
ad. 12
ZWYCZAJ
II OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZAJĄCE WINĘ
Wina – tylko czyn zawiniony może stanowić przestępstwo, zatem nie popełnia przestępstwa (choć może popełnić czyn zabroniony) ten, komu nie można przypisać winy w czasie czynu (np. nieletni, niepoczytalny). Prawo karne opiera się na odpowiedzialności subiektywnej, co oznacza, że sprawca czynu tylko wtedy może odpowiadać karnie za popełnienie przestępstwa, jeżeli można mu postawić zarzut winy. Wina musi być przypisana sprawcy w czasie czynu, czyli w czasie działania lub zaniechania działania, do którego sprawca był obowiązany (art. 6 § 1 k.k.) – zasada koincydencji.
Funkcje winy:
- stanowi uzasadnienie stosowania kary wobec sprawcy czynu przestępnego (funkcja legitymująca winy);
– stopień winy wyznacza granice wymierzonej sprawcy kary (art. 53 § 1 k.k. – kara nie może przekraczać stopnia winy) – funkcja limitująca winy.
Okoliczności wyłączające winę:
1) nieletniość
2) niepoczytalność – art. 31 § 1 k.k.
3) błąd:
a) co do faktu – art. 28k.k.
b) co do prawa – art. 30 k.k.
c) co do kontratypu lub okoliczności wyłączającej winę – art. 29 k.k.
4) stan wyższej konieczności – art. 26 § 2 k.k.
5) rozkaz
NIELETNIOŚĆ – dotyczy sprawcy, który w czasie czynu nie ukończył 17 lat, art. 10k.k..
NIEPOCZYTALNOŚĆ – art. 31 § 1 k.k.; okoliczność, która odnosi się do sprawcy czynu zabronionego, czyli podejrzanego albo oskarżonego.
Istnieje domniemanie, że każdy sprawca jest poczytalny.
a) poczytalność w znacznym stopniu ograniczona - art. 31 § 2 k.k.
b) wyłom od zasady winy – art. 31 § 3 k.k.
BŁĄD – polega na rozbieżności pomiędzy rzeczywistością a jej odbiciem w umyśle sprawcy. Musi być istotny, czyli taki, że gdyby sprawca nie pozostawał w tym błędzie, czynu by nie popełnił.
a) błąd co do faktu (art. 28 k.k.) - sytuacja gdy zachodzi rozbieżność pomiędzy jakimś fragmentem rzeczywistości a wyobrażeniem o nim sprawcy. Dla o.k. istotny jest tylko taki błąd co do faktu, który dotyczy okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego. Konsekwencją jest to, że sprawca nie popełnia umyślnie cz.z. co do znamienia którego się pomylił. W przypadku przestępstw, które nie występują w odmianie nieumyślnej, istotny błąd co do faktu powoduje brak przestępstwa w ogóle.
b) błąd co do prawa (art. 30 k.k.) – dotyczy nie jednego ze znamion przestępstwa, lecz całościowej prawnej oceny czynu. Może mieć miejsce w odniesieniu do mniej znanych typów przestępstw, np. art. 284 k.k. – przywłaszczenie sobie rzeczy znalezionej, art. 236 k.k – zatajenie dowodów niewinności innej osoby, art. 234 k.k. – fałszywe oskarżenie innej osoby o popełnienie czynu zabronionego (przy sprawach rozwodowych).
Art. 30 k.k. posługuje się określeniem „nieświadomości bezprawności czynu”, a nie „nieświadomości przestępności czynu”, co oznacza że nie ma błędu w rozumieniu tego przepisu, gdy wprawdzie sprawca nie wie dokładnie, że jego czyn jest przestępstwem, ale wie, że jest zabroniony przez jakąś gałąź prawa. Nie ma błędu, gdy sprawca wie o bezprawności czynu, ale uważa zakaz za niesłuszny.
O tym, czy nieświadomość bezprawności jest usprawiedliwiona, decyduje kryterium możliwości uniknięcia błędu przez sprawce, np. przepis wprowadzono nagle albo cudzoziemiec z kraju, w którym takie zachowanie jest prawnie dozwolone, nie wpadł na pomysł, aby sprawdzić jak ocenia to polskie prawo.
c) błąd co do kontratypu lub okoliczności wyłączającej winę (art. 29 k.k.) – usprawiedliwione błędne przekonanie, że zachodzi jedna z ww. okoliczności. Dotyczy urojenia istnienia okoliczności wyłączającej bezprawność lub winę.
- warunkiem wyłączenia odpowiedzialności karnej jest, aby błąd sprawcy był usprawiedliwiony. Błąd jest usprawiedliwiony, jeżeli okoliczności istniejące w czasie popełnienia przez sprawcę czynu sprawiłyby, że każdy (tzn. przeciętny obywatel) znajdujący się w sytuacji, w jakiej znajdował się sprawca, również taki błąd by popełnił. Jeżeli błąd jest nieusprawiedliwiony nie wyłącza odp. karnej. Sąd może wówczas zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
STAN WYŻSZEJ KONIECZNOŚCI – art. 26 § 2 k.k.
- niebezpieczeństwo musi grozić jakiemukolwiek dobru chroni...
gosicka