PRAWO CYWILNE – część ogólna.
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRAWA CYWILNEGO
Pojęcie prawa cywilnego:
- przedmiot, stosunki cywilne; reguluje stosunki społeczne o charakterze majątkowym i niemajątkowym,
Stosunki majątkowe, to stosunki własnościowe, powstałe na tle przynależności rzeczy i innych dóbr do danego przedmiotu, czyli dotyczące społecznego korzystania z tych dóbr, lecz również stosunki polegające na wymianie dóbr i usług.
Stosunki majątkowe mają za przedmiot interes natury ekonomicznej.
Stosunki niemajątkowe to takie, które nie mają bezpośrednio wartości ekonomicznej.
W prawie cywilnym dominują stosunki majątkowe.
- podmiot, art., 1 k.c., podmiotami stosunków cywilnoprawnych są osoby fizyczne oraz osoby prawne.
- metoda regulacji, ma na celu rozgraniczenie prawa cywilnego od innych gałęzi prawa; przyjmuje się zasadę równorzędności stron, tzn. że żadna ze stron nie jest podporządkowana drugiej.
Termin „prawo cywilne” wywodzi się z prawa rzymskiego, jest odpowiednikiem ius civile.
Termin prawo cywilne:
- w znaczeniu przedmiotowym, zespół norm prawnych,
- w znaczeniu podmiotowym, uprawnienie lub zespół uprawnień, wynikających z określonego stosunku prawnego, a przysługujący podmiotowi prawa na podstawie prawa w znaczeniu przedmiotowym.
Prawo cywilne należy do prawa prywatnego - występuje autonomiczność podmiotów stosunku, podmioty same kształtują stosunki, autonomia nie oznacza dowolności, przepisy określają zakres działań.
Zakres prawa cywilnego:
- prawo handlowe, prawo rodzinne, prawo pracy, prawo rolne, prawo spółdzielcze, prawo morskie.
Zasady prawa cywilnego:
1.Zasada ochrony osoby ludzkiej, przyznanie każdemu człowiekowi zdolności prawnej oraz zapewnienie gwarancji swobodnego korzystania przez niego z dóbr osobistych.
2.Zasada równości, wszystkich obywateli i cudzoziemców w nieco skorygowanym zakresie wobec prawa.
3.Zasada praw podmiotowych, podstawą korzystania przez człowieka z różnorodnych dóbr są przysługujące im prawa o ustawowo zagwarantowanej treści.
4.Zasada autonomii woli stron, osoba fizyczna może dobrowolnie kształtować swoje stosunki prawne w granicach prawa. Dotyczy to głównie umów, jak również innych stosunków prawnych.
5.Zasada ochrony dobrej wiary, chroni osobę, która działa w mylnym, ale usprawiedliwionym przekonaniu, co do uprawnień tego, od kogo nabywa rzecz lub inne prawo.
6.Zasada łagodzenia rygoryzmu przepisów prawnych przez klauzule generalne.
7.Zasada jednakowej ochrony każdej własności, bez względu na podmiot i przedmiot (ujęcie pierwotne w DPCziO - „własność jest prawem świętym i nienaruszalnym”.
8.Zasada cywilnej odpowiedzialności za długi, dłużnik odpowiada za swe długi całym majątkiem.
9.Zasada pełnej ochrony rodziny, znajduje wyraz w klauzuli generalnej dobra dziecka. Przepisy prawa cywilnego powinny być tak tłumaczone, jak wymaga tego interes dziecka i rodziny, jako podstawowej komórki społecznej.
10.Zasada dziedziczenia, oznacza, że majątek osoby, która zmarła nie przepada, ani nie przechodzi na państwo, lecz podlega dziedziczeniu testamentowym, bądź ustawowym.
11.Zasada odpowiedzialności za szkodę, osoba, która wyrządziła drugiej osobie szkodę ze swej winy, jest zobowiązany do jej naprawienia.
12.Zasada cywilnoprawnej ochrony praw na dobrach niematerialnych, czyli prawa autorskiego, prawa do wynalazku, np. programy komputerowe, filmy video...
13.Zasada jedności prawa cywilnego, do prawa cywilnego należą także stosunki wynikające z zawodowej działalności gospodarczej, czyli prawo handlowe (gospodarcze) nie stanowi odrębnej od prawa cywilnego gałęzi prawa.
14.Zasada ochrony praw cywilnych przez niezawisłe sądy (art. 1 i 2 pr. o ust. sąd. pow.)
Systematyka polskiego prawa cywilnego (system pandyktowy):
1. Część ogólna, zalicza się do niej wszystkie normy cywilnoprawne, które regulują zagadnienia wspólne dla pozostałych działów prawa cywilnego. W księdze I kodeksu cywilnego, a więc w dziale obejmującym część ogólna, zostały zawarte przepisy o tzw. dobrach osobistych.
2. Prawo rzeczowe, unormowane są te społeczne formy korzystania z dóbr majątkowych, w których występują łącznie dwie następujące cechy:
a) przedmiotem korzystania są rzeczy w ścisłym tego słowa znaczeniu; dobra samoistne,
b) forma korzystania jest ukształtowana w postaci tzw. praw podmiotowych bezwzględnych (erga omnes).
Prawo rzeczowe reguluje prawo własności. Jest to wśród praw rzeczowych prawo najszersze.
Inne prawa rzeczowe, to: użytkowanie wieczyste (art. 232 - 243 k.c.) oraz tzw. ograniczone prawa rzeczowe (art. 244 - 335 k.c.) - użytkowanie, służebność, zastaw, hipoteka i prawa spółdzielcze do lokali.
3. Prawo o zobowiązaniach (inter partes); wierzytelności, czyli prawa jednego podmiotu (wierzyciela) do żądania od drugiego podmiotu (dłużnika) świadczenia, tj. pewnego zachowania się pozytywnego (działania) lub negatywnego (zaniechania). Prawo o zobowiązaniach normuje stosunki prawne, z których powstają wierzytelności.
Prawo o zobowiązaniach stanowi najszerszy dział prawa cywilnego.
4. Prawo rodzinne, w jego ramach wyodrębnia się:
a) stosunki prawne wynikające z małżeństwa,
b) stosunki prawne wynikające z pokrewieństwa i powinowactwa - przede wszystkim stosunki pomiędzy dziećmi i rodzicami oraz z przysposobienia,
c) stosunki prawne wynikające z opieki nad małoletnim.
5. Prawa na dobrach niematerialnych - prawo autorskie i wynalazcze. Prawa do niematerialnego produktu twórczej działalności umysłu ludzkiego (utwory naukowe,
literackie, artystyczne, utrwalone w jakiejkolwiek postaci).
Prawa te są określane jako „własność intelektualna”.
Materiały doktrynalne i orzecznicze z zakresu części ogólnej prawa cywilnego
Orzecznictwo sądowe - publikowane przede wszystkim w dwu periodykach:
- w zbiorze urzędowym, noszącym tytuł „Orzecznictwo Sądu Najwyższego” (OSN lub OSNC),
- w organie PAN: Orzecznictwo Sądów Polskich” (OSP), publikowane najczęściej z glosami.
Wypowiedzi nauki - przybierają różne formy: opracowania o charakterze ogólnym oraz publikacje poświęcone ściśle oznaczonym tematom.
Do opracowań o charakterze ogólnym należą: systemy prawa cywilnego, komentarze do kodeksów oraz podręczniki uniwersyteckie.
Źródła prawa cywilnego
XVIII - XIX w.
Zabór pruski:
- Landrecht pruski 1794 r., obowiązywał od 1797 r.,
- BGB 1896 r., obowiązywał od 01.01.1900 r.
Zabór austryjacki:
- ABGB 1811 r., obowiązywał od 01.01.1812 r.
Zabór rosyjski:
- III Statut litewski 1588 r.,
- Zwód praw 1832 r.
Kodeks Napoleona (Kodeks cywilny Francuzów) 1804 r., od 1808 r. w Polsce.
Kodeks cywilny Królestwa Polskiego 1825 r.
Ustawy hipoteczne 1818 r., 1825 r.
Prawo o małżeństwie 1836 r.
Unifikacja prawa cywilnego:
XX w.
1926 r. - Prawo autorskie
1928 r. - KPC
1933 r. - Kodeks zobowiązań (cz. ogólna)
1934 r. - Kodeks handlowy
Dekrety:
I prawo osobowe 1945 r.
II prawo małżeńskie osobowe
I prawo małżeńskie majątkowe
II prawo rodzinne
III prawo opiekuńcze
IV prawo spadkowe 1946 r.
V prawo rzeczowe
VI prawo o księgach wieczystych
VII przepisy ogólne prawa cywilnego (POPC)
Treścią przepisów wprowadzających są przede wszystkim:
a) tzw. klauzule derogacyjne, tzn. przepisy uchylające przepisy, które obowiązywały do chwili wejścia w życie nowego aktu normatywnego w materii objętej tym aktem,
b) przepisy dostosowujące inne, pozostające nadal w mocy, akty ustawodawcze do nowego aktu normatywnego,
c) przepisy prawa międzyczasowego.
Rozpoczęcie procesu kodyfikacji:
Kodeks rodzinny z 27.06.1950 r., obowiązywał od 01.10.1950 r. (uchyla 4 dekrety: II 1945; I, II, III 1946)
Przepisy Ogólne Prawa Cywilnego (POPC) z 18.07.1950 r., obowiązywały od 01.10.1950 r. (uchyliły prawo osobowe z 1945 r. i POPC z 1946 r., wprowadzenie zmian do kodeksu zobowiązań z 1933 r.)
Prawo autorskie z 1952 r.
1964 r.:
- 25 luty KRiO, obowiązywał od 01.01.1965 r. (derogował kodeks rodzinny z 1950 r. oraz przepisy wprowadzające ten kodeks),
- 23 kwietnia (18.05.1964 r. - ogłoszenie) KC, derogował POPC z 1950 r., prawo rzeczowe z 1946 r. z wyjątkiem przepisów dotyczących prawa materialnego, ksiąg wieczystych i hipoteki, kodeks zobowiązań z 1933 r. i prawo spadkowe z 1946 r. oraz przepisy wprowadzające do tych aktów,
- 17 listopada KPC, obowiązywał od 01.01.1965 r. (derogował KPC 1928).
Kodeks cywilny składa się z 4 części:
I część ogólna, uchyliła ustawę POPC z 1950 r.,
II prawo rzeczowe, uchyliło dekret z 1946 r.,
II prawo zobowiązań, uchyliło KZ z 1933 r.,
IV prawo spadkowe, uchyliło dekret z 1946 r.
6.07.1982 r. - ustawa regulująca księgi wieczyste i hipotekę.
1994 r. - ustawa o prawie autorskim i prawie pokrewnym.
Reforma prawa cywilnego:
1. Nowela z 28.07.1990 r. dostosowanie prawa cywilnego do nowego ustroju społeczno - gospodarczego, likwidacja instytucji tzw. jednostek gospodarki uspołecznionej i oraz likwidacja podziału na własność społeczną, indywidualną i osobistą; zniesienie zasady jedności mienia państwowego.
2. Nowela z 25.10.1991 r. poszerzenie listy praw rzeczowych, które mogą być obciążone hipoteką; zgodnie z tą nowelą podmiotem obciążenia hipotecznego mogą być także trzy spółdzielcze prawa do lokali (własnościowe, do lokalu użytkowego, do domu jednorodzinnego) oraz wierzytelność zabezpieczona hipoteką.
3. Nowela z 23.08.1996 r. (weszła 28.12. 1996 r.) dotyczyła przetargu jako formy zawierania umów, itd.
Reformy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego:
1. Nowela z 26.05.1995 r., przepisy o przysposobieniu, unormowanie przepisów dotyczących tzw. adopcji zagranicznej (zgodne z ratyfikowaną w 1991 r. Konwencją o prawach dziecka.
2. Zmiany związane z ratyfikacją Konkordatu zawartego 28.07.1993 r. prze RP ze Stolicą Apostolską.
3. Nowela z 24.07.1998 r. (weszła 15.11.1998 r.), nowa forma zawierania małżeństw (możliwość zawarcia małżeństwa przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, albo przed duchownym określonego w ustawie bądź umowie międzynarodowej kościoła lub związku wyznaniowego, obniżenie do 18 lat wieku mężczyzny, wymagającego do zawarcia małżeństwa, pojawienie się wad oświadczenia woli jako podstawy unieważnienia małżeństwa.
4. Nowela z 21.05.1999 r. (weszła 16.12.1999 r.) wprowadzono obok rozwodu instytucje separacji małżonków.
Reformy kodeksu postępowania cywilnego:
1.Nowela z 13.07.1990 r. o powołaniu sądów apelacyjnych oraz zmiana ustawy o ustroju sądów powszechnych, KPC, KPK, SN, NSA, KRS.
2.Od lipca 1996 r. instytucję rewizji nadzwyczajnej zastąpiono instytucją kasacji.
Zwyczaj – stała praktyka stosowana przez daną społeczność; jednakowe postępowanie w takich samych lub zbliżonych okolicznościach. Nie stanowi normy obowiązującej, a jest stosowany dlatego, że ułatwia określona działalność; łatwiejsze jest np. zawarcie umowy według stosowanego już wzorca aniżeli układanie jej treści od nowa.
Prawo zwyczajowe – jego źródłem jest zwyczaj. Zwyczaj staje się normą prawną z chwilą, gdy w danej społeczności wytworzy się przekonanie, iż do zwyczaju trzeba się dostosować nie tylko dlatego, że ułatwia to obrót, lecz dlatego, że istnieje taki obowiązek.
Orzecznictwo sądów i Trybunału Konstytucyjnego :
Sąd Najwyższy podejmuje uchwały: mające na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce lub których stosowanie wywołało rozbieżność w orzecznictwie, zawierające rozstrzygnięcia zagadnień prawnych budzących poważne wątpliwości w konkretnej sprawie. Wykładnia SN i sądów wyższej instancji przyjęta w konkretnej sprawie jest w tej sprawie wiążąca dla sądów niższej instancji.
NORMY PRAWA CYWILNEGO
Relacja przepisów prawnych do normy prawnej.
Od normy prawnej odróżniamy przepis prawny, który jest zawartą w akcie normatywnym wypowiedzią, wyodrębnioną w pewną zamkniętą całość (art., paragrafy, ustępy czy nawet zdania.). Przepis prawny może pokrywać się z normą prawną, może zawierać tylko pewne jej człony albo nawet obejmować kilka norm prawnych.
Sankcja cywilistyczna:
1. nieważność czynności prawnej, polega na stwierdzeniu, że czynność nie wywołuje skutków prawnych, a tym samym nie rodzi korzystających normalnie z ochrony państwa praw podmiotowych, np. obligatoryjna forma aktu notarialnego przy sprzedaży nieruchomości,
2. egzekucyjna, przymusowe egzekwowanie zachowania do jakiego strona wcześniej się zobowiązała; zaniechanie naruszeń, ewentualnie przywrócenie stanu poprzedniego.
Definicja legalna (ustawowe) - szczególna postać przepisu prawnego, wyjaśnia w sposób wiążący dla danego aktu prawnego;
Przepisy odsyłające - nie formułują wszystkich czy niektórych członów norm prawnych, lecz powołują się na inne przepisy przez „odesłanie” do nich, tak że dopiero wszystkie te przepisy łącznie wzięte dostarczają tworzywa do skonstruowania normy prawnej.
Fikcja prawna - istniejące w danym akcie normatywnym dyspozycje dla hipotezy A były także aktualne dla odmiennej hipotezy B; cel ten można osiągnąć przez stwierdzenie w przepisie, że stan faktyczny hipotezy B mimo odmienności jest jednoznaczny ze stanem faktycznym hipotezy A, np. nie może być spadkobiercą ten, kto w chwili otwarcia spadku nie żyje (art. 927 § 1 k.c.)
Typy norm prawnych:
1. bezwzględnie obowiązujące (niepodważalne), dyspozycje tych norm nie mogą być wolą stron ani wyłączone, ani ograniczone,
2. względnie obowiązujące (dyspozytywne, uzupełniające), stosuje się, gdy strony nie uregulowały danego stosunku prawnego w sposób odmienny, tak wiec albo niczego nie postanowiły, albo wprawdzie dany stosunek prawny uregulowały, ale w sposób niekompletny.
3. przepisy semiimperatywne mają pośredni charakter, ich zastosowanie może być wyłączone wolą stron tylko w wypadku przyjęcia uregulowania umownego korzystniejszego dla strony wskazanej w tych przepisach.
Reguły interpretacyjne - mają zastosowanie wtedy, gdy strony wolę swoją oświadczyły, ale uczyniły to w sposób tak niejasny, że nie da się tego usunąć w drodze wykładni oświadczenia woli.
Zasięg obowiązywania przepisów prawnych w przestrzeni - stosowane na terytorium państwa polskiego i ze względu na ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz w aktach normatywnych organizacji międzynarodowych poza granicami.
Kolizja norm prawnych w przestrzeni - powstaje przy braku jednolitości przepisów prawnych w państwie.
Prawa partykuralne (ius oparticulare) - mamy do czynienia z nimi w tedy, gdy moc obowiązująca przepisu prawnego nie obejmuje terytorium całego państwa, zasięg przestrzenny jest więc węższy.
Kolizja norm prawnych w przestrzeni – powstaje przy braku jednolitości przepisów prawnych w państwie. Może powstać gdy dany stosunek prawny wykracza poza granice jednego państwa.
Zasięg czasowy przepisów prawnych - kolizja między normami prawnymi może powstać w czasie, jeden przepis wchodzi w życie w jakimś określonym momencie, a inny przestaje obowiązywać.
W polskim prawodawstwie akty prawodawcze wchodzą w zasadzie w życie po upływie 14 dni od dnia ich ogłoszenia, chyba że sam akt określa inny dzień.
Vacatio legis - okres pomiędzy ogłoszeniem aktu prawodawczego, a jego wejściem w życie.
Utrata mocy obowiązującej normy prawnej:
a) przepis przestaje obowiązywać wskutek uchylenia go przez inny, późniejszy przepis prawny; przepisy uchylające nazywa się klauzulami derogacyjnymi,
b) uchylenie przepisu prawnego może wynikać też pośrednio z wydania przepisu późniejszego regulującego dany stosunek społeczny w sposób odmienny,
c) przepis prawny może przestać obowiązywać wskutek upływu czasu na który został wydany, jeśli ten czas był z góry oznaczony.
Kolizja norm prawnych w czasie - może powstać, kiedy obowiązujący przepis prawny zostaje zastąpiony przez nowy. Stosunki prawne powstałe pod rządem dawnej ustawy, ale trwające także pod rządem nowej ustawy, wtedy nasuwa się kwestia, czy do tych stosunków stosować nową czy starą ustawę. Tym zajmuje się prawo ...
gosicka