OPOWIADANIE JAKO FORMA WYPOWIEDZI PISEMNEJ
W NAUCZANIU POCZĄTKOWYM
1
Każdy nauczyciel, niezależnie od wykształcenia, stażu pracy i posiadanego doświadczenia powinien ustawicznie pogłębiać i odświeżać swoją wiedzę w takich dziedzinach, jak: psychologia, pedagogika czy metodyka nauczania przedmiotów. Wymagają tego często zmieniające się programy nauczania, formy i metody pracy, podręczniki i wreszcie wchodzące co pewien czas w życie reformy szkolnictwa, takie jak ta, która jest właśnie wdrażana.
Jedną z form doskonalenia zawodowego, z pewnością najwygodniejszą i najtańszą, jest samodzielne studiowanie literatury pedagogicznej.
Ponieważ jestem aktualnie wychowawczynią klasy drugiej, postanowiłam przestudiować raz jeszcze problem redagowania wypowiedzi pisemnej w procesie nauczania klas I-III.
Program nauczania przewiduje przygotowanie uczniów do pisania: opowiadania, opisu i sprawozdania jako form stylistycznych oraz listu, zawiadomienia i zaproszenia jako form użytkowych.
Trzy z wyżej wymienionych form, a mam na myśli: opowiadanie, opis i sprawozdanie występują początkowo w języku mówionym, a następnie dopiero w mowie pisanej. Wzór danej formy wypowiedzi dają nauczyciel oraz odpowiednio dobrane fragmenty z lektury.
Stopień trudności w pracy nad każdą formą wypowiedzi wzrasta ze zdobywaniem doświadczenia w danej klasie i naturalnie z klasy do klasy. Każda z wymienionych form odznacza się pewną odrębnością i każda wymaga w toku pracy szczegółowych zabiegów metodycznych.
Dlatego nie sposób tu dziś omówić wszystkich tych form.
Ja wybrałam opowiadanie, jako, że jest ono najbardziej popularną formą wypowiedzi stosowaną w nauczaniu początkowym.
Uprzywilejowana pozycja tej formy wynika przede wszystkim stąd, że dzieci w młodszym wieku szkolnym chętnie posługują się opowiadaniem ze względu na jego barwność i żywość akcji.
Mimo to umiejętność konstruowania go w formie pisemnej kształtuje się stosunkowo wolno i sprawia uczniom wiele kłopotów. Stąd też, ważne jest, by nauczyciel zdawał sobie sprawę z psychologicznych uwarunkowań rozwoju mowy i myślenia dziecka, z trudności na jakie uczniowie będą napotykać w pracy, by umiał ustalić rodzaje niezbędnych ćwiczeń pomocniczych, jak również stosować właściwe formy i metody pracy.
Na temat kształcenia umiejętności komponowania opowiadania można znaleźć wiele cennych informacji w literaturze metodycznej, a przede wszystkim w pracach: H. Baczyńskiej, J. Rytlowej, J. Kulpy, R. Więckowskiego, J. Malendowicz i T. Jóźwickiego.
Opowiadanie trzeba oprzeć na osobistych przeżyciach uczniów i wydarzeniach z ich domowego czy szkolnego środowiska, wydarzeniach w których sami biorą udział. Analizując wspomnianą literaturę, można w tym złożonym procesie wyróżnić co najmniej kilka etapów. I tak, pierwszy z nich obejmuje uświadomienie dzieciom
istoty opowiadania i tworzenia wypowiedzi w tej formie. Chodzi o to, aby uczniowie zrozumieli, że opowiadać można o wydarzeniach, że wydarzenia te wiążą się ze sobą w określonej kolejności, że jedno jest uwarunkowane drugim. Dzieci uświadamiają sobie dokładniej istotę powiązania wydarzeń w opowiadaniu, jeżeli jest ono zilustrowane serią obrazków, przeźroczy lub filmem. Wtedy łatwiej uświadomić dzieciom powiązania przyczynowo- skutkowe poszczególnych zdarzeń, zwrócić ich uwagę na poszczególne ogniwa akcji, na to, że w opowiadaniu wciąż się coś dzieje, że czynności bohaterów musimy odpowiednio scharakteryzować przy pomocy czasowników z przysłówkami.
W toku dalszej pracy należałoby zapoznać dzieci ze strukturą opowiadania i wdrożyć do jej praktycznego stosowania. Większość metodyków zaleca zapoznanie uczniów z trójczłonową budową opowiadania, na które składa się: wstęp, rozwinięcie i zakończenie. We wstępie ukazuje się sytuację, jaka była na początku, nim nastąpiło zdarzenie. W rozwinięciu wskazuje się na przyczynę wydarzenia, opisuje jego przebieg i skutki. Wypowiedź kończy się wnioskami lub różnymi refleksjami.
1. Przedstawienie sytuacji przed wydarzeniem
2. Wskazanie przyczyny wydarzenia
3. Opis przebiegu wydarzenia
4. Podanie skutków wydarzenia
III
5. Wyciągnięcie wniosków, snucie refleksji
Kiedy dzieci znają już strukturę opowiadania można przystąpić do jego redagowania. Oczywiście pracę rozpoczynamy od zbiorowego układania zdań tekstu, które zapisujemy na tablicy. Dzieci wspólnie poszukują najwłaściwszych zwrotów i sformułowań oraz powiązań między zdaniami. Podczas ćwiczeń redakcyjnych zapoznaje się uczniów z niektórymi zasadami poprawnego stylu np. unikanie zbędnych powtórzeń, stosowanie urozmaiconego słownictwa, przestrzegania właściwego szyku wyrazów w zdaniach itp.
Następnie opowiadania mogą powstawać jako odpowiedzi na pytania podane na tablicy lub na kartkach, do których materiału dostarczają teksty z podręcznika, wymagające rozwinięcia lub częściowej modyfikacji.
Dobrym ćwiczeniem uświadamiającym dzieciom strukturę opowiadania jest porządkowanie zdań wypowiedzi w odpowiedniej kolejności.
Nieco więcej samodzielności wymaga dopełnianie zdań podanych na tablicy kilkoma brakującymi wyrazami.
Jeszcze bardziej samodzielne będą odpowiedzi na pytania na podstawie obrazka. Dobór obrazka, względnie paru obrazków (praca w grupach), powinien stworzyć możliwość różnych odpowiedzi, które następnie podlegają ocenie pod względem opracowania formy i treści.
Wreszcie wspólnie utworzony niewielki tekst, powtórzony parokrotnie i przeczytany po cichu, uczniowie zapisują samodzielnie, posługując się fragmentami, które pozostały na tablicy, aby ułatwić im odtworzenie całości.
W końcu następuje próba samodzielnego pisania na podstawie obrazków i zgromadzonego słownictwa oraz po ustaleniu porządku relacjonowania poszczególnych wątków.
Kolejnym krokiem w nabywaniu samodzielności w konstruowaniu tekstu może być pisanie opowiadania do podanych wyrazów, np. : słońce, dzieci, las, grzyby, jeż. Kolejność wątków określa kolejność podanych wyrazów; do każdego wyrazu powinno powstać co najmniej jedno zdanie. Dobór wyrazów powinien sugerować treść całości, która w dużej mierze zależy od bogactwa słownictwa ucznia. Praca ta nie jest łatwa. Wymaga od uczniów umiejętności posługiwania się określonymi strukturami składniowymi, umiejętności logicznego wiązania zdań w dłuższe całości, umiejętności stosowania określonych zasad pisowni itp.
Zupełnie innego rozumowania wymaga wypracowanie na podstawie dwóch obrazków, przedstawiających początek i koniec wydarzeń. Tego rodzaju praca wymaga przedyskutowania ewentualnych wersji wydarzenia środkowego, sposobu zrelacjonowania go słowami, sposobu nawiązania do początkowego wydarzenia oraz przejścia do wydarzenia kończącego opowiadanie.
Kiedy dzieci są już w stanie napisać krótkie opowiadanie zachowując właściwą mu strukturę, musimy podjąć pracę nad tym, by ich wypowiedzi stawały się barwne i żywe. Jest to kolejny etap w kształtowaniu umiejętności konstruowania wypowiedzi pisemnej. Praca w tym zakresie powinna zmierzać do wzbogacania zasobu słownikowego ucznia. Potrzebny jest nie tylko większy zestaw określeń porządkujących zdarzenia i czynności (np. na początku, następnie, z kolei, wkrótce, zaraz, wreszcie ) lecz również zestaw wyrazów określających czas zdarzeń (np. przed chwilą, dzisiaj rano, wczoraj, w niedzielę, dwa lata temu), a ponadto pewien zasób przysłówków częstotliwości (np. zawsze, codziennie, czasem, niekiedy, rzadko, nigdy).
Sposobu ożywiania i dynamizowania akcji opowiadania uczymy dzieci wprowadzając takie środki stylistyczne jak:
· wyrazy, zwroty i wyrażenia wskazujące na szybki bieg wydarzeń (np. szybko, błyskawicznie, zaraz, nie czekając ani chwili, natychmiast);
· szeregowe zestawienia różnych czasowników(np. dopadł, podskoczył, chwycił
· powtórzenia tych samych czasowników (np. idzie, idzie, a tu...);
· krótkie zdania oraz dialogi.
Barwność opowiadania uzyskamy stosując następujące środki stylistyczne:
· powtórzenia charakterystycznych zwrotów i wyrażeń (np. jak nie krzyknie..., jak nie złapie..., to z lewej to z prawej...)
· używanie porównań i przenośni (np. ze wstydu był czerwony jak burak)
· używanie odpowiednich wyrażeń i zwrotów frazeologicznych (np. żeby lepiej pilnował swojego nosa).
Jak widzimy droga do tego, aby uczeń w klasie III samodzielnie napisał opowiadanie w pełnym tego słowa znaczeniu, jest długa i prowadzi przez szereg ćwiczeń rozłożonych zgodnie z zasadą stopniowania trudności na okres trzech lat nauki.
Dla doskonalenia wypowiedzi uczniów w formie opowiadania wykorzystuje się wszystkie działy edukacji językowej.
Pracę tę rozpoczynamy już w klasie I poprzez samorzutne i swobodne wypowiedzi na tematy bliskie dzieciom, ilustrowanie czytanki rysunkiem, wyszukiwanie zdań odnoszących się do ilustracji, nadawanie tytułów obrazkom, podział tekstu na wyodrębniające się logiczne części i nadawanie im tytułów, wreszcie wspólne układanie i zapisywanie planu opowiadania.
Należy też podkreślić rolę ćwiczeń słownikowo- frazeologicznych, które stanowią nieodzowną część pracy nad doskonaleniem wypowiedzi dzieci.
W klasie II kontynuuje się wszystkie ćwiczenia rozpoczęte w klasie I, ale są one wzbogacone o pewne nowe elementy.
I tak w zakresie pracy z tekstem przewiduje się:
· zbiorowe ustalanie kolejności zdarzeń w opowiadaniach i historyjkach obrazkowych jako ćwiczenie zmierzające do ustalenia przebiegu akcji;
· układanie (w formie ustnej) opowiadań twórczych, dotyczących np. dalszych losów bohaterów.
Wśród ćwiczeń w mówieniu pojawiają się też nowe elementy związane z opowiadaniem. Są to:
· indywidualne opowiadanie ulubionych baśni;
· zbiorowe układanie opowiadań, w formie ustnej i pisemnej, na podstawie wydarzeń z życia, historyjek obrazkowych, audycji telewizyjnych itp.
Nadal też kontynuuje się rozpoczęte wcześniej ćwiczenia słownikowe wzbogacając je o nowe elementy, takie jak np.:
· wprowadzanie wyrazów dotyczących przeżyć dzieci;
· rozwijanie zdań pojedynczych;
· wdrażanie do poprawnego stosowania w mowie zdań złożonych współrzędnie i podrzędnie.
W klasie III praca nad komponowaniem opowiadań przybiera na intensywności. Zasadniczym celem jest wdrażanie uczniów do samodzielnych wypowiedzi pisemnych w tej formie stylistycznej. Celowi temu podporządkowano wiele ćwiczeń zawartych we wszystkich działach edukacji językowej. Najważniejsze z nich to:
· wyodrębnianie postaci i zdarzeń w utworach literackich, ustalanie kolejności zdarzeń, odróżnianie zdarzeń istotnych od mniej istotnych, wskazywanie postaci głównych i drugorzędowych, ocena postępowania bohaterów, wskazywanie wydarzenia decydującego o zmianie postępowania bohatera;
· wybieranie najpiękniejszych i najciekawszych fragmentów opowiadania;
· układanie opowiadań twórczych związanych z treścią utworu, np. dalsze losy bohatera;
· wyróżnianie w utworach literackich opowiadań, opisów, dialogów;
· zbiorowe i indywidualne układanie w formie ustnej i pisemnej opowiadań na podstawie przeżyć i doświadczeń dzieci, lektury, filmów itp.
...
okiennik_