Archiwistyka dla początkujących.pdf

Waldemar Chorążyczewski

Archiwistyka dla początkujących

(fragment)

Język, którym mówią do nas archiwiści

Archiwiści w Polsce mówią po polsku. Używają jednak czasem słów, które nie do

końca są dla nas zrozumiałe. Innym razem wydaje nam się, że ich rozumiemy, a jednak wcale

nie powinniśmy być tego aż tak pewni.

Zacząć by wypadało od tego, co archiwiści rozumieją przez archiwistykę? Odpowiedź

wydaje się prosta: archiwistyka to dyscyplina naukowa zajmująca się problemami

pojawiającymi się w pracy archiwów i archiwistów, problemami związanymi z wszelkimi

aspektami postępowania z archiwaliami. Zdarza się jednak rozszerzanie pojęcia archiwistyki

także na całą sferę praktycznej działalności archiwów. Ale wtedy trzeba zaraz znaleźć termin

dla dyscypliny wiedzy, która zowie się w takim razie nauką o archiwach. Tylko po co zgrabny

termin archiwistyka? To, co dzieje się w archiwach, nie będziemy nazywać archiwistyką,

nawet dodając, że jest to archiwistyka praktyczna. Całość zagadnień archiwalnych, ten

„archiwalny” fragment rzeczywistości nazywać będziemy dziedziną archiwalną. Na dziedzinę

archiwalną składać się będzie archiwistyka (czyli nauka lub przynajmniej refleksja

uogólniająca praktykę, nauka, której przedmiotem jest dziedzina archiwalna) i praktyka

archiwalna.

Rodzić się może problem stosunku wzajemnego archiwistyki i praktyki archiwalnej.

Czy archiwistyka jest nauką o tym, co w dziedzinie archiwalnej się dzieje, a więc

uogólnieniem obserwacji praktyki archiwalnej? Czy może archiwistyka jest nauką o tym, co

w dziedzinie archiwalnej dziać się powinno, a więc zbiorem wskazań dla praktyków

archiwalnych? Innym słowem można zapytać co było najpierw, archiwistyka czy praktyka

archiwalna? I kto w tej parze ma pierwszeństwo? Chronologicznie na pewno pierwsza była

praktyka archiwalna. To ona zrodziła refleksję teoretyczną, z której wyrosła nauka

archiwalna. Od razu jednak, jako że archiwistyką zajmowali się przez długi czas wyłącznie

praktycy, archiwistyka zaczęła uczyć metod pracy w archiwach. Z kolei dalszy rozwój

archiwistyki polegał również na uogólnianiu tychże metod pracy rozwijanych w archiwach.

W efekcie do dziś istnieje silne sprzężenie zwrotne między archiwistyką a praktyką

archiwalną. Zadaniem archiwistyki jest dostrzeganie problemów, jakie rodzą się w dziedzinie

archiwalnej, podsuwanie praktykom rozwiązań oraz teoretyczne ich uzasadnianie.

Archiwistyka powinna jednak też wybiegać w przyszłość, takie jest oczekiwanie środowiska

praktyków, powinna przewidywać nadchodzące wyzwania i z wyprzedzeniem proponować

jak im sprostać. Archiwistyka powinna więc wyprzedzać praktykę archiwalną, jeśli jednak ma

to być wyprzedzenie praktycznie użyteczne, nie może być zbyt wielkie. Wystarczy

symboliczny jeden krok. Zadaniem archiwistyki jest proponowanie archiwistom

teoretycznych, modelowych rozwiązań. Jest oczywiste, że niektóre z tych propozycji nigdy

nie wejdą w życie, powiększą one jednak dorobek dyscypliny i zawsze będą na podorędziu

jako inspiracja dla przyszłych generacji.

Archiwistyka jest przede wszystkim nauką stosowaną, a więc obliczoną na przełożenie

teorii na praktykę. Z tego względu przez niektórych może nie być w ogóle uważana za naukę.

W klasycznej metodologii badań naukowych uważa się przecież, iż podmiot badający

(uczony) nie może ingerować w przedmiot badań. Tymczasem archiwistyka najpierw

kształtuje swój przedmiot badań (czyli archiwa, choćby poprzez kształcenie archiwistów), a

następnie przystępuje do formułowania twierdzeń odnośnie swego przedmiotu badań. Istnieje

co prawda nurt w archiwistyce, wskazujący na możliwość uprawiania archiwistyki

niestosowanej, czystej, ograniczającej się do badania rzeczywistości archiwalnej bez

ingerowania w nią czyli bez pouczania archiwistów jak mają postępować. Ruch w tym

kierunku rozpoczął się w związku z coraz silniejszym prądem antropologizującym w

humanistyce. Archiwum jako fenomen kultury jest wciąż jednak poza polem zainteresowania

klasycznej archiwistyki. Taką kulturową refleksję o dziedzinie archiwalnej nazywa się coraz

częściej archiwozofią.

Żaden historyk nie ma jednak wątpliwości, że archiwistyka to jedna z jego nauk

pomocniczych, a więc nauk, jak pisał Joachim Lelewel, pozwalających poznawać źródła

historyczne. Stawiana jest ona w jednym rzędzie z dyplomatyką, sfragistyką, heraldyką,

genealogią, chronologią, numizmatyką, metrologią żeby wymienić tylko te „główniejsze”

nauki. Archiwistyka jest nauką pomocniczą historii w tym sensie, że organizuje historykowi

zasób źródeł, wprowadza do tego zasobu źródeł pewien ład, wyposaża historyka w narzędzia

pozwalające wyszukiwać informacje w tym zasobie. Obserwujemy od pewnego czasu

usiłowania części archiwistyków „wybicia się na niepodległość” poprzez wypracowanie

własnego zestawu metod badawczych, poprzez zwracanie uwagi na użyteczność archiwów

dla różnych gałęzi wiedzy, nie tylko historycznej.

Jako nauka historyczna archiwistyka posiada szczególnie silny styk z dyplomatyką

czyli nauką o dokumencie i kancelarii jako miejscu powstawania dokumentu. Dyplomatyka

powstała najpierw dla badania dokumentów średniowiecznych i to z okresu wyłączności

dokumentu, stąd bierze się też jej nazwa, z czasem jednak dyplomatycy zainteresowali się

również dokumentacją czasów nowszych, najpierw księgą wpisów, później aktami (luźnymi,

czynności, spraw). Przesunięcie punktu ciężkości z dokumentu na akta spowodowało też

skłonność do nazywania swojej dyscypliny aktoznawstwem rozumianym jako nauka o aktach

i procesach ich powstawania. Mimo braku powszechnej zgody co do takiego zrównania, nie

ma dla mnie i dla większości dyplomatyków wątpliwości, że dyplomatyka i aktoznawstwo to

jedna i ta sama dyscyplina naukowa, dla której najwłaściwsza jest najstarsza nazwa

dyplomatyka .

Archiwistyka i dyplomatyka coraz częściej się przenikają. Dyplomatyka odważnie

anektuje okres życia dokumentu po jego wyjściu z kancelarii, sposób jego przechowywania,

wykorzystywania, cały więc proces archiwotwórczy, społeczne i kulturowe funkcjonowanie

dokumentu nawet wiele wieków po opuszczeniu przez niego kancelarii. A z drugiej strony już

wcześniej archiwistyka oswoiła do swoich potrzeb genetykę akt jako wiedzę niezbędną do

właściwego postępowania z dokumentacją. Nachodzenie na siebie, krzyżowanie się dyscyplin

nie jest problemem w nauce, problemem jest dopiero brak takich zjawisk. To na stykach

dyscyplin rodzą się nowe idee.

Archiwistyka może być jednak traktowana także jako nauka informacyjna, mianowicie

w aspekcie tego, co nazywane jest informacją archiwalną. Informacja archiwalna to nic

innego jako informacja naukowa w odniesieniu do zasobu archiwalnego (materiałów

archiwalnych, archiwaliów). Informacja naukowa zajmuje się procesami informacyjnymi,

komunikacyjnymi, dokumentacyjnymi. Informacja (czyli treść tego, co chcemy wyrazić)

zostaje sformułowana w postaci komunikatu (np. zdania wyrażającego to, co chcemy

powiedzieć). Komunikat może trafić na nośnik, tworząc tym samym dokument (jeśli zdanie

wyrażające treść, którą chcemy przekazać, zapiszemy na papierze czy w pamięci komputera).

Część tych dokumentów rozumianych jako komunikat plus nośnik, to nic innego jak tylko

archiwalia.

I wreszcie archiwistyka coraz częściej wiązana jest z zarządzaniem dokumentacją

(records management). Zwłaszcza w instytucjach, przedsiębiorstwach, trudno jest oddzielić te

dwie specjalności. Pamiętać jednak trzeba, że optyka, paradygmat wręcz postępowania

obydwu dyscyplin jest odmienny. Archiwista widzi bieżącą wartość prawną i administracyjną

dokumentacji, zawsze jednak pamięta o tym, że ta dokumentacja może też mieć wartość

historyczną, a więc kulturową, czysto informacyjną poza aspektami prawnej wiarygodności.

Archiwista zastanawia się co wybrać z masy dokumentacji na wieczyste przechowywanie,

wartościuje dokumentację. Zarządca dokumentacji widzi w dokumentacji narzędzie

zarządzania przedsiębiorstwem, instytucją (tzw. organizacją). Nie wartościuje dokumentacji

ze względu na jej walor historyczny, ale z powodu jej przydatności w procesach zarządczych.

Jeśli widzicie kogoś kto lekceważąco wypowiada się o zeszycie pobrań kluczy z portierni, to

będzie on archiwistą. Zarządca dokumentacji nigdy nie wypowie się lekceważąco o tymże

zeszycie bo wie, że w momencie bieżącej przydatności każdy dokument może być równie

ważny dla procesów zarządzania firmą. Wartościowanie archiwalne nie ma dla niego

znaczenia.

Lepiej o tym, czym rzeczywiście zajmuje się archiwistyka, poucza przegląd jej

zakresu czyli funkcji pełnionych przez archiwa. Funkcje te są po prostu polami czy też

rodzajami działalności prowadzonej przez archiwa. Innymi słowy należy sobie odpowiedzieć

na pytanie czym w godzinach swojej pracy zajmuje się archiwista.

Zakres archiwistyki w ujęciu najbardziej klasycznym obejmuje cztery podstawowe

funkcje archiwów: gromadzenie, przechowywanie, opracowywanie i udostępnianie

materiałów archiwalnych. Nie jest to podział uniwersalny, np. poza Polską nie wymienia się

wśród funkcji archiwów opracowywania, a mówi o dwóch różnych sferach prac

archiwalnych: porządkowaniu (arrangement) i opisie (description). Tak samo wśród

przechowywania wyróżnia się najczęściej właściwe przechowywanie (preservation) oraz

konserwację archiwaliów (conservation). Także gromadzenie i udostępnianie zasobu

archiwalnego są to funkcje wewnętrznie złożone, a terminologia stosowana w odniesieniu do

nich różnie rozumiana nawet przez polskich archiwistów . Problemy terminologiczne,

definicyjne i klasyfikacyjne znikają, gdy w sposób bardziej narracyjny, literacki opowiada się

po prostu o pracy archiwisty. Wówczas okazuje się, że na całym świecie jest w zasadzie

podobnie. Poucza to o tym, że pozorna różnorodność i specyfika lokalna czy środowiskowa

nie jest wynikiem różnorodności i specyfiki opisywanej rzeczywistości, a tylko różnicowania

się języków naukowego opisu rzeczywistości.

Archiwistyka, jak każda nauka, dzieli się. W praktyce badawczej przedmiotem

zainteresowania jest zwykle jedno z pól działalności archiwów (funkcji), tak też można

byłoby dzielić archiwistykę. W zakres tych węższych problematyk, odpowiadających

poszczególnym funkcjom archiwów, wchodzą zarówno aspekty teoretyczne, wskazania

praktyczne, te i tamte w ujęciu odnoszącym się do przeszłości bądź teraźniejszości.

Archiwiści ponadto nie tylko wykonują pewne czynności, ale też, prowadząc działalność

informacyjną opisują zasób archiwalny (opowiadają co w archiwach się znajduje). Tym

samym rysuje się inny podział archiwistyki, idący w poprzek podziału opartego na funkcjach

archiwów.

W literaturze spotkać możemy takie nazwy działów archiwistyki: teoria archiwalna,

metodyka archiwalna, archiwoznawstwo, prawo archiwalne, technika archiwalna. Od razu

powiem, że ani prawa archiwalnego, ani techniki archiwalnej nie muszą być traktowane jako

działy archiwistyki. Przepisy prawne stanowią podstawę źródłową zarówno dla teorii, jak i

metodyki archiwalnej, natomiast obowiązujące w przeszłości wchodzą w zakres

zainteresowań historii archiwów i archiwistyki. Nie znaczy to, żeby nie był przydatny w

trakcie studiów archiwistycznych przedmiot o nazwie prawo archiwalne , zbierający w jeden

system regulacje, o których mowa jest na innych zajęciach, zwłaszcza gdy wyłoży go osoba z

przygotowaniem prawniczym. Analogicznie technika archiwalna obecna jest w największym

stopniu w konserwacji archiwaliów i przechowywaniu, ale też w przeróżnych zagadnieniach

metodycznych i historycznych. Oczywiście, jako że wszelkie podziały są umowne, zarówno

prawo archiwalne, jak i technika archiwalna może zostać wybrana za osobny przedmiot

dociekań i wtedy stanie się dla kogoś działem archiwistyki.

Teo ri a a rc hiw al na to system twierdzeń ogólnych, terminów i pojęć stosowanych w

odniesieniu do tego fragmentu rzeczywistości, jakim zajmuje się archiwistyka czyli do

dziedziny archiwalnej. Twierdzenia ogólne przyjmują w tym wypadku postać zasad:

publiczności archiwów, poszanowania zespołu archiwalnego, proweniencji, pertynencji

rzeczowej, pertynencji terytorialnej, pertynencji funkcjonalnej, wspólnego dziedzictwa,

proweniencji terytorialnej, poszanowania historycznie ukształtowanego zasobu archiwalnego,

zachowania w materiałach archiwalnych obiektywnego obrazu rzeczywistości. Nie ma zgody

co do tego czy wszystkie tu wymienione twierdzenia mają charakter twierdzeń ogólnych czyli

zdań prawdziwych dla wszystkich elementów danego zbioru, czy tylko dyrektyw, a więc

wskazań o charakterze tymczasowym, ważnych do czasu zastąpienia ich przez twierdzenia

ogólne.

Niezwykle istotnym polem dociekań teorii archiwalnej jest język opisu tego wycinka

rzeczywistości, który bada archiwistyka. Składają się nań terminy i pojęcia. Przez termin

rozumieć będziemy jednoznacznie brzmiące wyrażenie (słowo lub kilka słów), przez pojęcie

natomiast treść, jaką wiążemy z danym pojęciem. Jednemu terminowi odpowiadać może

wiele pojęć, ale też jednemu pojęciu wiele terminów. Pożądana wydawać by się mogła

sytuacja, w której jednemu terminowi odpowiada jedno i tylko jedno pojęcie, i odwrotnie,

jedno pojęcie określone jest tylko i wyłącznie jednym terminem. Głównie z przyczyn

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: