Przyby_a.pdf

Hanna Przybyła-Basista

Proces mediacji rodzinnych - od teorii do praktyki

Wprowadzenie

W Polsce mało jest publikacji z zakresu mediacji rodzinnych, które praktykom

podpowiadałyby, jak prowadzić skuteczne interwencje tego rodzaju. I choć

rozwój specjalności mediatora rodzinnego w naszym kraju wydaje się być

kwestią czasu, to na dzień dzisiejszy istnieje poważna luka informacyjna w

zakresie prezentowania wiedzy i doświadczeń na temat specyfiki mediacji

rodzinnych, modeli pracy, sposobów prowadzenia sesji mediacyjnych,

szczegółowych technik interwencji, oceny gotowości stron przystąpienia do

mediacji i wielu innych przydatnych wiadomości warsztatowych. Niniejszy artykuł

ma na celu przybżenie niektórych z tych zagadnień. Zostaną w nim

zaprezentowane ramy teoretyczne procesu mediacyjnego, obowiązujące w

świecie modele mediacji w sprawach rodzinnych, rodzaje spraw najczęściej

podlegające mediacjom rodzinnym oraz skomentowane zastrzeżenia, dotyczące

prowadzenia mediacji w sytuacji przemocy. Ponadto, zostanie pokrótce

omówiony eksperymentalny program mediacji małżeńskich w sytuacji

rozwodowej, który jest realizowany w Polsce od stycznia 2000 r.

Proces mediacji z perspektywy sędziego, terapeuty i potencjalnych

klientów

Zazwyczaj wprowadzenie do problematyki mediacji rozpoczyna się od ustaleń

definicyjnych, po to, by ułatwić zrozumienie cech charakterystycznych dla tego

procesu, pozwalających na odróżnienie go od innych form interwencji w konflikt,

prowadzonych przez tzw. trzecią stronę, takich jak arbitraż, czy działania sądu.

Również i ten artykuł rozpocznie się podobnie.

Pierwszym z postawionych celów będzie nakreślenie różnic pomiędzy pełnieniem

roli mediatora, sędziego i terapeuty. Zarówno sędziowie, jak i terapeuci, często

pełnią rolę trzeciej strony w konflikcie rodzinnym z racji wykonywanego zawodu.

Zrozumienie wspomnianych różnic jest ważne, gdyż sędziowie są niejednokrotnie

przekonani o tym, że ich działalność ma charakter mediacyjny. Traktują

prowadzone przez siebie działania pojednawcze pomiędzy stronami jako praktykę

mediacyjną, choć w istocie próby doprowadzania do pojednania mogą odbywać

się różnymi drogami i jedną z nich jest mediacja. Z kolei terapeuci podejmujący

się pełnienia roli mediatora mogą w praktyce doświadczać trudności w ustalaniu

granic pomiędzy tymi dwoma formami interwencji, które wydają się być bliskie.

Na przykład, po osiągnięciu przez strony porozumienia, w określonej sprawie

mogą mieć chęć "pójścia dalej" w kierunku doprowadzenia do zmian na poziomie

indywidualnym, relacyjnym (w diadzie) lub systemowym w obrębie rodziny. Bądź

też w trakcie mediacji mogą odczuwać pokusę zamiany procesu mediacji w

terapię wyzwalającą zmiany w klientach. O takie pokusy szczególnie łatwo w

sytuacji konfliktów i wiążącej się z nim destrukcji w systemie rodzinnym. W obu

podanych przykładach byłaby to jednak zmiana kontraktu i formuły

interweniowania. Wyjaśnianie, czym jest mediacja rozpocznijmy od podania jej

definicji.

Przez mediację najczęściej rozumie się pośredniczenie w sporze, mające na celu

pomoc (dwóm lub więcej) stronom w osiągnięciu wspólnego porozumienia

(Pruitt, Kressel, 1985; Wall, Lynn, 1993). Bardziej precyzyjna, zawierająca

więcej szczegółów, jest definicja podana przez Christophera W. Moore'a. Autor

ten stwierdza, że mediacja jest interwencją w toczące się negocjacje lub konflikt,

podjętą przez akceptowaną trzecią stronę, która nie ma autorytatywnej

władzy pozwalającej na podjęcie decyzji rozstrzygającej spór lecz pomaga

stronom w dobrowolnym osiąganiu przez nie wzajemnie akceptowanego

porozumienia w kwestiach spornych (Moore 1996, s.15). W świetle tej definicji

jasno jest określona rola mediatora jako osoby niezaangażowanej bezpośrednio

w spór, bezstronnej, biegłej w warsztacie kierowania konfliktem, lecz nie

ingerującej w sam przedmiot umów. To strony mają podjąć wzajemne

zobowiązania i być odpowiedzialne za ich dotrzymanie. Do zadań mediatora

należy natomiast: ułatwianie komunikacji, pomoc w uświadamianiu praw każdej

ze stron konfliktu, dostarczanie technik pomocnych podczas rozwiązywania

sporu, formalne przewodniczenie sesjom, edukacja, eksploracja problemu,

sprawdzanie realności propozycji, poszerzanie źródeł informacji poprzez kontakt

z ekspertami, inicjowanie i kierowanie negocjacjami (Moore, 1996).

Definicję tę warto skomentować szerzej, gdyż na jej przykładzie wyraźnie widać,

czym różni się rola mediatora od roli sędziego, czy terapeuty. Dla wielu ludzi

mogą to być pojęcia bliskoznaczne. I to nie tylko dla samych klientów

przystępujących do mediacji, ale również dla wspomnianych powyżej

profesjonalistów. Otóż, jak podkreśla Moore (1996) mediator jest niezależną

trzecią stroną, która nie ma autorytatywnej władzy, pozwalającej na podjęcie

decyzji rozstrzygającej spór. Ta cecha mediatora pozwala sędziemu uzmysłowić

sobie, że pojednanie prowadzone przez sąd, choć w założeniu zmierza do

pogodzenia zwaśnionych stron sporu, nie jest jednak mediacją, gdyż sędzia ma

prawo wpłynąć merytorycznie na rozwiązanie, które będzie rozstrzygnięciem

sporu (np. nie zaakceptować chęci stron, aby się rozstać). I choć sędzia może

prowadzić działania pojednawcze pomiędzy stronami, to jednak nie osiąga tego

skutku przy pomocy mediacji. Nie może być w świetle tej definicji mediatorem.

Nie jest i nie może być neutralny, gdyż jego rolą jest strzeżenie zasad

sprawiedliwości, zgodnych z regułami prawnymi i rozwiązaniami zapisanymi w

kodeksie, wspieranie strony słabszej, pokrzywdzonej, występowanie w roli

rzecznika interesów dziecka wciągniętego w wir konfliktu rodziców itp.

Z kolei wymóg pomocy stronom w dobrowolnym osiąganiu przez nie wzajemnie

akceptowanego porozumienia w kwestiach spornych pozwala terapeutom

podejmującym się roli mediatora uświadomić sobie granice interwencji. Mediator

ma towarzyszyć stronom sporu i ułatwiać proces porozumienia poprzez redukcję

konfliktu i usprawnianie komunikacji. Zadanie terapeuty polega natomiast na

doprowadzeniu do zmiany w kliencie, która spowoduje osiągnięcie przez niego

zamierzonego celu. Ludzie przychodzą do terapeuty, aby się zmienić, czyli chcą,

aby to, co nie jest satysfakcjonujące w ich życiu, uległo zmianie. Może tu chodzić

o zmianę na poziomie poznawczym, czyli uzyskanie wglądu w posiadane

problemy, poszerzenie świadomości w zakresie przyczyn trudności, dzięki czemu

klient będzie mógł lepiej kontrolować swoje zachowanie i wpływać zarówno na

siebie jak i otaczający świat. W oddziaływaniach terapeuty może też chodzić o

doprowadzenie do pożądanej, trwałej zmiany w zachowaniu klienta, bez

koncentracji na uzyskaniu wglądu w swoje problemy. Zadanie mediatora wydaje

się być dużo "skromniejsze", co nie znaczy łatwiejsze. Nie polega ono na

przeprowadzeniu zmian w świadomości czy zachowaniu klientów rozwiązujących

ich osobiste, czy relacyjne problemy. Mediator dąży do uzyskania obopólnej

zgody stron w sprawie stanowiącej przedmiot sporu, pomimo wstępnych

niesprzyjających warunków, czyli najczęściej negatywnej percepcji partnera,

utrwalonego sposobu myślenia o nim, posiadanych wobec niego negatywnych

uczuć, kierowania uwagi na sprawy związane z przeszłością itp. Słowo

"skromniejsze" odnosi się do nie poszerzania granic interwencji w kierunku

terapii i nie ma nic wspólnego z pomniejszaniem trudu wypracowania postawy

kooperacji w trakcie procesu mediacyjnego. Przyjęcie postawy współpracy i

orientacji zadaniowej na rozwiązanie problemu może być, i w sprawach

rodzinnych najczęściej jest, niezwykle trudnym wyzwaniem. Droga do osiągnięcia

tego celu prowadzi poprzez pomoc w "odsunięciu" na bok tych trudności tak, aby

doraźnie nie przeszkadzały w rozwiązywaniu sporu. Oczywiście "ubocznym"

skutkiem udziału w procesie mediacji może być wzrost świadomości osoby

uczestniczącej w sporze i dokonanie zmian w swoim sposobie porozumiewania

się ze światem, czy stylu rozwiązywania konfliktów. Doprowadzenie do takich

zmian o trwałym charakterze nie jest to jednak pierwszoplanowym działaniem

mediatora. Jego zadania ograniczają się do odsunięcia na bok czynników

zakłócających możliwość wypracowania wspólnej decyzji w tym konkretnym

sporze.

Zastanówmy się jeszcze nad rozumowaniem potencjalnego klienta, który chciałby

skorzystać z mediacji. Czego on się spodziewa po mediatorze? Z punktu widzenia

klienta mediacja ma doprowadzić do ugody, co najczęściej, przynajmniej we

wstępnej fazie pracy, oznacza pokusę, aby zawrzeć korzystne dla siebie

porozumienie, szukając sprzymierzeńca w mediatorze i oczekując jego pomocnej

roli w doprowadzeniu do zmiany stanowiska strony przeciwnej. Naturalną w tej

sytuacji wydaje się chęć wciągnięcia mediatora w koalicję i zwrócenia jego uwagi

nie na przyszłość, lecz na przeszłość kryjącą odpowiedzi na pytania o

sprawiedliwość jak np. - kto tu jest pokrzywdzony, kto zaczął i kto zatem

powinien coś zmienić w swoim postępowaniu. Z tego też względu, nawet jeśli na

początku mediacji klient usłyszy od mediatora, na czym ma polegać jego rola to i

tak w praktyce spodziewa się wsparcia własnego stanowiska, gdyż wydaje się

ono być według niego lepiej uzasadnione i bardziej sprawiedliwe. Mówiąc krótko,

w mediacjach rodzinnych należy się spodziewać trudności i zakłóceń, z którymi

mediator będzie musiał sobie poradzić przy pomocy swojego warsztatu pracy i

doświadczenia.

Procedura mediacji rodzinnych - etapy postępowania

Proces mediacji jest procedurą posiadającą swoją strukturę, pozwalającą na

prowadzenie sporu według pewnego, sprawdzonego w praktyce schematu

postępowania. Nie jest to jednak proces łatwy do pokierowania. W przypadku

sporów rodzinnych trudności wynikają nie tylko z charakteru problemu,

głębokości konfliktu czy naturalnej skłonności zwaśnionych stron do kierowania

uwagi w przeszłość kryjącą źródła konfliktu. Ludzie pozostający ze sobą przez

długi czas w bliskich związkach intymnych mają spore kłopoty w funkcjonowaniu

zadaniowym i koncentracji uwagi na rozwiązaniu sporu. Siłą rzeczy pojawiają się

liczne przeszkody w postaci pewnych utartych przekonań na temat partnera,

uproszczonego i tendencyjnego spostrzegania, myślenia, czemu towarzyszą

najczęściej silne emocje. Stanowią one bazę dla konkurencyjnych motywów

przeciwdziałających skupieniu na rzeczowej rozmowie nawet wówczas, gdy dana

osoba deklaruje chęć rozwiązania konfliktu.

Schemat postępowania mediacyjnego oznacza raczej orientacyjną strategię

kroków, które należy poczynić, aby zwiększyć prawdopodobieństwo osiągnięcia

porozumienia, aniżeli gotową propozycję metodyki pracy. Różni autorzy,

analizując strategie postępowania mediacyjnego, przytaczają różne podziały faz

procesu mediacyjnego. Dla potrzeb niniejszego artykułu zostaną pokrótce

przytoczone dwa takie podziały. Pierwszy został opracowany przez znany

autorytet w dziedzinie mediacji Christophera Moore'a, a drugi stanowi przykład

wzoru postępowania mediacyjnego stosowanego w rozwodowych mediacjach

sądowych.

Ch. Moore (1996) opisuje 12 etapów mediacji, czyli kroków, które mediator

powinien zaplanować w swojej pracy:

1. Nawiązanie kontaktu ze stronami sporu (zainicjowanie wstępnych

kontaktów, budowanie wiarygodności, wyjaśnienie stronom istoty procesu,

zmotywowanie stron do podjęcia mediacji - zwiększenie zaangażowania w

procedurę mediacji, podtrzymywanie kontaktu).

2. Wybór strategii prowadzenia mediacji (pomoc stronom w ocenie

różnych sposobów rozwiązania konfliktu i dokonaniu wyboru potrzebnego

im sposobu rozwiązania).

3. Zbieranie i analizowanie podstawowych informacji (gromadzenie i

analizowanie istotnych informacji o osobach uczestniczących w konflikcie,

dynamice i istocie konfliktu; weryfikowanie dokładności danych;

minimalizowanie wpływu nieścisłych i niedostępnych danych).

4. Sporządzenie szczegółowego planu mediacji (ustalenie strategii i

wynikających z nich typowych posunięć, które umożliwią stronom

zmierzanie w kierunku porozumienia; ustalenie ewentualnych nietypowych

interwencji odpowiadających specyfice konfliktu).

5. Budowanie zaufania i współpracy (psychologiczne przygotowanie stron

do udziału w negocjacjach na zasadnicze tematy, kierowanie silnymi

emocjami stron, sprawdzenie percepcji i minimalizowanie wpływu

stereotypów, budowanie zaufania i uznawania racji stron, wyjaśnianie,

klaryfikacja wypowiedzi).

6. Rozpoczęcie sesji mediacyjnej (otwarcie negocjacji pomiędzy stronami,

stworzenie pozytywnej i otwartej atmosfery, ustalenie podstawowych

"reguł gry" i zasad zachowania, pomoc stronom w wentylacji emocji,

nakreślenie obszarów tematycznych i spraw do dyskusji).

7. Zdefiniowanie spraw i ustalenie planu (ustalenie szerokiego obszaru

tematów interesujących obie strony, uzyskanie zgody stron na podjęcie

określonych tematów w dyskusji, rozstrzygnięcie kolejności omawiania

poszczególnych spraw).

8. Odkrywanie ukrytych interesów stron (ustalenie rzeczywistych,

proceduralnych i psychologicznych interesów stron, uświadomienie

stronom ich wzajemnych interesów).

9. Generowanie opcji rozwiązań (rozwijanie świadomości stron dotyczącej

potrzeby tworzenia różnorodnych pomysłów rozwiązań, zmniejszenie

przywiązania stron do swoich stanowisk i jedynych pomysłów rozwiązań,

tworzenie rozwiązań przy użyciu przetargu biorącego pod uwagę

stanowiska, jak również interesy stron).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: