I-Szczepański J.-Elementarne pojęcia socjologii.pdf

Jan Szczepański Elementarne Pojęcia Socjologii

Od autora Niniejsze wydanie jest przedrukiem rozszerzonego wydania, które ukazało się wiosną 1970

roku. Nakład rozszedł się tak szybko, że nie zdążyłem przygotować zapowiedzianego słowniczka

pomocniczego terminów socjologicznych. Zostały w tym wydaniu poprawione tylko błędy rzeczowe,

jakie zakradły się do poprzedniego wydania, oraz usunięte niektóre potknięcia stylistyczne. Poza tym

tekst pozostał bez zmian. Nie zdążyłem także wykorzystać życzliwych uwag kolegów, posługujących

się tym podręcznikiem w nauczaniu. Dziękując im za przychylne ustosunkowanie się do podręcznika i

prosząc o dalsze uwagi krytyczne, chcę ich zapewnić, że wykorzystam je, jeżeli książka będzie

wznowiona. Państwowemu Wydawnictwu Naukowemu a przede wszystkim jego Redakcji Socjologii

serdecznie dziękuję za życzliwość i pomoc w przygotowaniu kolejnych, mam nadzieję lepszych,

wydań tego podręcznika. Warszawa, lipiec 1970 I. Wstęp Książka ta jest pomyślana jako

wprowadzenie do podstawowych pojęć, przy pomocy których socjologia opisuje i wyjaśnia zjawiska i

procesy zachodzące w zbiorowościach ludzkich. W ten sposób został także wstępnie określony

przedmiot socjologii. Najogólniej mówiąc, najczęściej spotykana definicja socjologii orzeka, że jest

ona nauką o społeczeństwie. Zatrzymajmy się więc krótko i rozważmy, co przez ten termin na ogół się

rozumie. Każdy człowiek żyje w społeczeństwie, każdy też na swój użytek jakoś sobie ten termin

określa i coś sobie wyobraża, gdy go używa. Pytając w rozmowach z kolegami czy znajomymi, co

przez ten termin rozumieją, najczęściej usłyszymy, że jest to ogół obywateli naszego państwa, czy

dowolnego państwa, że jest to mniej więcej to samo co jakiś naród. Czasami ktoś powie, że

mieszkańcy jakiegoś miasta też stanowią społeczeństwo, gdyż w prasie często można spotkać takie

zwroty, jak: "społeczeństwo Warszawy zamanifestowało swoją wolę" lub "społeczeństwo polskie jest

niezłomnie przekonane", czasami "społeczeństwo Śląska" itp. Już na pierwszy rzut oka widać, że te

trzy zwroty mówią o różnych typach zbiorowości ludzkich, z czego można by wyciągnąć wniosek, że

termin "społeczeństwo" jest nazwą ogólną dla wszystkich typów zbiorowości. Rzeczywiście, w języku

potocznym nazwa ta jest używana w tym znaczeniu. Taki stopień precyzji w określeniu wystarcza dla

porozumiewania się w życiu codziennym, jest jednak niewystarczający dla opisu i wyjaśnień

naukowych. Dlatego poniżej podamy dokładniejsze definicje, jakimi posługują się socjologowie w

swoich teoriach społeczeństwa. Socjologia jest więc nauką o zbiorowościach ludzkich, dokładniej -

przedmiotem jej badań są zjawiska i procesy tworzenia się różnych form życia zbiorowego ludzi,

struktury tych zbiorowości, zjawiska i procesy zachodzące w tych zbiorowościach, wynikające ze

wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie, siły skupiające i siły rozbijające te zbiorowości, zmiany i

przekształcenia w nich zachodzące. Tutaj znowu łatwo stwierdzimy, że zjawiska i procesy zachodzące

w zbiorowościach ludzkich, a więc w rodzinach, klasach szkolnych, sąsiedztwach, miastach,

organizacjach społecznych, partiach politycznych, państwach są zjawiskami otaczającymi każdego z

nas jak powietrze, są czymś naturalnym i oczywistym, tak, że pytania w rodzaju: dlaczego ludzie

znajomi kłaniają się sobie przy spotkaniu na ulicy? Dlaczego władze ścigają przestępców? Dlaczego

rodzice na ogół dbają o swoje dzieci? Dlaczego w każdym państwie istnieje rząd, lecz jego formy

bywają różne? Dlaczego niektórzy studenci uczą się lepiej od innych? Dlaczego niektórzy studenci z

zapałem angażują się politycznie, a inni nie - są uważane za pytania raczej dziecinne i każdy student z

łatwością może na nie odpowiedzieć. Można spróbować postawić te właśnie pytania kilku znajomym,

a zobaczymy, że każdy z nich ma gotową odpowiedź wyjaśniającą. A więc będą to takie odpowiedzi:

ludzie kłaniają się sobie, bo taki jest obyczaj; władze ścigają przestępców, ponieważ są powołane dla

zapewnienia porządku i ochrony obywateli; każde państwo musi mieć rząd, ponieważ inaczej nie

może istnieć, a różne formy rządów wynikają z tradycji, warunków gospodarczych, ideologii

politycznych; niektórzy studenci uczą się lepiej, ponieważ są zdolniejsi i pracowitsi, niektórzy

angażują się politycznie, ponieważ polityka ich interesuje. Takie wyjaśnienia w życiu codziennym

całkowicie nam wystarczają, ale przy bliższym wejrzeniu zauważymy, że jedna niewiadoma została tu

zastąpiona inną - lecz taką, do której jesteśmy może bardziej przyzwyczajeni, lub która nosi pozory

wytłumaczenia. Czym więc socjolog może się zajmować, skoro taka wiedza potoczna, intuicyjna

wystarcza dla życia, działania, wpływania na innych ludzi, osiągania celów itd. Używając pewnej

analogii możemy powiedzieć, że każdy człowiek tłumaczył sobie fakt, że ciała niepodparte spadają, a

Arystoteles tłumaczył ten fakt "naukowo", mówiąc, że miejscem ciał ciężkich jest "na dole" czy dół, a

miejscem ciał lekkich jest góra. Dlatego dym się unosi, a kamień spada. Taka wiedza wystarczała

przez tysiące lat rozwoju cywilizacji dla wznoszenia wspaniałych gmachów, budowania w nich

kominów, i - analogicznie - taka potoczna wiedza o życiu społecznym doskonale wystarcza dla

załatwiania spraw życiowych, zaspokajania potrzeb i układania sobie współżycia z bliźnimi. Często

jednak ta wiedza potoczna zawodzi, jak o tym świadczy istnienie wielu ludzi zawiedzionych,

rozczarowanych, ludzi, których zaskakują nieoczekiwane reakcje - bliźnich. Gdybyśmy znowu

przyjrzeli się bliżej naszym własnym zachowaniom i działaniom, łatwo zauważymy, że każdy z nas ma

jakąś ogólną "teorię" życia społecznego i zachowania się ludzi, która nam tłumaczy działania i

postępowanie naszych bliźnich i służy nam jako podstawa naszego na nich oddziaływania. Ta teoria

nie jest oczywiście usystematyzowana, ale składa się ona z szeregu ogólnych "praw" ustalających

zależności przyczynowe między faktami, sytuacjami a postępowaniem ludzi, między ich motywami,

dążeniami i działaniami. Są to np. takie uogólnienia czy "prawa naukowe", jak: każdy człowiek szuka

przede wszystkim swoich korzyści; przyjaciel jest gotów pomagać w potrzebie: ludzie na ogół

przestrzegają przepisów prawa; każdy człowiek szuka przede wszystkim przyjemności; niektórym

ludziom wytężona praca sprawia szczególną przyjemność; każdy człowiek jest próżny, lubi się chwalić

i lubi, gdy się o nim mówi dobrze; każdy człowiek dąży do znalezienia uznania; każdy człowiek musi

się komuś zwierzyć ze swoich tajemnic itd. Kiedy więc chcemy kogoś o coś prosić, czy kogoś do czegoś

namówić, lub osiągnąć jakiś cel, wtedy dokonujemy kalkulacji i obliczamy, jakie cechy posiadają

ludzie, na których chcemy wywrzeć jakiś wpływ, to znaczy wywołać u nich pozytywną reakcję wobec

naszych dążeń, obliczamy, jakie ogólne reguły mają tu zastosowanie, odpowiednio wybieramy

metodę działania, środki działania i odpowiednio je stosujemy. Np. jeżeli student chce uzyskać od

dziekana odroczenie egzaminu, to zależnie od tego, czy dziekana określa sobie jako "dobrego

człowieka" czy jako "psa na studentów", dobiera odpowiednie uzasadnienie swojej prośby. Jak więc

widzimy, nawet taka prosta sprawa, jak prośba złożona na ręce dziekana wymaga zastosowania

ogólnej teorii działania, ustalenia stosunku przyczynowego i znajomości zależności przyczynowych

między stosowanymi środkami (słowa, przytaczane uzasadnienia) a przewidywaną reakcją. Słowem,

każdy człowiek, zachowujący się jakoś w dowolnej sytuacji, jeżeli chce osiągnąć zamierzony cel, musi

korzystać z określonej teorii socjologicznej i - o dziwo - okazuje się, że taką teorię posiada, gdyż

często zamierzony cel osiąga. Tak więc dochodzimy do stwierdzenia, że tak poczciwy mieszczanin

Moliera dowiedział się nagle, że całe życie mówił prozą nie wiedząc o tym, tak i każdy człowiek jest

socjologiem też nie wiedząc o tym. Można by tu jeszcze odwołać się do drugiego porównania

literackiego i dodać za Stańczykiem, że każdy człowiek jest tak samo socjologiem, jak jest lekarzem i

jego wiedza socjologiczna może być porównywana do jego wiedzy lekarskiej. Lecząc się na własną

rękę ziółkami czy alkoholem, każdy człowiek opiera się także na jakiejś teorii medycznej o

zależnościach przyczynowych między procesem chorobowym a działaniem używanego środka.

Podobnie praktyka społeczna opiera się na takiej socjologii praktycznej i każdy człowiek w

najprostszym działaniu społecznym, np. w prośbie o pożyczenie "kilku złotych", odwołuje się do

naukowej teorii o zależnościach między podnietami a reakcjami społecznymi. Czym socjologia

naukowa różni się od socjologii potocznej? Socjologia potoczna jest oparta na zdrowym rozsądku, na

uogólnieniu codziennych doświadczeń w sposób często emocjonalny, niesystematyczny i

niezweryfikowany. Socjologia naukowa opiera się na systematycznych badaniach, na posługiwaniu

się ustalonym aparatem pojęciowym, na sprawdzaniu hipotez i twierdzeń. Różnice między nimi mogą

być nieraz uderzające. Np. w badaniach socjologów i psychologów amerykańskich w czasie drugiej

wojny światowej niektóre twierdzenia doświadczenia potocznego, że np. żołnierze pochodzący ze

wsi, z rodzin farmerskich będą lepiej znosili trudy wojenne niż żołnierze z rodzin miejskich, lub

przypuszczenie, że żołnierze Murzyni będą lepiej walczyli pod dowództwem oficerów Murzynów,

okazały się zupełnie fałszywe i badania wykazały, że sprawy miały się wręcz przeciwnie. Badania

prowadzone w przemyśle nad efektywnością kierownictwa wykazały, że wbrew potocznym

przekonaniom kierownictwo autokratyczne, polegające na surowej dyscyplinie i narzucaniu

podwładnym woli kierownika, bez konsultowania z nimi i bez wciągania ich do udziału w

przygotowywaniu decyzji, nie jest tak efektywne jak kierownictwo demokratyczne, uwzględniające

inicjatywę podwładnych i mające znaczenie większe efekty w postaci wyższej wydajności pracy,

lepszego jej wykonywania itp. W.I. Thomas i F. Znaniecki w znanym dziele o chłopie polskim

scharakteryzowali tę socjologię "praktyczną", opartą na zdrowym rozsądku i wskazali, że przyjmuje

ona trzy mylne założenia. Pierwsze, przyjęte milcząco, lub wyraźnie sformułowane, to założenie, że

znamy rzeczywistość, ponieważ w niej żyjemy, i że na tej podstawie życiowej znajomości możemy

przyjąć jako pewne nasze wiadomości o stosunkach społecznych. Jest to ta sama postawa, która

kiedyś wyrażała się przyjmowaniem założenia, że znamy świat fizyczny, ponieważ w nim żyjemy i

działamy, a zatem mamy prawo do uogólnień bez specjalnych badań, tylko na podstawie zdrowego

rozsądku. Jednakże praktyczna znajomość tej rzeczywistości społecznej jest bardzo ograniczona.

Praktyk zna tylko pewną niewielką część rzeczywistości społecznej, a o selekcji tych fragmentów,

które zna, decydują względy przypadkowe i jego cechy subiektywne (jak zainteresowania itp.). Drugi

błąd tej socjologii praktycznej polega na stosowaniu niewłaściwej metody, gdyż jej uwaga skupia się

zawsze na osiągnięciu jakiegoś praktycznego celu, a podstawą stawiania zagadnień i dobierania

faktów do analizy jest zawsze ich ocena jako pożądanych czy niepożądanych z punktu widzenia

założonego celu. Praktyk stosuje więc tutaj pewne normy, zakłada, że rzeczywistość się do nich

stosuje, a w okresach szybkich przemian społecznych, kiedy normy zawodzą, staje się bezradny

wobec tej rzeczywistości (np. bezradność polityków wobec niespodziewanie wybuchających ruchów

rewolucyjnych). Trzecim błędem tej socjologii praktycznej jest rozpatrywanie faktów w izolacji od

szerszych całości społecznych. Praktyk, znający tylko swoją dziedzinę, nie szuka przyczyn i wyjaśnień

niepokojących go faktów w zjawiskach wykraczających poza praktyczną sferę jego działalności. Np.

prawnik skłonny jest szukać przyczyn przestępczości tylko w niedostatkach systemu prawa, dyrektor

fabryki z technicznym wykształceniem nie dostrzega ważności czynników psychologicznych i

społecznych. Thomas i Znaniecki wskazują wreszcie, że ta socjologia praktyczna przyjmuje ponadto

dwa błędne założenia: 1Ď) że ludzie reagują w ten sam sposób na te same wpływy, bez względu na

swą indywidualną przeszłość w życiu zbiorowym i że dlatego jest możliwe wywoływanie identycznego

zachowania u różnych osobników przy pomocy identycznych środków; 2Ď) że ludzie rozwijają

spontanicznie, bez wpływu z zewnątrz, pewne tendencje, które czynią ich zdolnymi do korzystania w

pełni i w jednolity sposób z danych warunków, że dlatego wystarcza stworzyć warunki sprzyjające lub

usunąć niesprzyjające, ażeby wywołać lub stłumić te tendencje. Typowym przykładem było

wprowadzenie prohibicji w Stanach Zjednoczonych, kiedy twórcy ustawy sądzili, że zakaz sprzedaży

alkoholu spowoduje zanik spożywania alkoholu i zlikwiduje wszystkie ujemne skutki tej konsumpcji.

Tymczasem prohibicja zamiast zlikwidować pijaństwo spowodowała jego wzrost, stworzyła nielegalną

produkcję i przemyt oraz wywołała ogromną falę przestępczości przedtem nieznanej. Te błędy

praktyki społecznej autorzy tłumaczą brakiem obiektywnych i wolnych od praktycznych celów badań

społecznych *1. Widzimy więc, że socjologia zdrowego rozsądku, potocznych doświadczeń, wyczucia i

intuicji nie wystarcza dla rozwinięcia socjologii naukowej, tzn. dla prowadzenia badań zgodnie z

regułami metodologii nauk i do stworzenia logicznie poprawnej teorii wyjaśniającej zjawiska i procesy

zachodzące w życiu zbiorowym. Jednakże wpływ socjologii zdrowego rozsądku był potężny, a

wspomagany naciskiem religii, filozofii, doktryn społeczno - politycznych, które to dziedziny refleksji

na swój sposób tłumaczyły życie społeczne - spowodował, że dopiero w XIX wieku powstała i

rozwinęła się socjologia naukowa. Zakres badań Powiedzieliśmy ogólnie, czym się socjologia zajmuje i

czym się różni od potocznej i praktycznej refleksji nad życiem w zbiorowościach. Spróbujemy teraz

określić bliżej zakres jej badań. Przede wszystkim socjologowie muszą dokonać jakiegoś podziału i

klasyfikacji ogółu zjawisk i procesów zachodzących w życiu społecznym, żeby na tej podstawie

dokonać systematyzacji swoich badań i konstrukcji teoretycznych. Wyróżniamy we współczesnej

socjologii następujące działy badań i zakresy teorii ogólnych: a) Działy badające instytucje społeczne

takie, jak: rodzina, instytucje wychowawcze, instytucje polityczne, instytucje wymiaru

sprawiedliwości, instytucje naukowe, gospodarcze, a zwłaszcza przemysł, inne instytucje pracy,

instytucje religijne, oraz wszelkie inne rodzaje instytucji występujących w różnych grupach i

społeczeństwach. b) Działy badające różne typy zbiorowości i grup ludzkich takich jak różnego

rodzaju małe grupy i kręgi społeczne; zbiorowości terytorialne, jak wieś, miasto i inne; kategorie

zawodowe, warstwy i klasy społeczne oraz kasty; grupy celowe i organizacje tworzone dla realizacji

określonych zadań; zbiorowości tworzące się na podstawie posiadania wspólnej kultury itp. c) Działy

badań nad procesami społecznymi takie, jak: procesy dezorganizacji społecznej (alkoholizm,

przestępczość, prostytucja); procesy migracji i ruchliwości społecznej (tzn. przenoszenia się osób w

przestrzeni geograficznej i przechodzenia do innych zbiorowości oraz przechodzenia z jednej warstwy

lub klasy społecznej do innej); zjawiska i procesy wynikające z masowego przekazywania treści

kulturowych i informacji przez prasę, radio, telewizję i film; konflikty zachodzące w społeczeństwach

na tle rasowym, etnicznym, politycznym; społecznymi skutkami procesów demograficznych, tzn.

przedłużania się życia ludzkiego, wysokiego lub niskiego przyrostu naturalnego; społecznymi

konsekwencjami chorób czy też społecznymi warunkami ich powstawania. Te, tutaj tylko pobieżnie

wskazane, działy socjologii nazywa się czasami socjologią szczegółową. Zadaniem tych działów jest

systematyczny opis poszczególnych dziedzin i wyjaśnianie zachodzących w nich zjawisk. Opis wymaga

posiadania odpowiedniego aparatu pojęciowego, a wyjaśnianie, tzn. ustalanie prawidłowości ich

przebiegu, wykrywanie związków i zależności, tworzenie uogólnień - wymaga tworzenia teorii. Stąd

zachodzi konieczność, aby nad tymi działami prowadzącymi działania empiryczne i dążącymi do

uogólniania stwierdzonych prawidłowości w postaci teorii różnego zasięgu, tzn. teorii wyjaśniających

węższe lub szersze kompleksy zjawisk, budować teorie bardziej ogólne, wyjaśniające zjawiska i

procesy bardziej podstawowe, a zatem ważne dla wszystkich dziedzin życia społecznego. Np.

socjologowie badający konflikty w przemyśle tworzą teorię konfliktów przemysłowych, socjologowie

badający politykę tworzą teorię konfliktów politycznych i militarnych, w badaniach etnicznych i

rasowych tworzy się teorie konfliktów między narodami i rasami - zadaniem socjologii ogólnej jest

tworzenie teorii wszelkich konfliktów występujących w społeczeństwach ludzkich. Tak więc socjologia

ogólna, na podstawie materiałów, uogólnień, prawidłowości ustalonych w badaniach szczegółowych,

chce tworzyć teorie obejmujące zespoły zjawisk występujące w społeczeństwach. Jej zadaniem jest

także ustalanie pojęć. Socjologia ogólna, od samego początku wyodrębnienia się naszej nauki,

rozwijała dwie teorie o powszechnym zasięgu, a mianowicie: teorię struktur społecznych oraz teorię

rozwoju czy też, mówiąc bardziej ogólnie, teorię zmian, tzn. zarówno rozwoju, jak i regresji

zbiorowości społecznych. Teoria struktur społecznych, zwana niekiedy teorią grup społecznych oraz

teorią społeczeństwa, stara się uogólnić wyniki badań nad różnymi typami i formami zbiorowego

życia ludzi i ustalić jego ogólne prawa. Studiuje ona elementy składowe grup i zbiorowości wszelkiego

rodzaju, zasady ich budowy, wzajemnego przyporządkowania elementów składających się na

zbiorowości i siły wyznaczające ich funkcjonowanie. Bada spójność wewnętrzną grup, siły

wyznaczające tę spójność oraz siły i czynniki wywołujące ich rozkład. Teoria zmian uogólnia wyniki

badań nad zjawiskami i procesami przemian zachodzących w różnych grupach i zbiorowościach.

Punktem ich wyjścia są opisy przebiegu procesów i zmian w ich natężeniu, np. wzrost lub zanik

przestępczości w czasie, opisy zmian zachodzących w zbiorowościach i instytucjach, które przez

porównywanie, czy też stosowanie innych metod, można uogólnić, dochodząc do teorii rozwoju czy

postępu społecznego, lub też teorii wyjaśniających regresje i zanikanie zbiorowości, zarówno w skali

makrostruktur, tzn. wielkich zbiorowości, jak i mikrostruktur, tzn małych grup. Obie te teorie ogólne

dostarczają działom socjologii szczegółowej aparatu pojęciowego, ogólnych dyrektyw badawczych,

hipotez kierowniczych i pozwalają na zastosowanie do poszczególnych działów szczegółowych

schematów wyjaśniających. One też rozwijają teoretyczne założenia metod badawczych. Np. w

monograficznym opisie wsi, miasta czy regionu uprzemysłowionego posługujemy się terminologią

wypracowaną w ogólnej teorii grup, stosujemy pojęcia rozwinięte w teorii zmian, stosujemy metody

opisu wypracowane w oparciu o ustalone układy zależności między zjawiskami społecznymi. A więc,

na przykład, opisując rodziny czy sąsiedztwa korzystamy z pojęć wypracowanych w ogólnej teorii

instytucji i stosunków społecznych. Metody Zarówno socjologie szczegółowe, jak i socjologia ogólna

posługują się w swoich badaniach różnymi metodami. Musimy odróżnić dwie sprawy: metody badań

stosowane w socjologii i metodę socjologiczną, która polega na zastosowaniu pojęć i teorii

socjologicznych do wyjaśniania zjawisk badanych przez inne nauki. Najogólniej mówiąc, metoda

socjologiczna może być stosowana np. w psychologii, gdzie przy jej pomocy szuka się społecznych

wyznaczników zachowań ludzkich, lub w ekonomii, gdy ekonomista, wyjaśniając przebieg procesów

gospodarczych, odwołuje się do takich czynników, jak struktura grup, w których te zjawiska

przebiegają, ich tradycje kulturowe, wyznaczające postawy i dążenia ekonomiczne ludności itp.

"Socjologizujący" historycy, wyjaśniając np. procesy polityczne w jakiejś epoce, szukają czynników

wyznaczających ich przebieg w strukturze klas i warstw społecznych i ich interesach, w strukturze i

organizacji grup nacisku, tzn. grup starających się poprzez politykę państwa osiągać swoje

partykularne interesy. Metoda socjologiczna w tym znaczeniu jest wiązana z teorią tzw. socjologizmu,

stworzoną przez Emila Durkheima, głoszącą, że rzeczywistość społeczna jest rzeczywistością

podstawową i że wszystkie dziedziny działalności człowieka są wyznaczane przez strukturę

społeczeństwa, a zatem wszystkie nauki badające te dziedziny powinny się posługiwać pojęciami

socjologii. Lecz nawet na gruncie innych teorii, odrzucających tezy socjologizmu, można stosować

pojęcia i teorie socjologiczne jako pomocnicze, w opisie i wyjaśnianiu zjawisk prawnych,

gospodarczych, pedagogicznych, a nawet językowych i innych. Historia nauki wykazała, że metoda

socjologiczna okazała się bardzo użyteczna jako metoda pomocnicza w wielu naukach

humanistycznych i społecznych. W swoich własnych badaniach socjologowie posługują się różnymi

metodami. Mówiąc w wielkim skrócie trzeba tu odróżniać: metody i techniki zbierania materiałów

takie, jak: obserwacja, ankiety, gromadzenie autobiografii i wypowiedzi osobistych (listy,

wspomnienia, zeznania), gromadzenie dokumentów (np. dokumenty sądowe), przeprowadzanie

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: