Słownik terminów literackich 2.pdf
(
272 KB
)
Pobierz
53873343 UNPDF
40
APORIA - APROSDOKETON
APTUM - ARCHAIZM
41
pożegnalna, kształtowana jako monolog osoby
wyruszającej w podróż. W a. wyraża się żal
z powodu rozstania z przyjaciółmi. Por. propem-
ptikon, pieśń, waleta,
Apotreptyki (< gr.) zob. Oratorstwo
i dwuznacznych. Jest jednym ze sposobów reali
zacji zasady zaskoczenia, odgrywającej wielką
rolę we współczesnej poezji. Np.
i aby powiedzieć — kocham
biegam jak szalony
zrywając naręcza ptaków
(Z.
jedynie niektóre warstwy dzieła (np. leksykal-
no-semantyczną), lub też pojawia się tylko w. ob
rębie wybranych form podawczych, np. w dialo
gach, opisach itp. Służy najczęściej odtworzeniu
kolorytu przedstawianej epoki, zwłaszcza w -•
powieści historycznej (np. w
Trylogii
H. Sien
kiewicza), często też uwzniośla styl utworu, na
dając mu piętno poetyckości (np. w
Wyzwoleniu
S. Wyspiańskiego); może być sposobem nawiązy
wania do jakiegoś spetryfikowanego stylu lit.
przeszłości, m.in. w celach parodystyczno-grotes-
kowych (np.
Trans-Atlantyk
W. Gombrowicza,
Cyberiada
S. Lema).
Lit.:
tk
Apozycja (< łac.
apposilio
= dostawienie: ang.
apposition,
fr.
apposition,
niem.
Apposition,
ros.
amt03uuu.i,
npu
.iooKeiiue) —
umieszczenie w bez
pośrednim sąsiedztwie dwóch lub kilku wyrażeń
rzeczownikowych, z których jedno jest wyraże
niem określanym, a inne, zgodne z nim pod
względem przypadku i liczby, pełnią funkcję
określającą jako przydawki rzeczownikowe. Np.
człowiek dusza; urzędnik shtżbista; mowa trawa.
Przykłady poetycko rozbudowanej a.: „Anioły
proletariackie, dziewczyny, wychodzą z fabryk,
/ blondynki smukłe i smaczne, w oczach z ukry
tym szafirem" (K. I. Gałczyński,
Ulica Towaro
wa);
„Smukły kanarek, słoneczna premia, / Rzecz
najzłocistsza, jaką zna ziemia" (M. Pawlikow-
ska-Jasnorzewska,
Para kanarków).
Por. zesta
wienie,
Aporia (gr.) zob.
Aversio
Herbert,
Chciałbym
opisać).
Aposiopesis
(gr.
aposiopesis
= umilknięcie; ang.
aposiopesis,
Ir.
aposiopese, reticence,
niem.
Apo-
siopese,
ros.
ano3uone3uc) —
przerwanie wypo
wiedzi i porzucenie pewnego jej wątku motywo
wane wzruszeniem, odrazą, wstydliwością itp.
Uwaga odbiorców zostaje wówczas tym bardziej
skupiona na niedopowiedzianej myśli, którą kon
tekst pozwala zazwyczaj zrekonstruować. Jedna
z -» figur retorycznych. Np. „I niechaj będzie
jakoby stoletnie... / Lecz nie... O Boże! nie słu
chaj, Jehowa" (J. Słowacki,
Beniowski,
pieśń III);
„Bo jakież by to były między szlachtą mowy,
/ Gdyby wiedziano, że ja, Jacek.
.." (A.
Mic
kiewicz,
Pan Tadeusz,
ks. X). Inne nazwy: intcr-
ruptio, praecisio, reticentia, zamilknięcie. Por.
praeteritio.
Por. pointa, gra słów.
aos
Aptum (łac.) zob. Styl retoryczny
Ara (gr.) zob. Aversio
Arabeska (< wł.
arabesco;
ang.
arabesąue,
fr.
arabesąue,
niem.
Arabesk,
ros.
apaóeck) —
X.
w pierwotnym i podstawowym znaczeniu: or
nament oparty na stylizowanym motywie roślin
nym (wijąca się łodyga z liśćmi, kwiatami i owo
cami), znany architekturze helleńskiej, rzymskiej
i wczesnobizantyńskiej, a następnie arabskiej,
skąd w dobie renesansu przeniknął do sztuki
europejskiej. Por. groteska;
2.
w odniesieniu do
literatury kategorię a. wprowadził F. Schlegel po
raz pierwszy w 1798 r. W jego ujęciu oznaczała
ona nowy gatunek prozy artystycznej: niewielki
rozmiarami utwór nasycony elementami baśnio
wej fantastyki, o kapryśnej kompozycji i ironicz-
no-humorystycznym stylu, kojarzący efekty poe
tyckie z komicznymi. Forma ta charakterystycz
na była zwłaszcza dla -» romantyzmu niemiec
kiego, ale mianem a. określali swoje utwory
narracyjne również pisarze spoza tego obszaru,
np. E.A. Poe czy N. Gogol.
Lit.: E. Kiihmel,
Die Arabeskę,
1949; K. K.
Polheim,
Die Arabeskę. Ansichten wid Ideen aus
Friedrich Schlegels Poetik,
1966; J. Woźniakowski,
Arabeska w literaturze i sztuce wczesnego roman
tyzmu,
[w zbiorze:]
Pogranicza i korespondencje
sztuk,
red. T. Cieślikowska, J. Stawiński, 1980.
S.
Dubisz,
Archaizacja w XX-wiecznej
polskiej
powieści
historycznej
o
średniowieczu,
1991: zob. też archaizm,
tk
aos
Archaizm
(< gr.
archaismós =
przestarzały
wyraz; ang.
archaisme,
fr.
archaisme,
niem.
Ar-
chaismus,
ros.
apxau3
.u) —
element językowy
pochodzący z minionej epoki historycznej, który
wyszedł z powszechnego użycia m.in. na skutek
zastąpienia go przez element inny. Zjawisko a.
może występować we wszystkich płaszczyznach
języka: rozróżnia się
a. fonetyczny
(np. staropol
skie
sierce),
a. słowotwórczy
(np. dawne
zbrodzień
w stosunku do dzisiejszego „zbrodniarz"),
a. lek
sykalny
(np.
kmieć),
a. semantyczny
(np.
przerazić
w znaczeniu „przebić"),
a. frazeologiczny
(np.
mieć co po piecu —
„mieć rzecz właściwą"),
a.
składniowy
(np. „oszukaństwa bo żadnego ni
ochyby nie widziałeś"),
a. stylistyczny
polegający
na zmianie wartości stylistycznej wyrazu (np.
w wypadku dawniej neutralnego wyrazu
gęba).
W języku lit. pięknej a. są stosowane do celów
historycznej -* stylizacji wypowiedzi (-> archai
zacja). Motywację dla ich wystąpienia stanowić
mogą konwencje gatunku podejmowanego przez
pisarza, charakter wyzyskanego materiału tema
tycznego czy koncepcja stylistycznej tonacji
utworu (np. patetycznej).
Lit.: J. Zborowski, Z
dziejów języka nowopol-
skiego. Archaizowanie i archaizmy językowe,
„Ję
zyk Polski" 1913; A. Obrębska-Jabłońska,
Od
archaizmu do nowej formy językowej,
[w zbiorze:]
Stylistyka teoretyczna w Polsce,
red. K. Budzyk,
1946; Z. Stieber,
Kilka uwag o archaizmie języko
wym w polskiej literaturze pięknej,
„Zagadnienia
Literackie" 1946, z. 2; Z. Klemensiewicz,
Zagad
nienie archaizacji językowej,
„Język Polski" 1947;
J. Bartmiński,
Problemy archaizacji językowej
w powieści,
[w zbiorze:]
Styl i kompozycja,
red.
J. Trzynadlowski, 1965.
aos
Appendix (łac. = przyczynek, dodatek; ang.
appendix,
fr.
appendice,
niem.
Appendix, Anhang,
ros.
doóaejtenue)
— dodatek, uzupełnienie lub
objaśnienie tekstu, publikowane oddzielnie lub
razem z tekstem, którego dotyczy. Por. addenda,
aneks, suplement,
tk
Apostrofa
(< gr.
apostrophe
= odwołanie się;
ang.
apostrophe,
fr.
apostrophe,
niem.
Apostrophe,
ros.
anocmpocfia)
— bezpośredni, patetyczny
zwrot do osoby, bóstwa, upersonifikowanej idei
lub przedmiotu (-> personifikacja), występujący
najczęściej w przemówieniu (-* mowa) lub reto
rycznym i uroczystym utworze poetyckim (np.
w odzie), a kreujący w obrębie wypowiedzi
postać fikcyjnego adresata, zazwyczaj wyraziście
odmiennego od rzeczywistego czytelnika czy słu
chacza. Zaliczana do -* figur retorycznych, zna
mionowała styl podniosły i -ostentacyjnie lit.,
przeciwstawiony mowie potocznej i użytkowej.
Np. „Luno! ty córo niebios wysoka, / Boskiej
podobna Temirze!" (F. D. Kniaźnin,
Do księży
ca).
Por. aversio, inwokacja.
Lit.: J. Culler,
Apostrophe,
w:
The Pursuit of
Signs.
Appositum (łac.) zob. Epitet
Aprakosy (ros.
anpaKOću <
gr.
aprakteo =
nic nie robię, świętuję) — staroruskie -» ewan-
geliarze, zawierające fragmenty tekstów ewan
gelicznych zestawione w kolejności ich odczyty
wania w ciągu świąt roku liturgicznego,
js
Aprosdoketon (gr.
aprosdókiton
= niespodzie
wany) — celowo zaskakujące odbiorcę wprowa
dzenie słowa lub wyrażenia innego niż zapowia
dane przez tok wypowiedzi, tj. układy frazeologi
czne, rytmiczne, rymowe, składniowe, logiczne
itp. Efekt niespodzianki jest tym większy, że
brzmienie słowa użytego (zwykle jego początek)
bywa aluzją do brzmienia słowa oczekiwanego.
W ten sposób zbudowana jest cała fraszka J.
Kochanowskiego
Na Barbarę:
Jakoś mi już skaczesz słabo,
Folguj sobie mila Ba... rbaro, proszę cię.
Czart rozskakal tego swata,
Nie dba nic, choć kto ma la... da co przed sobą.
Okazuje swoje sztuki,
Alboć nie wie, że masz w Nu... remberku towar?
Chwyt taki wprowadził Arystofanes, dzisiaj poja
wia się on w popularnych tekstach żartobliwych
js
Semiotic,
Literaturę,
Deconstruction,
Arai (< gr.
araios
= przeklęty) — w poezji
starogreckiej wiersz złorzeczący, zawierający
przekleństwa zwrócone przeciwko określonej
osobie, odpowiednik łac. -» dirae.
1981.
aos
tk
Apoteoza
(< gr.
apothedsis —
ubóstwienie;
ang.
apotheosis,
fr.
apotheose,
niem.
Apotheose,
ros.
anotfieoi)
— 1.
utwór lit., w którym wy
stępujące postacie — najczęściej wielcy bohatero
wie, władcy, książęta itp. — wyposażone zostają
w cechy istot pozaziemskich, poddane uwznioś-
leniu i gloryfikacji;
2.
w utworze dramatycznym
ostatnia uroczysta scena, gromadząca główne
postacie dramatu,
tk
Archaizacja (< gr.
archaios
= dawny, stary;
ang.
archaizing,
fr.
archdisation,
niem.
Archaisier-
ung, altertumlicher Stil,
ros.
apxau3auun) —
wprowadzenie do wypowiedzi, a zwłaszcza do
utworu lit. -> archaizmów jako czynnika -* styli
zacji historycznej przywołującej wzory i normy
mowy właściwe dla minionych faz ewolucji dane
go języka narodowego. A. obejmuje zazwyczaj
tk
98
DIALBKTYZACJA - DIALOG 1
(DIALOG I) - DIALOG II
99
mująca się rekonstrukcją zróżnicowań dialekty
cznych języków w wiekach minionych
(d. his
toryczna),
tk
terystyczna jest wymienność ról nadawcy i od
biorcy wśród jego uczestników: ta sama osoba
występuje raz jako podmiot mówiący, to znów
jako adresat słów wypowiadanych przez innego
rozmówcę. Żadna z wypowiedzi składających się
na d., czyli -» replik, nie stanowi sama przez się
autonomicznej całości znaczeniowej, dopiero po
wiązanie wszystkich replik tworzy układ znacze
niowo kompletny i samodzielny. W typologii
form językowej komunikacji d. bywa umiesz
czany na biegunie przeciwległym w stosunku do
-» monologu; jest to uzasadnione głównie po
trzebami wyrazistych rozróżnień teoretycznych,
ponieważ w rzeczywistości językowej oba te typy
mowy ustawicznie przenikają się nawzajem. Ży
wioł dialogowy właściwy jest — przynajmniej
potencjalnie — wszelkim przejawom mowy mo-
nologicznej, z drugiej strony elementy monologu
pojawiają się często w ramach struktur dialogo
wych: dzieje się tak np. w wypadku, gdy wypo
wiedzi jednego z uczestników rozwijając konsek
wentnie jakąś ideę dominują nad wypowiedziami
pozostałych rozmówców, które stanowią dla
tamtych jedynie tło (na tym polega zwykle d.
mistrza z uczniami), albo — w inny sposób
— w wymianie rozbudowanych -* tyrad postaci
w dramacie klasycystycznym. Przy charakterys
tyce d. zasadniczą rolę odgrywają trzy jego aspe
kty: 1. aspekt dramatyczny związany z tym, że
każda replika utrwalając w sobie podmiotowy
punkt widzenia mówiącego zderza się z punktem
widzenia partnera (czy partnerów) rozmowy; stąd
właściwa wypowiedziom dialogowym opozycja
ja" — „ty"; 2. sytuacyjny związany z przed
miotowymi i psychologicznymi okolicznościami,
w których przebiega rozmowa; 3. semantyczny
związany z tym, że repliki dialogowe, dopełniając
sic nawzajem i reinterpretując, kształtują wspól
ny wątek znaczeniowy rozmowy (tzn. jej temat),
zarazem jednak każda z nich wnosi do d. in
dywidualne składniki sensu, na styku zaś między
poszczególnymi replikami powstają wyraziste na
pięcia znaczeniowe i zmiany kierunku linii tema
tycznej. Różne typy d. zakładają dominację tego
czy innego aspektu. Pierwszy przeważa zdecydo
wanie np. w kłótni; drugi odgrywa zasadniczą
rolę w rozmowach praktycznych lub mających
charakter wynurzeń osobistych; trzeci jest domi
nantą konwersacji na tematy oderwane; formą
pośrednią między d. opartym na wyrazistym
przeciwstawieniu ,ja " i „ty " a konwersacją jest
np. dyskusja, z kolei odmianą pośrednią między
rozmową motywowaną przedmiotowo (konsy-
tuacyjnie) a konwersacją byłaby pogawędka.
Wszelkie typy d. występujące w praktyce języko
wej mają zastosowanie w utworach lit. Przede
wszystkim w -» dramacie, gdzie d. stanowi pod
stawową i niezawisłą formę wypowiedzi — słow
ny równoważnik -* akcji scenicznej. W utworach
epickich (-* epika) partie dialogowe będące bez
pośrednią językową reprezentacją świata przed
stawionego występują wyłącznie w kontekście
narracji — jako mowa przytoczona (-» mowa
niezależna, -» mowa zależna, -> mowa pozornie
zależna). Zarówno w dramacie, jak i w epice
dialogi spełniają trzy zasadnicze funkcje: 1. cha-
rakteryzacyjną (sposób wypowiadania sic postaci
i treści jej wypowiedzi są ważnym elementem
-+ charakterystyki pośredniej); 2. fabularną (roz
mowy postaci są ogniwami przebiegu zdarzenio-
wego przedstawionego w dziele); 3. informacyjną
(wypowiedzi postaci powiadamiają o okolicznoś
ciach nie ukazanych na scenie lub nic zrelac
jonowanych przez narratora). W utworach lirycz
nych (-* liryka) konstrukcje dialogowe maskują
często istotny tok monologowy wypowiedzi; je
dynie w -» liryce sytuacyjnej (np. w -» sielance)
d. występuje w analogicznej z grubsza formie jak
w utworach dramatycznych lub narracyjnych.
Lit.: S. Skwarczyńska,
Próba teorii rozmowy,
[w:]
Szkice z zakresu teorii literatury,
1932;
N. N. Zotow,
Osnowy dramaticzeskogo dialogu,
1964; W. W. Winogradów,
Język artystycznego
utworu literackiego,
[w zbiorze:]
Rosyjska szkoła
stylistyki,
red. M.R. Mayenowa, Z. Saloni. 1970;
W. N. Wołoszynów, Z
historii form wypowiedzi
w konstrukcjach języka,
tamże; M. Bachtin,
Pro
blemy poetyki Dostojewskiego,
1970; J. Mu-
kafovsky,
Dialog a monolog,
[w:]
Wśród znaków
i struktur,
1970; M. Głowiński,
Dialog w powieści,
[w:]
Gry powieściowe,
1973; R. Zimmcr,
Dramati-
scher Dialog und aussersprachlicher Kontext,
1982; A. K. Kennedy,
Dramatic Dialogue,
1983;
P. Canisius,
Monolog und Dialog,
1986; G. Bor
kowska,
Dialog powieściowy i jego konteksty,
1988; U. Żydek-Bednarczuk,
Struktura tekstu
rozmowy potocznej,
1994; S. Durrer,
Le Dialogue
romanesąue,
1994; B. Fassbind,
Poetik der Dia-
logs,
1995.
js
przede wszystkim twórczości filozoficznej. Twór
cą d. był Platon; w jego traktatach filozoficznych
pisanych w formie d. występowały pewne elemen
ty fikcji lit.: sytuacja fabularna, w której odbywa
się dyskusja, wyraźna charakterystyka przema
wiających postaci; ich wypowiedzi były często
zracjonalizowanymi dyskursami, ale także prze
kazami mitów i opowieściami. Szczególną formą
d. Platona jest tzw. -» d. sokratyczny (-* ironia
sokratyczna), w którym główny bohater, Sok
rates, poprzez zadawanie pytań swemu rozmów
cy dochodzi do sformułowania istotnej prawdy
(np.
Fajdros, Teajtet).
D. także w czasach nowo
żytnych jest częstą formą wypowiedzi filozoficz
nej (np. d. Erazma z Rotterdamu,
Trzy dialogi
między Hylasem i Filonousem
G. Berkeleya,
Dia
logi filozoficzne
E. Renana). W starożytności
rozwijały się także inne formy d., niekiedy zbliżał
się on do wypowiedzi dydaktycznej; dzięki Lu-
kianowi z Samosat, autorowi m.in.
Dialogów
bogów,
przekształcił się w gatunek satyryczny (-»
satyra). W czasach nowożytnych d. stał się jedną
z form -» eseju (np.
Dialogi fikcyjne
W.S. Lan-
dora, niektóre eseje P. Valery'ego i J. Parandow-
skiego) — w utworach tego typu autorzy nie
wykładają w sposób bezpośredni swoich racji, ale
przedstawiają ścierające się poglądy. Jedną z od
mian d.-eseju są
rozmowy zmarłych.
Ich twórcą
był także Lukian z Samosat; powstają one
i w czasach nowożytnych — przykładem
Roz
mowy zmarłych
B. FonteneIle'a (1683) i I. Krasic
kiego; na utwory tego typu składają się rozmowy
ludzi należących do różnych epok, najczęściej
sławnych postaci historycznych (w jednej z roz
mów Fontcnelle'a np. spotykają się Sokrates
i Montaigne). D. zmarłych czyniono niekiedy
także formą poetycką (np.
Rozmowa zmarłych
C.
Norwida, w której występują Rafael i Byron);
2.
gatunek występujący w lit. staropolskiej, często
0 przeznaczeniu dramatycznym. W teatrze szkol
nym (-• teatr jezuicki) zajmował niską pozycję
w hierarchii gatunków: stanowi! rozmowę dwu
lub więcej osób na tematy aktualne, z zachowa
niem fikcji teatralnej; mógł być pisany prozą
1 w języku narodowym. W wersji związanej
z teatrem popularnym utwory określane jako d.
nie miały ściśle sprecyzowanych cech gatunko
wych, były zróżnicowane tematycznie, dyspono
wały wieloma formami — od rozmowy do pelno-
spektaklowej sztuki. Inna nazwa: dialogus.
Lit.: R. Hirzel,
Der Dialog,
1895; H. Walter,
Das Streitgedicht,
1920; T. Bieńkowski,
Gatunki
dramatyczne w okresie staropolskim,
„Ruch Lite-
Dialektyzacja
(ang.
local colour, regionalism,
fr.
imitation du patois,
niem.
Dialektisierung,
ros.
dua
.ieKnnaaifu.H)
— wprowadzenie do utworu lit.
lub innej wypowiedzi, której autorowi znane są
normy języka literackiego, -» dialektyzmów jako
czynników -<• stylizacji gwarowej. D. obejmować
może cały utwór i realizować się w obrębie
wszystkich jego.warstw (fonetycznej, leksykalnej,
składniowej), np. w utworach K. Tetmajera z cy
klu
Na Skalnym Podhalu,
albo tylko w nie
których fragmentach lub warstwach utworu, co
występuje np. w wierszach M. Konopnickiej
odwołujących się do wzorców poezji ludowej. D.
w utworach lit. służy przede wszystkim charak
terystyce bohaterów, środowiska społecznego
oraz odtworzeniu -» kolorytu lokalnego,
tk
Dialektyzm
(ang.
dialectism,
fr.
dialectisme,
niem.
Dialektismus,
ros.
dua
.ieKmuj
.u)
— element
językowy pochodzący z określonego -> dialektu
i odbiegający od ogólnej normy językowej. D.
użyty w wypowiedzi jako zamierzony środek
służący osiągnięciu efektów artystycznych zys
kuje wyrazistą -* wartość stylistyczną, stając się
podstawowym środkiem -<• dialektyzacji. Naj
częstszą formą d. jest
d. leksykalny,
polegający na
użyciu wyrazów gwarowych (np. „A tam dziewu
cha może uświerkła",
Zmierzch
S. Żeromskiego),
występują też
d. fonetyczne
(„proś Boga, żeby
nom scęścioł",
Nowele
W. Orkana),
d. fleksyjne
(„A to już zapogódźwa sie, jaśnie panie",
Zapom
nienie
S. Żeromskiego). Wyróżnia się także
d.
semantyczne
(np.
jabłka
w znaczeniu „kartofle"
w gwarze śląskiej),
d. słowotwórcze
(np. forma
starzyczku
użyta w opowiadaniu G. Morcinka),
d. frazeologiczne
(np.
kopać precz
— kopać ciągle,
dalej,
Zmierzch
S. Żeromskiego),
d. składniowe
(np. „matka dawno pomerła, a ojciec będzie jakoś
na wiosnę",
Promień
S. Żeromskiego).
Lit.: K. Budzyk,
Gwara a utwór literacki,
[w:]
Stylistyka. Poetyka. Teoria literatury,
1966; S.
Dubisz,
Metody stylizacji gwarowej w przekroju
historycznym,
[w zbiorze:]
Język. Teoria — dyda
ktyka,
1979.
tk
Dialog II
(ang.
dialogism,
fr.
dialogue,
niem.
Dialog,
ros.
dua.toe)
— 1.
utwór lit. złożony
z odrębnych wypowiedzi dwu lub więcej osób,
nie mający jednak charakteru dzieła dramatycz-
no-scenicznego. D. ukształtował się na pograni
czu literatury i innych dziedzin piśmiennictwa,
Dialog I
(< gr.
dialogos;
ang.
dialogue,
fr.
dialogue,
niem.
Dialog, Wechselrede,
ros.
duaAoz)
— rozmowa, zespół wypowiedzi co najmniej
dwóch osób na określony temat. Dla d. charak
388
PISMO - PLAN TREŚCI
389
(PIĘKNO) - PISMAK
wieka. W pierwszej antycznej definicji p., sfor
mułowanej przez Platona, było ono rozumiane
szeroko i obejmowało nie tylko wartości estetycz
ne, lecz także moralne i praktyczne (-» kalokaga-
tia). Teorie późniejsze preferowały wąskie rozu
mienie p. jako tych właściwości rzeczy, które
budzą upodobanie. Przypisywano je albo tylko
pewnej grupie przedmiotów, albo całej naturze.
Teorie obiektywne (Platon, teoretycy renesansu)
istotę piękna upatrywały w obiektywnych właś
ciwościach przedmiotów realizujących określone
reguły budowy, a więc takich, w których przeja
wia się ład, -> symetria, -» harmonia. Dostrzeże
nie i ocena tych przejawów były — zdaniem tych
teoretyków — możliwe dzięki idei doskonałego
piękna właściwej umysłowi ludzkiemu. Teorie
subiektywne (myśliciele XVII-wieczni: B. Pascal,
F. Bacon oraz większość poglądów współczes
nych) czynią warunkiem p. subiektywne dyspozy
cje tworzącego i poznającego umysłu, upatrują p.
nie w realizowaniu reguł umożliwiających zbliże
nie się ku idealnemu wzorcowi, lecz w dostrzega
niu i odtwarzaniu naturalnych, a także indywidu
alnych właściwości przedmiotu. Przełomowe zna
czenie miały w tej dziedzinie pisma filozofów
i estetyków 2. poł. XVIII w. (D. Hume, E. Burkę),
którzy dobitnie rozróżniali p. i -* wzniosłość,
a odczucie p. uzależniali od indywidualnego
-* smaku. W nowszych teoriach estetycznych
mniej miejsca poświęca się abstrakcyjnym roz
ważaniom o kategorii p., rozpatrując raczej —
uzależnione od czynników historycznych i in
dywidualnych — preferowane w danym momen
cie wartości estetyczne oraz społeczne upodoba
nia estetyczne. W konsekwencji p. staje się poję
ciem względnym, obejmującym zjawiska bardzo
odległe od tego, na co wskazywały dawne teorie
obiektywne, a nawet z nimi sprzeczne (np. obrazy
horroru, przemocy). Por. brzydota, decorum,
sztuka I, wdzięk.
a Theory of Comparathe Literaturę,
1990; M. M.
Miinch,
Le Pluriel du beau,
1991.
tk
punktu widzenia, naruszające akceptowane po
wszechnie wartości, uzasadniające praktyki, któ
re spotykają się z potępieniem (np. terror). Służą
ca złej sprawie działalność p. motywowana jest
głównie osobistymi korzyściami („sprzedajne
pióro"),
wypowiedzi utrwalonych w piśmie, związanych
funkcjonalnie z różnorodnymi zakresami życia
zbiorowego: działalnością poznawczą, gromadze
niem i systematyzacją wiedzy, pedagogiką społe
czną, wierzeniami religijnymi, działalnością in
stytucji politycznych, obiegiem informacji użyte
cznych w praktyce życia codziennego, domeną
potrzeb estetycznych. P. jest niezmiernie zróż
nicowaną wewnętrznie dziedziną aktywności kul
turalnej i obejmuje — zwłaszcza w nowoczesnym
życiu — ogromną liczbę typów wypowiedzi i ich
odmian. Najważniejsze wśród nich to: -» literatu
ra piękna, p. naukowe, popularyzacja wiedzy,
-> dydaktyczna literatura, -» publicystyka,
dziennikarstwo, p. propagandowo-polityczne, p.
praktyczno-użytkowe, dokumenty życia zbioro
wego,
Pikareska (<hiszp.) zob. Romans łotrzy-
kowski
mg
Piktografia zob. Pismo
Pismo (ang.
writing,
fr.
ecriture,
niem.
Schrift,
ros.
nucbMo)
— zespół znaków graficznych, po
zwalających na zapisanie (zwykle na trwałym
materiale) potoku mowy. P. ukształtowało się
dużo później niż język, zapewne przed 5000 —
— 6000 laty. W wielu kulturach archaicznych
istniały swoiste zespoły znaków poprzedzających
p. (np. węzełki tzw. kipu w społeczeństwie Inków).
P. właściwe ukształtowało się z piktografii, czyli
zespołu rysunków traktowanych jako środek wy
miany informacji. W obrębie piktografii pojawiły
się znaki będące oznaczeniem dźwięków, co po
zwoliło na rozwój p. w jego postaci ideograficz-
no-fonetycznej (egipskie hieroglify, p. klinowe).
Istniejące we współczesnych cywilizacjach p. jest
p. alfabetycznym (-» alfabet); jego zasadę stanowi
to, że poszczególnym dźwiękom danego języka
odpowiadają ściśle określone znaki graficzne (lite
ry). P. alfabetyczne powstało na Bliskim Wscho
dzie ok. 2500 r. p.n.e. W obręb p. wchodzą obok
liter znaki przestankowe i diakrytyczne.
Lit.: M. Cohen,
Pismo,
1956; J. Friedrich,
Zapomniane pisma i języki,
1958; J. Peignot,
De
1'Ecriture a la typographie,
1967; D. Diringer,
Alfabet, \912.
Piosenka (ang.
ditty, popular song,
fr.
chanson-
nette,
niem.
Lied, Schlager,
ros.
necenHa) —
utwór słowno-muzyczny, przeznaczony do wyko
nywania przez śpiewaka solistę lub zespół. Jako
swoisty typ sztuki estradowej p. wyodrębniła się
na przełomie XIX i XX w., a jej kariera wiąże się
z rozwojem środków masowego przekazu w 2.
poł. XX w. (radio, telewizja, płyty gramofonowe,
kasety, płyty kompaktowe), dzięki którym stała
się jedną z podstawowych form współczesnej
kultury popularnej, zwłaszcza młodzieżowej. Wy
stępuje dziś w wielu różnych odmianach, z któ
rych najważniejsze to: kabaretowa, wywodząca
się z tradycji francuskich kabaretów końca
XIX w., o charakterze literackim lub satyrycz
nym, różnorodna tematycznie, utrzymana w to
nacji kameralnej; przebój (szlagier) zyskujący po
pularność dzięki tematyce i wizji świata odpowia
dającej potrzebom odbiorców; p. taneczna, utrzy
mana w modnym w danym momencie rytmie
tanecznym (jej odmianą jest p. dyskotekowa).
W kulturze salonowej XIX w., a także w kulturze
współczesnej p. występuje także w postaci tzw.
poezji śpiewanej: słowami p. są klasyczne teksty
poetyckie, np. Mickiewicza, Leśmiana. Tuwima.
Dużą rolę w kształtowaniu charakteru p. i jej
odmian odgrywają wykonawcy, lansujący własne
style muzyczne i interpretacyjne. Por. song.
Lit.: S. I. Hayakawa,
Piosenka a życie,
[w
zbiorze:]
Super-Ameryka,
t. 1, 1970; S. Barań
czak,
Piosenka i topika wolności,
„Pamiętnik
Literacki" 1974, z. 3; A. Barańczak,
Słowo w pio
sence.
js
Pitawal — zbiór sprawozdań z rozpraw sądo
wych; nazwa pochodzi od nazwiska F. G. de
Pitavala, autora słynnych relacji sądowych pub
likowanych w 1. 1734— 1743.
mg
Plagiat (< łac.
plagiatus
= skradziony; ang.
plagiarism,
fr.
plagiat,
niem.
Plagiat,
ros.
nna-
2u
/im)
— przypisanie sobie autorstwa dzieła,
którego się nie napisało; p. może polegać na
kradzieży bądź całego tekstu, bądź takich czy
innych jego elementów. Przed p. chroni zakazują
ce go -+ prawo autorskie,
mg
mg
Plan (ang.
part of the view)
— zasięg wizualny
obrazu filmowego (-> film), pole widzenia, które
obraz taki otwiera. Za jednostkę wielkości p.
uznaje się sylwetkę ludzką; ze względu na to
rozróżniane są: p. pełny (ukazujący całą scenerię
i szereg postaci ludzkich), p. ogólny (ujęcie z dale
ka: szeroki widok, najczęściej krajobraz, nie wy
odrębniający postaci), p. średni (przedstawienie
kilku postaci przesłaniających zewnętrzną scene
rię), p. amerykański (ukazanie jednej lub paru
postaci ludzkich do kolan w powiązaniu z jakimś
elementem tła), p. bliski (ukazujący popiersie
postaci), zbliżenie (ujęcie z bliska fragmentu po
staci lub przedmiotu), detal (ujęcie ukazujące
jakiś szczegół osoby ludzkiej, np. oczy, usta czy
rękę, lub przedmiotu, np, gwóźdź w ścianie),
js
Pismo gotyckie
(ang.
gothic,
fr.
ecriture go-
thkjue,
niem.
gotische Schrift,
ros.
zomwiecKoe
nucbMÓ)
— typ pisma drukarskiego (czcionki)
o kształcie łamanym, ostrokątnym, wprowadzo
ny w okresie późnego średniowiecza w zachod
niej Europie. Występował w paru odmianach,
z
których najważniejsze to -» szwabacha, -» frak-
tura, ukształtowana
z
połączenia ich elementów
bastarda
oraz włoska
rotunda
(p.g. o kształtach
zaokrąglonych); dwie pierwsze stosowane były
w Niemczech aż do II wojny światowej,
js
Lit.: A. R. Chandler,
Beauty and Humań Natu
rę,
1934; H. Osborne,
Theory of Beauty,
1952;
E. Landmann,
Die Lehre von Schonen,
1952;
S. Ossowski,
U podstaw estetyki,
1958; Y. Vin-
cent,
Signification du beau,
1962; W. Tatarkie
wicz,
Historia estetyki,
t. 1 -2, 1962, t. 3, 1967;
E. Grassi,
Die Theorie des Schonen in der Antike,
1962; R. Assunto,
Die Teorie des Schonen im
Mittelalter,
1963; W. Tatarkiewicz,
Dzieje sześciu
pojęć,
rozdz. IV —VI, 1976; P. Jaroszyński,
Meta
fizyka piękna,
1986;
Eseje o pięknie,
red. K. Wil-
koszewska, 1988; M. Curdy,
La Decouverte du
beau au sein de la laideur,
[w zbiorze:]
Toward
Poetyka
współczesnej piosenki estradowej,
1983.
tk
Pirrychej (< gr.) zob. Stopa
Pismo ogamiczne
zob.
Ogamy
Pisarz zob. Literat
Pismo runiczne
zob.
Runy
Pismak (ang.
grub, literary hack,
fr.
ecrivassier,
niem.
Schreiberling,
ros.
nucona)
— potoczne
pogardliwe określenie literata lub dziennikarza,
którego publikacje oceniane są w danej społecz
ności jako niegodne z moralnego i społecznego
Pistis
(gr.) zob.
Mowa
Plan treści (ang.
content piane,
fr.
plan du
contenu,
niem.
Inhaltspłan,
ros.
n.iun codepotca-
Husi)
— we współczesnej terminologii lingwistycz
nej wewnętrzna strona -* znaku językowego
(słowa, zdania), warstwa jego sensu, parałelna
Piśmiennictwo
(ang.
literaturę,
fr.
litterature,
niem.
Schrifttum,
ros.
nuctiMeimocmb)
—
ogół
532
STYL
STYL ARTYSTYCZNY - STYL AUTORA
533
dowanych replik dwuwersowych, czyli dystycho-
mytia. S. szczególnie często występowała w trage
diach Seneki, skąd przejął ją dramat elżbietański;
wyrazistą rolę odgrywa też w dialogach kome
diowych (Moliere, A. Fredro),
js
ny s.), a także ogólne schematy organizacji tekstu.
Rolę -» dominanty stylistycznej mogą odgrywać
jednostki rozmaitych poziomów, podporządko
wując sobie lub neutralizując inne poziomy. W s.
indywidualnym wartość stylistyczna środków ję
zykowych poddanych celowym operacjom wybo
ru, interpretacji i konstrukcji rodzi się z ich
odchylenia lub sprzeciwu wobec ustalonych
norm stylistycznych; inaczej w s. typowym, gdzie
wartość taka kształtuje się jako wynik uległości
wobec stosownej normy; s. indywidualny często
pozostaje w konflikcie z -» konwencją stylistycz
ną (sam jednak może dawać początek takiej
konwencji), natomiast s. typowy z natury swojej
jest konwencjonalny. Przeciwstawienie s. indywi
dualnego i s. typowego nie wyklucza ich nieuch
ronnej współpracy w konkretnych inicjatywach
wypowiedzeniotwórczych; jednostkowa ekspresja
językowa musi odwoływać się do ustalonych
schematów organizacji wypowiedzi, gdyż w prze
ciwnym razie nie mogłaby dotrzeć do odbiorcy.
Z drugiej strony nawet najbardziej spetryfikowa-
ne formy wypowiedzi przez sam fakt konkret
nego ich zastosowania w określonej sytuacji
i w określonym celu w sposób konieczny ulegają
minimalnej choćby indywidualizacji. Wyraziste
współdziałanie s. indywidualnego i s. typowego
charakteryzuje w szczególności wszelkie odmiany
-* stylu artystycznego, w którym kanonizowane
stereotypy wypowiedzi (formy -» narracji czy
-* monologu lirycznego, -> system wersyfikacyj-
ny itp.), narzucające ramy aktywności językowej
twórcy, podlegają nieustannej reinterpretacji ze
względu na ekspresywne (-» funkcja ekspresywna
wypowiedzi) i estetyczne (-• funkcja estetyczna
wypowiedzi) zadania tej aktywności. Dziedzina
zjawisk s. stanowi przedmiot zainteresowań
-» stylistyki.
literatury pięknej,
tamże;
Literary Style,
red. S.
Chatman, 1971; M. Riffaterre,
Essais de stylis-
tiąue structurale,
1971; K. Vossler, L. Spitzer,
Szkice stylistyczne,
red. M. R. Maycnowa, R.
Handke, 1972:
O języku poetyckim i stylu,
zespól
prac tłum.
(J.
Lotman,
I.
Fónagy, N. Ruwet, L.
Doleźel, E. Sapir, M. Riffaterre, Ch. E. Osgood,
S. R. Levin, M. A. K. Halliday, E. Buyssens),
„Pamiętnik Literacki" 1972, z. 2, 3; W. O. Hen-
dricks,
Grammars of Style and Styles of Gram-
mar,
1976; M. R. Mayenowa,
Pojęcie języka
poetyckiego i pojęcie stylu,
[w zbiorze:] Z
zagad
nień języka artystycznego,
red. J. Bubak, A.
Wilkoń, 1977; S. Gajda,
W poszukiwaniu teorii
stylu,
[w zbiorze:] Z
polskich studiów slawistycz
nych
S. V, t. 2, 1978; R. M. Eastman,
Style,
1984;
Qu'est-ce le style,
1994;
Tekst i styl,
red. S. Gajda,
1996; zob. też stylistyka,
js
literatury,
red. J. Bubak, A. Wilkoń, 1981; T.
Skubalanka,
Historyczna stylistyka języka pol
skiego. Przekroje,
1984;
Język artystyczny,
red.
A. Wilkoń, t. 1-6, 1978-1989; E. Dąbrowska,
Wokół pojęcia styl artystyczny,
[w zbiorze:]
Sys
tematyzacja pojęć w stylistyce,
red.
S. Gajda,
1992; zob. też język poetycki,
tk
Styl (< lac.
stilus
= dosl. „rylec"; ang.
Styk,
fr.
style,
niem.
Stil,
ros.
cmu.ib) —
sposób ukształ
towania wypowiedzi polegający na określonym
wyborze, interpretacji i konstrukcji materiału
językowego — ze względu na cel przyświecający
mówiącemu. Przy szerokim rozumieniu tej kate
gorii s. jest właściwy wszelkim przekazom wer
balnym, ponieważ każda inicjatywa wypowiedze-
niotwórcza wiąże się z nastawieniem na jakiś cel
i nastawienie to decyduje, w mniejszym lub
większym stopniu, o sposobie posługiwania się
przez mówiącego lub piszącego środkami, jakich
dostarcza mu system danego języka. W ściślej
szym jednak rozumieniu s. to takie celowe
ukształtowanie wypowiedzi, które charakteryzuje
się bądź indywidualną wyrazistością i odrębnoś
cią na tle wypowiedzi zbudowanych w sposób
standardowy („nicnaccchowanych"), zgodnych
zwłaszcza z przeciętnymi normami -* języka
literackiego, bądź też przeciwnie — odpowied-
niością względem -» norm stylistycznych realizo
wanych przez jakąś grupę wypowiedzi. W pierw
szym wypadku mamy do czynienia ze s. in
dywidualnym, w drugim ze s. typowym. Pierwsza
kategoria obejmuje zarówno s. dzielą literac
kiego, jak i -» s. autora; do drugiej kategorii
zalicza się takie zjawiska, jak s. gatunku literac
kiego, s. prądu literackiego, -* s. epoki, a w sferze
pozaliterackich zjawisk językowych społeczne
-» s. funkcjonalne. S. indywidualny wiąże się
każdorazowo z jednostkową motywacją o chara
kterze ekspresywno-impresywnym; utrwala w so
bie osobowe (psychologiczne i socjalne) cechy
podmiotu; czyni z danej wypowiedzi (czy zespołu
wypowiedzi tego samego autora) twór językowy
naznaczony niepowtarzalnym piętnem, jedyny
w swoim rodzaju. Dla s. typowego natomiast
znamienne jest to, że właściwe mu reguły po
sługiwania się językiem powtarzają się w mniej
szym lub większym zespole wypowiedzi; s. taki
każdorazowo pozostaje w opozycji do analogicz
nych s. tego samego rzędu (np. s. gatunku do
innych s. gatunkowych). Zarówno s. indywidual
ny, jak i s. typowy obejmować mogą wszelkie
poziomy jednostek językowych: elementy brzmie
niowe, leksykalne, składniowe, intonacyjno-ryt-
miczne (w tym sensie -* wiersz należy do dome
Styl autora (ang.
style of the writer,
fr.
style de
Tauteur,
niem.
Individualstil,
ros.
aemopcKuu
cmu/ib)
- zespół zasad i środków językowo-
-stylistycznych charakteryzujący dzieła określo
nej jednostki twórczej i będący wykładnikiem jej
indywidualnej inicjatywy w sposobie korzystania
z możliwości oferowanych przez system języko
wy. S.a. jest stylem osobniczym determinowanym
przez właściwości psychiczne, pochodzenie i sta
tus społeczny jednostki oraz jej zamysły pisar
skie; zarazem jednak inwencja stylistyczna jedno
stki uzależniona jest od stanu języka w danym
momencie rozwojowym oraz od określonych ten
dencji lit., z którymi pozostaje w kontakcie.
Swoiste cechy s.a. mogą przejawiać się w opero
waniu elementami gramatyczno-językowymi (np.
skłonność do posługiwania się pewnymi formami
fleksyjnymi, formacjami słowotwórczymi itp.),
jak również w użytkowaniu właściwych dla dane
go okresu -* konwencji stylistycznych, regulują
cych sposoby wykorzystywania zróżnicowań sty
listycznych języka narodowego, możliwości mo
dulowania znaczeniowego używanych słów, po
sługiwania się konstrukcjami składniowymi, wy
korzystywania wartości brzmieniowych znaków
językowych itp. Charakterystyczne dla danego
twórcy sposoby organizacji tworzywa językowe
go w obrębie wszystkich płaszczyzn budowy
dzieła pozwalają odkryć generalną zasadę stylis
tyczną, stanowiącą o istocie i swoistości s.a. Por.
styl, styl artystyczny, styl dzieła literackiego, styl
epoki, stylistyka.
Styl artystyczny (ang.
artistic style,
fr.
style
artistiąue,
niem.
kiinstlerischer Stil,
ros.
xydoMcec-
meenubiu cmu.ib)
— zespół norm i środków
językowych charakteryzujących ukształtowanie
wypowiedzi w -» dziełach lit. i odróżniających te
dzieła od innych typów wypowiedzi. Z lingwis
tycznego punktu widzenia s.a. traktowany jest
jako jeden ze -> stylów funkcjonalnych występu
jących w obrębie -» języka literackiego. Jednak
w odróżnieniu np. od -» stylu naukowego czy
-» urzędowo-kancelaryjnego mogą być przezeń
wykorzystywane do swoistych celów estetycz
nych (-» funkcja estetyczna wypowiedzi) środki
wykształcone w różnych odmianach stylowych,
terytorialnych i historycznych określonego -> ję
zyka narodowego. S.a. jest zjawiskiem historycz
nie zmiennym, jego właściwości i rozwój pozo
stają w związku z ogólnym stanem języka narodo
wego, ale jednocześnie sam wpływa kształtująco
na możliwości i kierunki przemian języka lit. S.a.
manifestuje się w konkretnych właściwościach
-* stylu autorów i -» stylu dzieł lit., funkcjonuje
jednak w ramach stylu epoki i podlega kon-
wencjonalizacji (-» konwencja literacka), stając
się mniej lub bardziej wyraziście wyodrębnionym
składnikiem -+ tradycji literackiej. Por. język
poetycki.
Lit.: M. R. Mayenowa,
U progu nowych badań
nad historią polskiego języka artystycznego,
„Pa
miętnik Literacki" 1950, z. 1; R. Ingarden,
Funk
cje artystyczne języka,
[w:]
Studia z estetyki,
t. 3,
1970; M. Karaś,
O polskim języku artystycznym
(1944-1974),
1974; Z
zagadnień języka artystycz
nego,
red.
J.
Bubak, A. Wilkoń, 1977;
O języku
Lit.:
Style in Language,
red. T. A. Sebeok,
1960; Z. Klemensiewicz,
W kręgu języka literac
kiego i artystycznego,
1961; L. Spitzcr,
Stilstudien,
t. 1 -2, 1961; H. Kurkowska, S. Skorupka,
Stylis
tyka polska,
wyd. 2, 1964; S. Ullmann,
Language
and Style,
1964; N. E. Enkvist, J. Spencer, H. J.
Gregory,
Linguistics and Style,
1964; F. Lucas,
Style,
1964; A. N. Sokołów,
Tieorija stila,
1968;
Z. Klemensiewicz,
Ze studiów nad językiem i sty
lem,
1969; G. N. Pospiełow,
Problemy litieratur-
nogo stila,
1970; D. Alonso,
Esej o metodach
i granicach stylistyki,
[w zbiorze:]
Współczesna
teoria badań literackich za granicą,
red. H. Mar
kiewicz, t. 1, 1970: G. Antoine,
Stylistyka francus
ka,
tamże; W. Winogradów,
Nauka o języku
Lit.: Z. Klemensiewicz,
Jak charakteryzować
język osobniczy,
[w:]
W kręgu języka literackiego
i artystycznego,
1961; J. Mukafovsky,
Jednostka
a rozwój literatury,
[w:]
Wśród znaków i struktur,
1970; E. Sapir,
Mowa jako rys osobowości,
„Pa
miętnik Literacki" 1972, z. 3; S. Skorupka,
O me
todach badań języka autorów,
„Przegląd Humani
styczny" 1973, nr 5; T. Kostkicwiczowa,
Pro
blemy całościowej charakterystyki stylu pisarza,
[w zbiorze:]
Problemy metodologiczne współczes
nego literaturoznawstwa,
red. H. Markiewicz, J.
Sławiński, 1976;
Język osobniczy jako przedmiot
badań lingwistycznych,
red. J. Brzeziński, 1988;
534
STYL DZIELĄ LIT. - STYL NAUKOWY
STYL NISKI - STYL RETORYCZNY
535
T. Skubalanka,
Fleksja a język pisarza,
[w zbio
rze:]
Wokół języka,
1988; Ś. Gajda,
Styl indy
widualny a współczesna stylistyka,
[w zbiorze:]
Z
polskich studiów slawistycznych
Seria VIII, t. 2,
1988; R. Pawelec,
O metodach badania osob
niczego języka wartości,
[w zbiorze:]
Język a kul
tura,
t. 3, red. J. Puzynina, J. Anusiewicz, 1991;
zob. też styl.
tk
styl -» prądu literackiego, szkoły czy grupy lit.
W jego obrębie kształtują się też -> konwencje
stylistyczne, które przejawiają się zazwyczaj nie
tylko w realizacjach -»• stylu artystycznego, lecz
także określają sposoby językowego ukształto
wania pozaartystycznych i praktycznych form
wypowiedzi, takich jak np. pamiętnikarstwo, epi-
stolografia. Przez s.e. rozumie się czasem także
zespół właściwości charakterystycznych dla całej
twórczości artystycznej, a nawet dla całej kultury
duchowej epoki. Por. styl, styl autora, stylis
tyka,
scientifiąue, style samnt,
niem.
wissenschaftlicher
Stil,
ros.
Haymbiu
cmu
.ib)
— funkcjonalna od
miana -* języka literackiego, występująca w pra
cach naukowych i publikacjach popularyzują
cych osiągnięcia wiedzy. S.n. nie waloryzuje w za
sadzie możliwości ekspresyjnych tkwiących
w warstwie brzmieniowej języka, poddaje nato
miast szczególnemu ukształowaniu słownictwo
i składnię. Stosuje się w nim wyrazy abstrakcyjne
oraz liczne -* terminy, czyli słowa o ściśle okreś
lonym w danej dziedzinie nauki znaczeniu. Licz
ne są też wyrazy wskazujące na cechy i relacje
między pojęciami (przyimki, spójniki, przysłów
ki), niezbędne w wypowiedziach mających cha
rakter logicznie zrygoryzowanych wywodów.
Zdania są przeważnie wieloczłonowe, podrzędnie
złożone. Układ wypowiedzi jest bezwzględnie
podporządkowany tokowi rozumowania, dowo
dzenia i dokumentacji prezentowanych twier
dzeń. Por. style funkcjonalne, podręcznik, kom
pendium, rozprawa, studium, traktat, dysertacja.
Lit.: A. Furdal,
Język naukowy jako składnik
języka literackiego,
[w zbiorze:]
Język literacki
i jego warianty,
red. S. Urbańczyk, 1982; S. Gaj
da,
Podstawy badań stylistycznych nad językiem
naukowym,
1982; M. Rachwałowa,
Słownictwo
tekstów naukowych,
1986; S. Gajda,
Współczesna
polszczyzna naukowa. Język czy żargon?,
1990; J.
Biniewicz. A. Starzec,
Styl naukowy,
[w zbiorze:]
Przewodnik po stylistyce polskiej,
red. S. Gajda,
1995.
zorientowanego na prezentację opinii i ocen oraz
na przekonanie odbiorców o ich słuszności. S.p.
jest czynnikiem pośredniczącym między ośrod
kami opiniotwórczymi a masowym odbiorcą
oraz między różnymi grupami i środowiskami
społecznymi. Cechuje go nastawienie perswazyj
ne, dążność do kształtowania opinii publicznej
i oddziaływania na świadomość odbiorców (-•
propaganda, -» funkcja impresywna wypowiedzi),
co określa właściwe mu słownictwo, konstrukcje
składniowe, a przede wszystkim frazeologię. Po
sługuje się zwrotami o nacechowaniu wartoś
ciującym i emocjonalnym, konstrukcjami obra
zowymi, sugestywnymi i dobitnymi sformułowa
niami. Wykorzystuje nieraz środki mowy potocz
nej, np. utarte wyrażenia i zwroty, a także artys
tycznej, np. tropy i figury stylistyczne, które
w jego obrębie szybko ulegają konwencjonali-
zacji, stając się utartymi formułami i szablonami
stylistycznymi - etykietami zastępującymi nazy
wanie i opis. Por. artykuł, felieton, kronika ty
godniowa, nowomowa, publicystyka, reportaż,
style funkcjonalne.
Lit.: W. Kniagininowa, W. Pisarek,
Język
wiadomości prasowych,
1966; W. Pisarek,
Retory
ka dziennikarska,
1975; S. Dubisz,
Kultura języka
politycznego,
1980; J. Bralczyk,
O języku polskiej
propagandy politycznej lat siedemdziesiątych,
1987; G. Majkowska, H. Satkiewicz,
Frazeologia
stylu publicystycznego,
[w zbiorze:] Z
proble
mów frazeologii polskiej i słowiańskiej,
t. 5, 198S;
W. Pisarek,
Polszczyzna we współczesnej prasie,
[w zbiorze:]
Język — kultura — społeczeństwo,
red. S. Dubisz, 1990;
Język i polityka,
„Teksty
Drugie" 1990, nr 4; E. Szczurek,
Styl publicys
tyczny,
Styl dzieła literackiego (ang.
style oj' literary
work,
fr.
style d'oeuvre litteraire,
niem.
Stil des
literarischen Werkes,
ros.
cmuAb
xydooicecmeeH-
HOZO
npomeedettu
.H)
— zespól zasad i środków
językowych nadających dziełu lit. indywidualne
piętno jako dziełu sztuki i decydujących o sposo
bach realizowania przez nie -» funkcji estetycznej
oraz innych właściwych mu funkcji. S.d.l. wy
znaczany jest przez założenia — stylu autora, ale
jednocześnie kształtuje się pod ciśnieniem moż
liwości danego języka narodowego, panujących
w danym okresie -» konwencji stylistycznych
i literackich, uwarunkowań związanych z wybo
rem tematu oraz norm właściwych realizowane
mu przez pisarza -» rodzajowi i -> gatunkowi lit.
Indywidualne właściwości s.d.l. mogą przejawiać
się w sposobach wykorzystywania elementów
brzmieniowych, gramatycznych, Icksykalno-se-
mantycznych i składniowych języka oraz w spo
sobach kształtowania -» form podawczych czy
też w odwołaniach do odmian stylowych języka
ogólnego lub tradycji stylistyczno-literackiej.
Wszystkie te właściwości podporządkowane są
zwykle naczelnej zasadzie stylowej (-> dominanta
stylistyczna), która zapewnia dziełu jego języko
wą niepowtarzalność. Por. styl, styl artystyczny,
styl epoki, stylistyka,
tk
Styl kwiecisty
(ang.
jlorid style,
fr.
style jleuri,
niem.
geschraubter (schwulstiger) Stil,
ros.
uaemu-
cmbtu c.toz)
— odmiana stylu ozdobnego (-» styl
retoryczny), realizowana jako pokaz sztuki sło
wa, ostentacyjnie odmienna od mowy potocznej
i spontanicznej, charakteryzująca się nadużywa
niem -* figur retorycznych traktowanych jako
środki upiększające, mające zadziwić odbiorcę
i sprawić mu przyjemność. Według retorycznej
-* teorii trzech stylów zaliczany do stylu śred
niego. Por. colores rhetorici, flores rhetoricalcs.
florydacyzm.
aos
Styl makaroniczny
(ang.
macaronic style,
fr.
style macaroniąue,
niem.
makkaronischer Stil,
ros.
MOKaponuHecKuu
cmwib)
— sposób mówienia
polegający na szczególnie silnym nasyceniu słow
nictwa wypowiedzi -> barbaryzmami i na wpla
taniu do tekstu całych zwrotów i zdań obco
języcznych, zwłaszcza łacińskich. W polszczyźnic
XVII i 1. połowy XVIII w. s.m. stał się powszech
nie przyjętym przez ludzi wykształconych zwy
czajem językowym (co pozostawało w związku
z
wpływem łaciny na język polski); występował
także w poezji. Jako celowym środkiem artys
tycznym posłużył się nim J. Kochanowski w żar
tobliwym
tk
Styl niski
zob.
Teoria trzech stylów
Styl nizany
zob.
Oratio perpetua
tk
[w
zbiorze:]
Przewodnik
po
stylistyce
Styl prosty
zob.
Teoria trzech stylów
polskiej,
red. S. Gajda, 1995.
tk
Styl
epoki (ang.
style of literary epoch,
fr.
style
d'epoque,
niem.
Epochenstil,
ros.
cmu
.ib jnoxu) —
zespół norm i środków językowych charaktery
zujących sposób ukształtowania wypowiedzi
wspólny utworom powstałym w danym okresie
lit. S.c. jest zawsze rezultatem rekonstrukcji tych
właściwości -» stylu dzieł literackich, które po
zwalają określić ich przynależność do pewnej
epoki, np. romantyzmu czy Młodej Polski. Przez
te generalne zasady stylistyczne realizują się
w sferze budowy językowej dziel lit. założenia
światopoglądowe i poznawcze, przekonania ideo
logiczne, rozumienie społecznych zadań litera
tury i jej istoty — właściwe danej epoce. S.e.
podporządkowane są zjawiska stylistyczne cha
rakteryzujące mniejsze całości literackie, takie jak
utworze
Carmen macaronicum.
Por.
Styl publicystyczny
(ang.
journalistic style,
fr.
langue de presse,
niem.
publizistischer Stil,
ros.
nyÓAuifiicmmecKuu
cmu
.ib)
— funkcjonalna od
miana -* języka literackiego, styl stosowany
w środkach masowego przekazu (prasie, radiu,
telewizji). Ze względu na duże zróżnicowanie
tematyczne, szeroki zakres zadań stawianych
przed wypowiedziami tego typu oraz różnorod
ność stosowanych form s.p. ma wiele odmian,
zbliżających się bądź do -+ stylu naukowego,
bądź do -» języka potocznego, a nawet do ->
stylu artystycznego. Podstawowe zróżnicowanie
przebiega między informacją, która w założeniu
winna odznaczać się obiektywnością, ścisłością
i zwięzłością, a wszelkimi formami komentarza,
Styl retoryczny (ang.
rhetorical style,
fr.
style
oratoire,
niem.
rhetorischer Stil,
ros.
pwnopmec-
KUU
cmuAb)
— styl wykształcony w gatunkach
oratorskich (-> oratorstwo), oddziałujący jako
wzór na inne dziedziny twórczości językowej,
zwłaszcza na -» język poetycki. Opisywany
i poddany normatywnej kodyfikacji w klasycz
nych traktatach z zakresu -» retoryki i -• poety
ki. Najważniejsze cechy stylu retorycznego: 1.
występowanie w obrębie monologu oratorskiego,
a więc dłuższej wypowiedzi wygłaszanej przez .,
jedną osobę wobec większego audytorium i doty
czącej spraw o ogólnej publicznej ważności (->
mowa, przemówienie); 2. nastawienie na perswa
zję, a więc działanie impresywne (-> funkcja
makaron.
Lit.: S. Skwarczyńska,
Estetyka makaronizmu,
[w zbiorze:]
Prace ofiarowane K. Wójcickiemu,
1937; M. Pelczyński,
O poezji makaronicznej
w Polsce,
[w:]
Studia macaronica. Stanisław
Orzelski na tle poezji makaronicznej w Polsce,
1960; H. Keipert,
Problemy językowe poezji
makaronicznej w Polsce
oraz W. Kuraszkiewicz,
Makaronizmy w Pamiętnikach J. Cli. Paska,
[w zbiorze:]
Barok w polskiej kulturze, literaturze
i języku,
1992.
tk
Styl naukowy
(ang.
scholarly style,
fr.
style
Plik z chomika:
naamloos
Inne pliki z tego folderu:
Second Language Acquisition - An Introductory Course (Routledge, 2008).pdf
(5147 KB)
The Slavonic languages (Routledge).pdf
(51789 KB)
Słownik wyrazow bliskoznacznych(1).bmp
(239 KB)
Słownik Synoniomów Polskich.rar
(5605 KB)
Linde Samuel Bogumił - Słownik języka polskiego R-T.pdf
(79791 KB)
Inne foldery tego chomika:
aspekt
gombrowicz
gramatyka
leksykologia
Maria Wojtak, Styl urzędowy
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin