EWA MASŁOWSKA, Kształtowanie się wtórnych znaczeń wyrazów pod wpływem obowiązującego w danym społeczeństwie systemu wartości.pdf

E WA M ASŁOWSKA

Kształtowanie si˛

wtórnych znacze´ wyrazów

pod wpływem obowia˛zuja˛ce go

w danym społecze´stwie

systemu warto´ci

Rozwój wtórnych znacze´ wyrazów zwia˛zany jest z przeobra˙eniami, jakie dokonuja˛ si˛

w obr ˛ bie ich struktur semantycznych. Porównanie owych struktur – w znaczeniu wyj´cio-

wym (ZW) i pochodnym (ZP) – pozwala na prze´ledzenie procesu nabywania przez dany

znak j˛zykowy cech polisemicznych. Zastosowanie metody analizy składnikowej 1 umo-

˙liwia ustalenie elementów znaczenia biora˛cych udział w zmianie oraz przesuni˛´ ich

hierarchicznego uporza˛dkowania w ZP w stosunku do ZW. W rozszerzonym poj˛ciu

polisemii 2 zmiany moga ˛ przebiega´ na poziomie podstawowych elementów znaczenia –

gdy przesuni˛ciom ulegaja˛ archisemy lub semy dyferencjalne, ba˛d´ te˙ na poziomie tzw.

semów potencjalnych (zwanych te˙ asocjacyjnymi, kontekstowymi lub wirtualnymi), nie

nale˙a˛cych do podstawowych składników znaczenia, lecz zwia˛zanych z nim lu´no, reali-

zuja˛cych si˛ tylko w okre´lonych sytuacjach. Rozwój semów potencjalnych ma bardzo

du˙y wpływ na kształtowanie przyszłych znacze´ wtórnych i wia˛˙e si˛ ´ci´le z charaktery-

stycznym dla danej społeczno´ci systemem warto´ci, a co za tym idzie, sposobem ocenia-

nia konkretnych realiów. Owe społeczne sa˛dy i oceny realizuja˛ si˛ w postaci okre´lonych

kontekstów, wyznaczaja˛cych okazjonalnie nowe sfery u˙ycia wyrazu, utartych metafor,

stereotypów my´lowych utrwalonych w mniej lub bardziej trwałych zwia˛zkach frazeolo-

gicznych. Semy asocjacyjne, rozwijaja˛ce si˛ wokół znaczenia wyj´ciowego (ZW) danego

wyrazu, cho´ nie wchodza˛ jeszcze w jego skład, wyznaczaja˛ mo˙liwe kierunki rozwoju

jego znacze´ pochodnych (ZP), jak te˙ determinuja ˛ ich przyszłe struktury. Aktywizacja

semów potencjalnych doprowadzi´ mo˙e do wła˛czenia ich w struktury podstawowe zna-

cze´ sekundarnych. Zmiana w hierarchii składników znaczenia polega ba˛d´ na rozszerza-

182

niu formuły semowej o nowe elementy, ba ˛ d´ na zasta ˛ pieniu nimi wybranych semów

dyferencjalnych ZW, co prowadzi do do´´ dalekich i nieoczekiwanych przeobra˙e´.

Kontrasty i analogie w rozwoju semantycznym wyrazów na gruncie j˛zyka literackiego

i w dialektach obrazuja ˛ odmienne, ba ˛ d´ wspólne do´wiadczenia kulturowe, charakterysty-

czne dla obu grup społecznych, co znalazło wyraz w odpowiednim rozwoju semów

potencjalnych.

Przykładem paralelnego rozwoju znacze´ wtórnych moga˛ by´ obcoj˛zyczne nazwy

niezam˛˙nych kobiet, w obu odmianach j˛zyka utrwalone jako nazwy ladacznic. Zmiana

dokona´ si˛ musiała pod wpływem złej opinii, jaka˛ przypisywano głównie cudzoziemskim

guwernantkom zarówno w ´rodowisku miejskim jak i wiejskim, jak te˙ w ogóle niech˛t-

nego stosunku, zwłaszcza wło´cian, do obcokrajowców, por.:

MARMUZELA, MAMZELA – ZW: ‘panna’ (=fr. MADEMOISELLE), SW, SJPD;

ZP: ‘nierza˛dnica’

FRELKA / FRELA – ZW: ‘panna’ (niem. FRAÜLEIN);

ZP: ‘panna niemoralnie si ˛ prowadza ˛ ca’ (MSGP: ciesz);

MYGA – ZW: niem. MIGG, MIG ‘dziewczyna’ (F);

ZP: ‘nierza˛dnica’ (Zb I, 76).

We wszystkich wypadkach zmiana polegała na rozszerzeniu formuły semowej ZW

poprzez wła˛czenie wybranych semów potencjalnych (q) do struktury podstawowej ZP:

ZW: (A – kobieta + D 1 – młoda, D 2 – niezam˛˙na) q 1 – obca, o innej obyczajowo´ci,

q 2 – niemoralnie si ˛ prowadza ˛ ca)

ZP: A + D 1 + D 2 + q 2 (kobieta młoda, niezam˛˙na, niemoralna);

W obu odmianach j˛zyka wykształciły si˛ podobne semy potencjalne, najprawdopo-

dobniej niezale˙nie, gdy˙ na gruncie ludowym notowano nazwy FRELA, MYGA nie

znane polszczy´nie literackiej.

Innym przykładem zmian analogicznych, obejmuja˛cych semantycznie bliskie grupy

wyrazów, sa˛ dawne nazwy ˙ołnierzy wyst˛puja˛ce we wtórnych znaczeniach jako nazwy

opryszków, rabusiów 3 . Na gruncie ludowym, gdzie maruderzy wojenni dostarczali miesz-

ka´com wi˛cej negatywnych do´wiadcze´, poj˛cie ˙ o ł n i e r z obrosło w dodatkowe

tre´ci, utrwalone w innych jeszcze znaczeniach pochodnych. Znaczenia wtórne ukształto-

wały si˛ tu na skutek neutralizacji semów dyferencjalnych i aktywizacji poszczególnych

semów kontekstowych, które zaj ˛ ły ich miejsce.

Zmiana przeprowadzona została według schematu:

ZW: ˙ołnierz (A – m˛˙czyzna + D 1 – wojskowy + D 2 – bronia˛cy ojczyzny + D 3 –

wyszkolony w sztuce wojennej) q 1 – po bitwach cz ˛ sto powracaja ˛ cy poza szeregami

wojsk, q 2 – włócza˛cy si˛ po wsiach, q 3 – pija˛cy cz˛sto w karczmach i knajpach, q 4 –

cz˛sto rabuja˛cy, napadaja˛cy zbrojnie innych);

ZP: ‘OPRYSZEK’ (A + q 4 ): DRAGON (RFr 67: n-tar); ‘pijak’(A +q 3 ) DRAGON (RFr

67: lim).

Bogatszym materiałem po´wiadczony jest jednak odmienny rozwój znacze´ w obu

odmianach polszczyzny. Analizie poddane zostały głównie przykłady zapo˙ycze´ przej˛-

tych do gwar za po´rednictwem j˛zyka literackiego. W zmienionych warunkach ich tre´´

wyj´ciowa poddana została sa˛dom i ocenom odpowiadaja˛cym realiom wiejskim. Pod ich

wpływem ukształtowały si˛ nowe, nie znane polszczy´nie ogólnej semy kontekstowe. Ich

aktywizacja znalazła odbicie w znaczeniach wtórnych, gdzie zaj˛ły pozycj˛ obligatoryj-

nych komponentów struktur semantycznych, wypieraja˛c składniki pierwotne. Odmienne

183

´rodowisko spowodowało wi ˛ c daleko posuni ˛ te zmiany zarówno tre´ci, jak i warto´ci

emocjonalnej wyrazów.

Typowym przykładem wpływu do´wiadcze´ społecznych na kształtowanie znacze´

wyrazów jest odmienny rozwój na gruncie j ˛ zyka literackiego i w gwarach (poddanych

swego czasu akcji germanizacyjnej) ´rgniem. po˙yczki GBUR ‘chłop’. W odmiennych

warunkach rozwijały si˛ inne tre´ci, b˛da˛ce podstawa˛ pó´niejszych znacze´ wtórnych.

Dla ´rodowisk posługuja˛cych si˛ j˛zykiem ogólnopolskim tre´ci wyrazu GBUR (=

człowiek pracuja˛cy na roli) towarzyszyły takie semy asocjacyjne jak: q – człowiek prosty,

nieokrzesany, które z czasem przeszły do struktury znaczenia pochodnego, wypieraja˛c

pierwotne składniki, za´ w dialektach, na obszarze których na korzystnych warunkach

osiedlali si˛ gburowie niemieccy, znacznie zamo˙niejsi od miejscowej ludno´ci, wyraz ten

utrwalił si˛ w znaczeniu ‘bogaty chłop’ (MAGP IX s.136; pn. ´ la˛sk, Polska pn. od Kujaw

po Kaszuby, Mazury). Analogicznym przykładem z tych terenów jest wyraz KOLONISTA

po´wiadczony tu jako ‘bogaty gospodarz’.

Na gruncie wiejskim do´´ jednolitej ocenie podlegały zjawiska zwia ˛ zane z wolnomy-

´licielstwem, ruchem antyreligijnym, czy te˙ antyko´cielnym, czego wyrazem jest zbli˙o-

ny rozwój znaczeniowy takich wyrazów jak HERETYK, LIBERTYN, MASON, FARMA-

ZON.

Zmiana znaczenia dokonywała si˛ na podstawie tych samych, w obr˛bie omawianej

grupy, semów potencjalnych, co mo˙na przedstawi´ według schematu:

ZW: (A – człowiek, D 1 – wolnomy´la ˛ cy, D 2 – głosza ˛ cy pogla ˛ dy niezgodne z nauka ˛

Ko´cioła, D 3 – wyst˛puja˛cy przeciwko ogólnie przyj˛tym pogla˛dom) + q 1 – bezbo˙ny, q 2

– nie szanuja˛cy opinii publicznej, q 3 – wyst˛puja˛cy przeciwko Bogu, q 4 – cz˛sto gło´no

i agresywnie bronia˛cy swych zasad, q 5 – przeciwstawiaja˛cy si˛ wszystkim, q 6 – rzecznik

pogla˛dów uznawanych za złe, niemoralne;

ZP: ‘bezbo˙nik’ (A + q 1 ): HERETYK (MSGP: tcz, lub), MASON, FARMAZON (RFr

88: radz, ostr, koni´), LIBERTYN (RFr 85: od Tomaszowa Lubel. po San);

ZP 2 : ‘diabeł’ (A + q 3 ): MASON (RFr 88: lip, inowr); HERETYK (S);

ZP 3 : ‘człowiek, który zaprzedał dusz˛ diabłu’ (A + q 3 ): FARMAZON (RFr68: koc,

kasz);

ZP 4 : ‘niegodziwiec’ (A + q 6 ): HERETYK (S), FARMAZON (RFr 86: radz, ´wiec);

ZP 5 : ‘człowiek niegrzeczny, opryskliwy’ (A + q 4 ): HERETYK (MSGP oggwar, ko-

ni´);

ZP 6 : ‘krzykacz, kłótnik, niedowiarek’ (A + q q , q 5 ): HERETYK (MSGP; kon);

ZP 7 : ‘człowiek odwa˙ny, zaczepny, no˙ownik’ (A + q 4 ): HERETYK (MSGP: koni´);

ZP 8 : ‘człowiek cz˛sto przeklinaja˛cy’ (A + q 6 ): HERETYK (SzymS).

Odmienny system warto´ci, reprezentowanych przez społeczno´´ wiejska˛, znalazł

wyraz w ewolucji znaczeniowej, jakiej poddane zostały takie wyrazy, jak PATRIOTA,

PATRON:

PATRIOTA ZW: ‘gorliwy o dobro ojczyzny obywatel, przy ojczy´nie jakoby przy

swej własno´ci obstaja˛cy’ L, q 1 – przedkładaja˛cy dobro kraju nad własne interesy

q’ –

nie dbaja˛cy o własne interesy, q 2 – gotów po´wi˛ci´ dla ojczyzny ˙ycie i maja˛tek

q” –

nie cenia˛cy ani własnego ˙ycia, ani dóbr materialnych.

ZP: ‘dziwak, oryginał’ (A + q’, q”) S:

PATRON – ZW: ‘patron, przeło˙ony, opiekun, protektor’ (A – człowiek, D 1 – opieku-

ja˛cy si˛ kim´, D 2 – bronia˛cy interesów drugiego człowieka) q 1 – wspieraja˛cy materialnie

184

podopiecznego, q 2 – pomagaja ˛ cy innym kosztem swego maja ˛ tku

nie cenia ˛ cy własnego

maja˛tku, q’ – człowiek, który potrafi wykorzysta´ własny maja˛tek do kupowania podopie-

cznych, q” – cia˛gna˛cy korzy´ci w zamian za ofiarowana˛ pomoc.

ZP 1 : ‘człowiek chytry’ (A + q’ q”); S:

ZP 2 : ‘dziwak, oryginał’ (A + q 2 ), S.

Podobnie jak wzniosłe a niepraktyczne ideały, równie˙ rzeczy pi˛kne a mało u˙yteczne

nie znalazły uznania w ´rodowisku wiejskim. Rozwój semantyczny takich wyrazów jak

RUMAK, BACHMAT, CZAPRAK, KULBAKA dokonał si˛ w oparciu o tre´ci przeciw-

stawne do przypisywanych im w j˛zyku literackim, por.:

RUMAK – ZW: ‘ko´ przedni turecki’ (L), ‘pi˛kny, dzielny wierzchowiec’ (S), ‘pi˛kny,

dzielny, rasowy ko´ zwłaszcza wierzchowy’ (SJPD) (A – ko´, D 1 – wierzchowy, D 2 –

pi˛kny, D 3 – rasowy, D 4 – dzielny), q 1 – pa´ski, q 2 – delikatny o subtelnej budowie

q’

– nie nadaja˛cy si˛ do pracy fizycznej, np. na roli, q” – nie nadaja˛cy si˛ do zaprz˛gania

w celu przewo˙enia ci˛˙kich ładunków(= słaby, wa˛tły), q 3 – nieprzydatny w gospodar-

stwie (= marny);

ZP: pog. okre´lenie starego konia (A + q’, q”, q 3 / MSGP: grudz, chojn, kasz: kartoteka

AJK);

BACHMAT – ZW: ‘ko´ tatarski, szeroko-płaski, na niskich nogach’ (L), w dzisiejszej

polszczy´nie ‘przedni ko´ wierzchowy’ (analogicznie do RUMAK ‘ko´ orientalny’

= ‘dzielny ko´ wierzchowy’).

ZP: ‘zwierz ˛ niezgrabne’ (szerokie, niskie jak BACHMAT, w nawia ˛ zaniu do znaczenia

pierwotnego (RWF XVIII, 75: lub.);

CZAPRAGA (czapra

a) šabråk – ZW: CZAPRAK ‘przykrycie na konia’ (jedwabne,

złotem lub drogimi kamieniami naszywane – SWO).

Znaczenia pochodne, maja˛ce charakter metaforyczny, rozwin˛ły si˛ na podstawie

odmiennych semów asocjacyjnych, odpowiadaja˛cych realiom wiejskim: przykrycie na

konia: q 1 – chronia˛ce go przed deszczem i zimnem, q 2 – ze starego, zniszczonego

materiału. Etapem po´rednim musiało by´ znaczenie ‘kawał starego, materiału, płachta,

szmata’ (q’ – stara, zniszczona, niepotrzebna), b˛da˛ca punktem wyj´cia przekształce´

metaforycznych:

ZP 1 : ŠABRÅK ‘stary, ko´, szkapa’ (stary, marny jak sabrak, MSGP: lub);

ZP 2 : ‘stara krowa’ (MSGP: ryb);

ZP 3 : ‘uwiedziona dziewczyna’ (CZAPRAGA, warta tyle co szmata);

ZP 4 : ‘stara kobieta’ (= niepotrzebna, zniszczona jak CZPRAXA).

KULBAKA – ZW: ‘wysokie siodło z szerokimi drewnianymi ł ˛ kami’ (L) q 1 – przed-

miot luksusowy, na wsi nieu˙ywany

q 2 – nieprzydatny, nieprzedstawiaja˛cy warto´ci, q 3

– stary, zbyteczny, q 4 – brzydki, zniszczony.

ZP: ‘kobieta brzydka’ (S); (A’ + q 4 ).

Etapem po´rednim mi˛dzy ZW i ZP było znaczenie ‘co´ bezwarto´ciowego, starego,

brzydkiego’, ukształtowane na skutek rozwoju semów potencjalnych, które wyeliminowa-

ły pozostałe składniki pierwotnej struktury semantycznej ZW.

Dwa ostatnie przykłady reprezentuja˛ skrajne wypadki neutralizacji wszystkich elemen-

tów ZW, ła˛cznie z archisemem. Jedynym elementem ła˛cza˛cym ZW i ZP sa˛ semy asocja-

cyjne.

Przedstawiony materiał ukazuje, jak gł˛bokie przeobra˙enia struktur semantycznych

wyrazów dokonuja˛ si˛ pod wpływem utrwalonych przez dana˛ społeczno´´ pogla˛dów,

185

b ˛ da ˛ cych odbiciem charakterystycznego dla niej sposobu oceniania rzeczywisto´ci poza-

j˛zykowej.

Przypisy

1 Por.: A. J. G r e i m a s, Semantique structurale. Recherche de méthode. Paris 1966; V. G. G a k, Sopostavi-

telnaja leksikologija, Moskva 1977; J. D. A p r e s j a n, Semantyka leksykalna. Synonimiczne ´rodki j˛zyka,

Warszawa 1980. Prób˛ klasyfikacji zmian znaczeniowych, oparta˛ na zasadach analizy semowej przedstawił

R. T o k a r s k i w pracy Derywacja semantyczna jako jedno ze ´ródeł polisemii wyrazowej (w:). Poj˛cie

derywacji w lingwistyce, Lublin 1981, s.95–111.

2 Por.: J. D. A p r e s j a n, Semantyka leksykalna, op. cit.; L. N. J o r d a n s k a j a, I. A. M e l ˇ u k; Konotacija

w lingvistike. Wiener Slawischer Almanach, 1980; R. T o k a r s k i, Konotacja jako składnik tre´ci słowa (w:).

Konotacja w lingwistyce (w druku).

3 Liczne przykłady dawnych nazw ˙ołnierzy w znaczeniach opryszków, rabusiów w polszczy´nie literackiej

por. D. B u t t l e r, Rozwój semantyczny wyrazów polskich, Warszawa 1978, s.141 i n.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: