6 Demokracja szlachecka w Rzeczypospolitej
podręcznik, str. 38-43
1. Przywileje ( uprawnienia danego stanu społeczeństwa) szlacheckie fundamentem demokracji szlacheckiej:
a. przekształcenie się rycerstwa w szlachtę u schyłku średniowiecza
b. rosnąca pozycja szlachty po wygaśnięciu dynastii Piastów
c. równość szlachty ( „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”)
c. zestawienia najważniejszych przywilejów:
Przywilej
Data
Władca
Postanowienia
koszycki
1374
Ludwik Węgierski
- zgoda szlachty na nowe podatki
- zwolnienie szlachty z podatków, oprócz 2 gr z łanu chłopskiego rocznie,
- koszty wypraw poza granice kraju pokrywa władca,
- urzędy zagwarantowane tylko dla Polaków
czerwiński
1422
Władysław Jagiełło
- nietykalność majątkowa szlachty bez prawomocnego wyroku,
- bicie nowej monety za zgodą rady królewskiej
warcki
1423
- tzw. przywilej o krnąbrnym sołtysie”,
- szlachta mogła zajmować gospodarstwa „krnąbrnych sołtysów”
- wojewoda wyznacza ceny maksymalne na artykuły rzemieślnicze
jedleńsko-krakowski
1430
1433
- zakaz więzienia szlachcica bez wyroku sądowego,
- urzędy ziemskie zastrzeżone dla miejscowej szlachty,
- wysokie urzędy kościelne tylko dla szlachty
cerekwicko-nieszawskie
1454
Kazimierz Jagiellończyk
- król nie może bez zgody sejmików ziemskich szlachty ustanowić nowych praw, zwołać pospolitego ruszenia ( wojska szlacheckiego), nakładać nowych podatków
piotrkowski
1496
Jan Olbracht
- tylko szlachta może kupować ziemię i sprawować urzędy,
- ograniczenie wolności chłopów; tylko jeden syn chłopski rocznie mógł opuścić wieś
- zwolnienie szlachty z opłat celnych
Nihil novi
1505
Aleksander Jagiellończyk
-„Nic nowego“ o nas, bez nas“- każda ustawa musi uzyskać zgodę parlamentu
2. Ustrój demokracji szlacheckiej:
a. stany sejmujące
Król
Senat
Sejm ( izba poselska)
Sądownictwo
- zwoływał sejm ( przynajmniej co 2 lata),
- przewodniczył obradom Senatu,
- nadawał królewszczyzny ( dobra ziemskie jako wynagrodzenia za urząd)
- mianował urzędników centralnych ( kanclerz- kancelaria, sprawy zagraniczne, podskarbi- finanse, hetman- wojsko) i terytorialnych ( wojewoda, kasztelan,)
- najwyższy sędzia (prawo łaski),
- nobilitacja ( nadanie szlachectwa)
- urzędnicy centralni i terytorialni ( koronni, czyli polscy i litewscy)
- dostojnicy kościelni,
- obradom przewodniczył król
- posłowie wybrani na sejmikach ziemskich szlachty danego województwa,
- posłowie wyposażeni w instrukcje sejmikowe ( postulaty szlachty, zobowiązania do określonego sposobu głosowania),
- obradom przewodniczył marszałek,
Trybunał koronny
sądy ziemskie
Kompetencje parlamentu:
- uchwalanie ustaw- tzw. konstytucji
- uchwalanie podatków,
- zwoływanie pospolitego ruszenia
- polityka zagraniczna ( wojny, sojusze),
- wspólne posiedzenie na rozpoczęciu i zakończeniu obrad sejmu ( osobne obrady)
- możliwość zgłoszenia przez posła sprzeciwu wobec ustawy- „liberum veto” ( wolne, nie pozwalam)
b. rodzaje sejmów:
- walny- (tzw. ordynaryjny)- zwoływane przez króla minimum co dwa lata ( trwał 6 tygodni)
- nadzwyczajny ( extraordynaryjny)- zwoływany w przypadku zagrożenia państwa, np. wojny ( trwał tydzień)
- konwokacyjny ( przedelekcyjny)- zwoływany przez interrexa ( prymas w okresie bezkrólewia zastępował władcę), by ustalić czas i miejsce elekcji ( wyboru króla)
- elekcyjny- wybór króla na Woli pod Warszawą ( udział całej szlachty, głosowanie)
- koronacyjny- zaprzysiężenie przez króla- elekta artykułów henrykowskich i pactów conventów
c. struktura stanu szlacheckiego: 10 % społeczeństwa całej Rzeczpospolitej
- magnaci- rodziny książęce, najwyżsi urzędnicy państwowi, posiadający rozległe latyfundia ( majątki ziemskie)
- szlachta średnia- posiadacze zwykle kilku wsi, urzędnicy ziemscy, posłowie na sejm,
- szlachta drobna- posiadacze części wsi z poddanymi chłopami,
- szlachta zagrodowa ( zaściankowa)- sama uprawiała ziemię
- gołota- nie posiadała nic oprócz pochodzenia szlacheckiego
d. ruch egzekucyjny szlachty średniej w obronie demokracji szlacheckiej:
- rosnąca pozycja magnaterii w państwie,
- sejmy egzekucyjne 1562- 1565
· egzekucja dóbr- odebranie magnatom zagarniętych królewszczyzn,
· egzekucja praw- zakaz łączenia urzędów w jednym ręku ( tzw. incompatibilia), unifikacja kraju
· utworzenie wojska kwarcianego- ¼ dochodów z odzyskanych królewszczyzn
Schowany