Zabytki Przeszłości miasta Bełza.pdf

Dr. Fryderyk Papee

ZABYTKI PRZESZŁO Ś CI

MIASTA BEŁZA

WE LWOWIE

NAKŁADEM MIASTA BEŁZA

Z drukarni Wł. Łozińskiego.

1 8 8 4.

Tory Ŝelazne kolei Jarosławsko-Sokalskiej przerzynać będą za

kilka miesięcy Ŝyzne obszary północno-wschodniej Galicyi i

przechodzić koło drewnianego miasteczka, które Ŝadnym dotych-

czas gościńcem nie połączone z cywilizowanym światem, wśród

swoich lasów i łąk bagnistych, wygląda jakby jaki krajobraz

zaklęty z zamierzchłej Piastów epoki.

A jednak juŜ na samym wjeździe od strony Lwowa spotyka się

podróŜny z kościółkiem drewnianym,

gdzie skulona staruszka szepcze pacierz do Matki Boskiej „która na

zamku bełzkim króluje"; dalej przejechawszy groblę łączącą to dziś

jeszcze mianem „zameczku" szczycące się miejsce z samem miastem i

minąwszy nędzny rynek, widzi cały szereg okazałych gmachów

kościelnych i poklasztornych; a wreszcie, puściwszy się jeszcze dalej

w kierunku północno-wschodnim za miasto, natrafia na przysiółek

„Warszawa", tak zwany dlatego, iŜ osiedleni tu byli posłańcy

utrzymujący stałą komunikacyą między tem miastem a stolicą Wazów

i Sasów, Wszystko to zastanawia, nasuwa myśl, iŜ pochód

cywilizacyjny dziejów i owych zakątków nie pominął i nakłania do

wglądnięcia w księgi i stare papiery, które świadome są dziejów lat

ubiegłych. 1

, .. 1 ) 0 Bełzie pisał najprzód X. Franciszek S i a r o z yńs k i w „Cza

sopiśmie naukowem księgozb. Ossol," 1829. Zesz 3. Str. 14—33 p.t.:

„Dzieje niegdyś księstwa Bełzkiego i miasta Bełza ” PoniewaŜ

archiwum bełzkiego nie znał, przeto o samem mieście mało szczegółów

Miasto Bełz naleŜy do tych pierwotnych osad, któremi

rozrozpoczynająca się w naszych stronach praca

cywilizacyjna wrębywała się w nieprzejrzane przestrzenie

prastarych, dziewiczych lasów. Nie co innego bowiem

oznacza nazwa Bełz najbliŜej spokrewniona z

zachowanym po dziś dzień.

przynosi, zajmując się przewaŜnie historyą księstwa. Jednak

daty jego dziś JuŜ wobec badań Roepella i Cary (Gesch.

Polens), Zubrzyckiego i Szaraniewicza (Historye Rusi halicko-

włodzim.) a wreszcie Stadniekiego (Synowie Gredymina); nie

mówiąc juŜ o monografiach, powtarzane być nie mogą. Z pracy

Siarczyńskiego skorzystali Baliński i L i p ińs k i w dziele

swojem „StaroŜytna Polska" (t. II, cz. 2. Warszawa 1845, str.

1175—1182), dodając ze swej strony wiele bardzo waŜnych do

historyi miasta szczegółów na podstawie kopij dokumentów

bełzkich, przechowanych, jak zwykle, w księgach metr.

archiwum koron, w Warszawie. Nawet znający bełzkie

archiwum moŜe tu znaleźć cenne uzupełnienie z dokumentów

juŜ zaginionych lub w ogóle na miejscu nie znajdujących się.

Jednak z nieznajomości a k t ó w bełzkich wynikło zaniedbanie

dziejów miasta po roku 1665, do którego tylko przywileje

sięgają. Sądzę, Ŝe i archiwum warszawskie moŜnaby jeszcze

lepiej wyzyskać, szczególnie ze względu na lustracye; ale

zupełnie dotychczas nieruszany materyał leŜy w archiwum

aktów grodzkich i ziemskich we Lwowie. Ksiąg grodzkich

bełzkich jest tam niemniej jak 478, ziemskich 140.

Poszukiwania w tych księgach są jak wiadomo nader mozolne,

jednak sam się przekonałem, iŜ wśród ogromnego chaosu

najrozmaitszych spraw znajdują się takŜe akta do historyi

miasta nadzwyczaj waŜne. Rozumie się, iŜ takŜe na drukowane

juŜ źródła uwagę zwrócić naleŜy, szczególnie na opisy

cudzoziemców zwiedzających Polskę (Por. Liskego:

Cudzoziemcy w Polsce). Tak więc, ktoby chciał się zabrać do

obszernej monografii Bełza ten nie mógłby się zaprawdę, skar-

Ŝyć na brak materyału. Mnie zaś po wskazaniu źródeł pisanych i

drukowanych pozostaje Jeszcze miły obowiązek podziękowania

za Ŝywą pomoc, której w pracy mojej od rozmaitych władz i

osób doznałem. Przedewszystkiem więc składam tu

najszczersze podziękowanie JW. Marszałkowi i Wys.

Wydziałowi krajowemu za list polecający, władzom gminnej i

parafialnej r. l. miasta Bełza za gościnno ułatwienie

poszukiwań; wreszcie za pomoc naukową pp. Wilh.

Bruchnalskiemu lingwiście i Ferd. Bostlowi, historykowi we

Lwowie, oraz p. F r a n c i s z k o w i Ksaw. M r o c z k o ,

nauczycielowi w Bełzie, autorowi szkiców etnograficznych

(umieszczanych w krakowskim „Przeglądzie literackim i

artystycznym" 188—3), który swoją inteligencyą prawdziwą

chlubę swemu stanowi przynosi.

w jęz yk u ruskim wyrazem BEŁZ i z nazwą miejscową - Bielsk, jak

białą smugę, t. j. miejsce jasne wśród ciemni borów wyrąbane —. słowem:

polankę. Z brzaskiem czasów historycznych znajdujemy Bełz na kresach

owej ziemi między Sanem a Bugiem, która w najstarszych kronikach nazwę

„grodów czerwieńskich" nosiła. NaleŜał on przeto za Chrobrego do Polski,

ale o rok jeszcze prędzej niŜ Przemyśl i inne grody odebrany został

napowrót Mieszkowi II przez „Mądrego" Jarosława, syna Włodzimierza

Wielkiego (1030 r.) i odtąd przez lat 300 dzielił losy ziem ruskich.

Wojowały wprawdzie w tych stronach i zajmowały gród bełzki nieraz dzielne

zastępy Bolesławów, Kazimierzów i Leszków, ale na nowo miało się tutaj

ustalić panowanie polskie dopiero po wiekach. W drugiej zaś połowie XI wieku,

po śmierci Jarosława ( 1054), dzierŜyli rządy halickiej i włodzimierskiej czyli

wołyńskiej ziemi. — do której naleŜał Bełz — potomkowie syna jego

Włodzimierza: Rościsławicze, aŜ póki ich Włodzimierz Monomach ( 1125) i

jego potomki, od młodszego syna Jarosławowego Wszewołoda ród swój

wiodący, przy końcu XI wieku wołyńskiej, a przy końcu XII i halickiej ziemi

nie pozbawili. Pierwszym z plemienia Monomacha, który nad obiema

ziemiami zawładnął, był bohaterski ksiąŜę Roman, poległy w, bitwie

przeciw Leszkowi Białemu pod Zawichostem (r. 1205); następnie panowali

tutaj synowie jego Wasilko i sławny król Rusi Daniło, później syn tegoŜ,

załoŜyciel Lwowa, Lew i ród jego aŜ do początków XIV wieku. Obok

władców tych, zasiadających na halickiej, włodzimierskiej, chełmskiej, albo

lwowskiej stolicy, urządzali się młodsi ich bracia albo synowie za Ŝycia

ojców albo i dalsi krewni na pomniejszych obszarach i grodach — za ich

wolą lub przeciw ich woli, zachowując w miarę togo większą lub mniejszą

od głównych ognisk zawisłość. Pośród tych pomniejszych udzielnych

grodów- najpierwszo miejsce zajmował Bełz, z którego ksiąŜąt szczególnie

brat Romana Wszewołod i syn jego Aleksander w dziejach zatargów

polsko-ruskich wybitne zajęli miejsce. Z tego to rodu pojął sobie małŜonkę nasz

Leszek Biały w osobie księŜny bełzkiej Grzymisławy, pełnej godności

kobiecej i hartu duszy córy księcia Aleksandra. W stosunkach

politycznych ziemi włodzimierskiej nawała i ucisk tatarski Ŝadnej nie

wywołały zmiany, bo jeszcze

syn Lwa Jerzy (Jurij) zaprawiał się za Ŝycia ojca do rządów na bełzkiej

stolicy; dopiero inna, większa potęga miała przeistoczyć polityczną tych ziem

fizyognomią. Oto na początku XIV w. wysunął się z ciemnych puszcz i borów

litewskich potęŜny oręŜ Giedymina, a pod jego ciosami padały księstwa ruskie,

jedno po drugiem. Uległy pograniczne Litwie dzielnice, uległ około roku 1320

prastary złoty Kijów, uległo wreszcie i Podole i Wołyń. Odtąd widzimy na

Bełzie ksiąŜąt litewskiego rodu, potomków wielkiego Giedymina: najprzód

Lubarta, którego Kazimierz W. w czasie pierwszej swojej i drugiej na Rnś

wyprawy (1340 i 1352) na Bełzie zastaje, potem zaś Jerzego Narymuntowicza,

którego w czasie trzeciej wyprawy (1366 r.) lennikiem Polski czyni.

Wiarołomne zachowanie się tego lennika, a mianowicie pustoszący napad jego na

ziemie polskie aŜ po Wisłę, powoduje króla Węgier i Polski Ludwika do wyprawy

na Jerzego, w której; zdobywszy Bełz i Chełm r. 1377, koniec panowaniu

litewskiemu w tych stronach kładzie. Zaraz teŜ jeszcze tego samego roku

otrzymuje Bełz od Ludwikowego na Rusi namiestnika, organizatora miast

ruskich, Władysława księcia opolskiego, pierwsze przywileje i odtąd dopiero

właściwem Ŝyciem miejskiem na podobieństwo miast polskich i innych

zachodnio-europejskich Ŝyć i rozwijać się zaczyna. Jednak dopiero po wieku

ustalić się miały jego losy, gdyŜ w r. 1388 przechodzi znowu na zaspokojenie

róŜnych pretensyj Ziemowita IV księcia na Płocku wraz z ręką siostry

Jagiełłowej Aleksandry w dom mazowiecki i zostaje pod jego rządem aŜ do r.

1462, kiedy go po wygaśnięciu rodu Ziemowita jako opróŜnione lenno król

Kazimierz Jagiellończyk zajmuje i do korony polskiej nierozdzielnie wciela. Ze

stolicy księstwa staje się Bełz stołecznem województwa tegoŜ imienia miastem.

Teraz zaczynają się dlań — szczególnie od chwili ponownej po spustoszeniu

tatarskiem (1499) przez Zygmunta I r. 1509 organizacyi — czasy największego

rozkwitu, w których hojnie sypią się dowody królewskich łask, w których

powstają silne warownie i ów szereg okazałych gmachów po dziś dzień największą

miasta ozdobę stanowiący. Wojny kozackie i szwedzkie połoŜyły kres dobrym

czasom w Bełzie jak i gdzieindziej w Polsce, tak iŜ w r. 1665 zmuszeni byli

mieszczanie, nie będąc w stanie dla ubóstwa i wyludnienia miasta ponosić sami

cięŜarów państwo-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: