Jane Austen - Mansfield Park.pdf - Książka - truskaweczunia

JANE AUSTEN

Mansfield Park

Przełożyła Anna Przedpełska-Trzeciakowska

KLASYKA POWIEŚCI

Warszawa 1995

OD TŁUMACZKI

Oddawana dziś do rąk Czytelnika powieść „Mansfield Park” jest piątą książką Jane Austen

w moim przekładzie. Nie sądziłam przy poprzednich, by potrzebne im były komentarze czy

wyjaśnienia, ułatwiające czytelnikowi zrozumienie książki - dotychczasowe utwory Jane Austen,

jak to się mówi, „dobrze znosiły podróż” - mam tu na myśli podróż z języka angielskiego do języka

polskiego. „Rozważna i romantyczna”, „Opactwo Northanger”, „Perswazje”, a nade wszystko

„Duma i uprzedzenie” - żyły własnym życiem bez niczyjego pośrednictwa i, uważam, były wcale

dobrze rozumiane i wcale nieźle przyjmowane. Przypuszczam nawet, że polski czytelnik serdecznie

polubił te książki i tę pisarkę - choć może nie do tego stopnia co Anglicy, którzy mają nieformalny

klub wielbicieli Jane Austen, „Janeitów”, do którego należeli - bagatela - Katherine Mansfield,

Virginia Woolf, E. M. Forster, Rudyard Kipling, Henry James i wielu, wielu innych.

Z „Mansfield Park” sprawa ma się inaczej. Powieść ta uważana jest za najtrudniejszą z całej

twórczości Jane Austen, ale jeśli idzie o czytelnika polskiego, trudność nie leży w zawiłościach czy

to filozoficznych, czy znaczeniowych, lecz w tym, że, moim zdaniem, ten właśnie utwór Jane

Austen nie najlepiej znosi podróże, a szczególnie podróż do Polski.

Zapytana przez swoją siostrę, co będzie tematem pisanej właśnie przez nią powieści, Jane

Austen - a było to już po wydaniu „Dumy i uprzedzenia” - odpowiedziała: „Będzie to kompletnie

inny temat - święcenia”. Odpowiedź do tego stopnia zaskakująca, że późniejsi biografowie

zastanawiali się, czy pisarka nie miała na myśli jakiejś zupełnie innej, nie napisanej w końcu

książki, święcenia bowiem nie są tematem „Mansfield Park”. A jednak, po pewnym zastanowieniu,

ta odpowiedź wydaje się spójna z jej niewątpliwymi przecież namysłami i deliberacjami nad

koncepcją tej powieści - święcenia nie są tematem „Mansfield Park”, ale z pewnością są tematem

przemyśleń autorki, gdy „Mansfield Park” pisała. Pisała bowiem o miłości, ale ta historia miłosna

umożliwiała jej piękne, proste i niemal klasyczne przedstawienie obrazu swojego świata wartości,

który stanowi, w jej przekonaniu, fundament ludzkiego szczęścia.

Ponieważ zaś ten świat przedstawiony jest za pośrednictwem świata bezpośrednio ją

otaczającego, należy temu ostatniemu poświęcić kilka słów opisu, aby podróż „Mansfield Park” z

języka angielskiego do polskiego okazała się nieco mniej uciążliwa.

Jane Austen urodziła się w 1775 roku, zmarła w 1817. Życie jej przypadło na okres

Rewolucji Francuskiej, wojny o niepodległość kolonii amerykańskiej potem zaś wojen

napoleońskich - wojny Anglii z Francją.

Umarła w dwa lata po bitwie pod Waterloo. W tle całego czterdziestodwuletniego jej życia

toczą się wojny i rozgrywane są bitwy, przede wszystkim na morzu. Dwóch z pięciu braci pisarki

służyło w marynarce wojennej, dosłużyło się nawet stopnia admirała. Wielu mężczyzn z jej dalszej

rodziny i otoczenia również służyło w marynarce, która stanowiła filar potęgi wojskowej Wielkiej

Brytanii. Ale z żadnej ze stronic powieści Jane Austen nie dobiega szczęk oręża ani bitewny zgiełk.

Wojna, prowadzona gdzieś daleko, na tyłach sceny, jawi się tylko jako możliwość zdobycia łupu,

który wzbogaci jednego z jej bohaterów i, jak w „Perswazjach”, pozwoli mu aspirować do ręki

dobrze urodzonej panny. Te wojny dostarczały pisarce tylko osób dramatu - oficerów, kapitanów,

admirałów marynarki wojennej Wielkiej Brytanii - postaci ze świata, w którym poruszała się bez

przeszkód.

Był też drugi zawód, który Jane Austen doskonale znała z codziennego bytowania i

obcowania, jako córka anglikańskiego pastora i siostra dwóch anglikańskich duszpasterzy - zawód

duchownego. Dla nas, czytelników polskich, wychowanych w katolicyzmie, w zestawieniu słów

„duchowny” i „zawód” brzmi wręcz sprzeczność, jeśli idzie jednak o Anglię - odpowiada najściślej

rzeczywistości, zwłaszcza w okresie, w którym żyła nasza autorka.

Układ społeczny Anglii sprawiał, że przed młodym, niezamożnym człowiekiem z dobrej

rodziny - na przykład młodszym synem baroneta, jak rzecz się ma z Edmundem Bertramem,

bohaterem naszej powieści - stał wybór pomiędzy zawodem duchownego lub karierą w marynarce.

Były to jedyne zawody uznawane za godne dżentelmena. W rodzinie pisarki, a więc rodzinie dobrze

skoligaconej, ale niezamożnej, w której było pięciu synów, dwóch wybrało karierę w marynarce

wojennej, dwóch, po studiach w Oksfordzie, przyjęło święcenia, jeden zaś, Edward, adoptowany

przez właściciela rozległych dóbr ziemskich, będąc tych dóbr dziedzicem pozostawał po prostu

ziemianinem i zawód był mu zbędny. Tak więc rodzina Jane Austen może służyć za wzór wyborów

zawodowych dokonywanych w owych czasach przez niezamożnych mężczyzn z dobrych rodzin.

W Anglii większość majętności rodowych przechodziła z pokolenia na pokolenie prawem

majoratu - cały, nie podzielony majątek dziedziczył najstarszy syn. Młodsi musieli szukać chleba w

innych zawodach, jak powiedziałam - w marynarce czy Kościele.

Ale przy dworze, w majątku dziedziczonym przez pierworodnego, znajdował się zwykle

kościół, przy kościele stała plebania, a do plebanii należała prebenda, czyli dochody, jakie

przypadały miejscowemu plebanowi. Ponieważ właściciel dworu, jako patron, miał prawo

prezentowania władzom kościelnym swego kandydata na plebana - tzw. prawo prezenty, które

nierzadko bywało przedmiotem handlu - nic dziwnego, że zazwyczaj na plebanii zamieszkiwał

młodszy brat dziedzica lub jego bliski kuzyn. Im bogatszy dwór, tym na ogół zasobniejsza plebania.

W ten sposób dobre beneficjum łączyło się z dobrym urodzeniem.

Kościół anglikański krzepł w oświeconym osiemnastym wieku jako instytucja państwowa,

uprzywilejowana i działająca wedle tych samych zasad, co świeckie instytucje w państwie.

Oświecenie ze swoim racjonalizmem, klasycyzmem i tendencjami liberalnymi stworzyło Kościół w

miarę tolerancyjny, z modą na uczoność i niezbyt pobożny. Pleban bogatej parafii nierzadko

mieszkał poza swoją parafią i przyjeżdżał tylko w niedziele, by wygłosić kazania. Na plebanii

mieszkał zaś ubogi wikary, wypełniający codzienne obowiązki pasterskie. Laicyzacja sług Kościoła

anglikańskiego postępowała bardzo szybko. Sekularyzacja sfery ducha jest jedną z najbardziej

widomych cech wieku Oświecenia.

Nie mogło to pozostawać bez reakcji, zwłaszcza że przez świat szedł wielki, silny powiew

nowych idei, niosący posiew romantyzmu. W sztuce i życiu punkt zainteresowania przenosi się ku

emocjonalności i indywidualizmowi. W Kościele anglikańskim powstaje nowy prąd, pociągający

wiernych swoją nową, nie znaną dotąd żarliwością, prąd, który w sposób ogromnie szybki ogarnia

ludzi najuboższych, klasy najniższe, obiecując im, w zamian za fanatycznie żarliwą wiarę -

pewność zbawienia. Prąd ten, będący nową metodą praktykowania wiary, nazywany jest

metodyzmem.

Przez oświecone klasy wyższe przyjmowany jest z pogardą. Kiedy jedna z bohaterek naszej

powieści, panna Crawford, powiada do Edmunda Bertrama, że byłby dobrym metodystycznym

kaznodzieją - nie tylko ironizuje, ale szydzi ze swego rozmówcy. Żaden dobrze urodzony

dżentelmen nie może być metodystą.

Przypomnijmy sobie w tym punkcie słowa Jane Austen w odpowiedzi na pytanie, o czym

będzie jej nowa powieść. „O święceniach”. Ta powieść nie jest o święceniach, natomiast jest -

między innymi - spokojną i wyważoną obroną państwowego Kościoła anglikańskiego przed jego

zmaterializowaniem i próbą przypomnienia wyznawcom anglikanizmu, czym jest ich religia i jaki

powinien być dobry pasterz anglikański. Nie jest to jednak sprawa wiary - Jane Austen nie wkracza

ani jednym słowem na ten teren, jak przystało na osiemnastowieczną, w gruncie rzeczy, oświeconą

pisarkę.

Zbawienie nie jest tematem jej powieści, ale moralność - tak. Moralność jednak to nie tylko

sprawa religii, więcej, moralność niekoniecznie musi z religii wynikać - moralność jest po prostu

obowiązkiem, racjonalnym warunkiem szczęścia.

Mansfield Park, piękny, dostatni angielski dwór, należący do rodziny sir Thomasa Bertrama,

jest terenem, na którym rozgrywa się akcja powieści, ale też symbolizuje zespół obyczajów,

uznawanych przez Jane Austen za fundament panującego w jej świecie ładu. Jej dwór Mansfield

Park to mikrokosmos moralnego wszechświata. Zaburzenia jego ładu to zaburzenia porządku, jaki

pisarka uważa za niezbędny element indywidualnego i zbiorowego szczęścia.

Na świecie toczy się wojna, Bonaparte zagraża całej Europie, na morzu rozgrywają się

bitwy, w których zapewne uczestniczą zarówno bracia autorki, jak bohaterowie naszej powieści.

Ale w Mansfield Park podaje się kolację. Rytuał jest niezmienny i ustalony od lat. Gwarantuje

każdemu należne mu miejsce i należny mu szacunek. Po kolacji panie wstają od stołu. Najmłodszy

z panów podnosi się, by otworzyć przed nimi drzwi do salonu. Panie wychodzą według kolejności,

na którą składają się niezliczone elementy - ten ranking to nie anachronizm, to oddanie każdemu

tego, co mu się należy. Najpierw wychodzi pani domu, potem najstarsza córka (mówi się o niej

„panna Bertram”, w odróżnieniu od pozostałych, przy których niezbędne jest wymienienie imienia),

jeśli są goście, to o kolejności decyduje wiek, urodzenie (lepiej urodzona przed niżej urodzoną),

stan cywilny (mężatka zawsze przed panną), gość idzie przed domownikiem.

W salonie panie zajmują się robótkami albo lekturą. Panowie piją portwajn i rozmawiają o

męskich sprawach - interesach, polityce, wojnie. Następuje sakramentalne pytanie pana domu:

„Shall we joint the ladies?” - „Może przejdziemy do pań?” Nie jest to pytanie, jest to decyzja.

Panowie odsuwają krzesła i przechodzą - w określonym porządku - do salonu. Pierwszy wychodzi

pan domu, sir Thomas Bertram. Za nim syn najstarszy - mówi się o nim: pan Bertram. Dalej syn

drugi, tu przy nazwisku trzeba postawić imię - oznacza to, że nie jest pierworodnym. W salonie

zaczyna się wieczorna domowa rozmowa, której tematem powinna być literatura lub ostatnie

wydarzenia w świecie bliższym i dalszym - tematy, które interesują wszystkich, a przynajmniej

powinny interesować wszystkich, nie tylko wybrane grono; plotka i obmowa świadczą o złym

guście. „Uczucia każdego brane są pod uwagę, każdy ma swoje miejsce i swoje znaczenie”, mówi

nasza bohaterka, Fanny Price. Po pewnym czasie otwierają się drzwi i w ceremonialnym orszaku

wchodzi kamerdyner, wnosząc zastawę do herbaty, następuje rytuał jej zaparzania, obrzęd, przy

którym rolę westalki spełnia córka domu - podchodzą do niej kolejno zebrane osoby, każdy po

swoją filiżankę... słychać tykanie zegara... wszystko na swoim miejscu, wszystko w należnej

kolejności. Jest tak, jak być powinno.

Ale jest jeszcze drugi rodzaj ładu, bez którego tamten, pierwszy, nie mógłby być gwarancją

stabilności i szczęścia. Jest to zbiór zasad normujących ludzkie życie i układających się w pewien

trwały wzór, całość, jakiej naruszać nie wolno, gdyż wyjęcie jednego elementu grozi ruiną budowli.

Ta budowla wznoszona jest z wielkim trudem w procesie wychowania młodego człowieka

czy młodej dziewczyny, którym, przede wszystkim, bardziej niż wszelkie nauki wpajany winien

być nawyk przyzwoitego postępowania i poczucia obowiązku. Jane Austen nie pisze o religii,

teologii ani zbawieniu - Jane Austen pisze o poczuciu obowiązku, które, jak powiada, „samo w

sobie wystarcza”. Te dwa porządkujące systemy, społeczno-obyczajowy oraz moralny, nigdy nie

mogą być ze sobą niezgodne, nigdy nie powinny się krzyżować. Dobry kontrakt małżeński jest sam

w sobie celem chwalebnym z punktu widzenia tej pierwszej, społecznej hierarchii, ale dobry

kontrakt małżeński w sytuacji, kiedy ludzie się nie kochają czy nie szanują, zaprzecza tej drugiej

Jane Austen - Mansfield Park.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: