WSPÓŁCZESNE TEORIE ZDOLNOŚCI
U osób wybitnie zdolnych występuje ścisła interakcja między trzema zespołami cech:
- ponadprzeciętną inteligencją lub ponadprzeciętnymi uzdolnieniami kierunkowymi (np. kompozytorskie, baletowe, rzeźbiarskie, naukowe),
- wysokim stopniem zaangażowania w zadanie,
- wysokim poziomem zdolności twórczych (dywergencyjncych).
Uzdolnienia kierunkowe – umożliwiają specjalny rodzaj aktywności. Można je podzielić na jeszcze bardziej specyficzne. Związane są one z wyższą niż przeciętna inteligencją.
Zaangażowanie – wykonywanie zadań związane jest z takimi właściwościami osobowości jak: motywacja, fascynacja, uporczywość, wytrzymałość, ciężka praca, samozaparcie w ćwiczeniach, pewność siebie, wiara w swoje zdolności, wiara w wykonywana pracę.
Zdolności twórcze: płynność, giętkość, oryginalność myślenia, ciekawość badawcza, poszukiwanie przygód i gier umysłowych, preferencja ryzyka w myśleniu i działaniu, wrażliwość na szczegóły, estetyzm w rozwiązywaniu problemów, gotowość na odbiór bodźców zewnętrznych, tworzenie własnych idei, wrażliwość na odczucia.
Inteligencja, uzdolnienia kierunkowe oraz twórczość (zdolności dywergencyjne) decydują o jakości i poziomie wytworów oraz działania. Czynnik „zaangażowanie w pracę” umożliwia twórcze działanie.
Rys. 1. Trójpierścieniowy model zdolności J. S. Renzulliego.
Rozwój zdolności jest wynikiem interakcji takich podstawowych czynników jak:
- uzdolnienia ogólne i uzdolnienia specjalne,
- czynniki motywacyjne i osobowościowe,
- środowisko (rodzina, szkoła, grupa rówieśnicza).
W przypadku, gdy któryś z czynników nie współdziała z pozostałymi występuje utrudnienie bądź hamowanie rozwoju zdolności.
Rys. 2. Wieloczynnikowy model zdolności F. Monksa.
Wybitne zdolności pojawiają się w efekcie interakcji następujących pięciu czynników:
- zdolności ogólne,
- uzdolnienia kierunkowe,
- czynniki środowiskowe,
- cechy osobowości (temperament, emocjonalności, itp.),
- czynnik „przypadku”.
Rys. 3. Model zdolności A. J. Tannenbauma.
Rozwój zdolności, zwłaszcza wybitnych uzdolnień, uwarunkowany jest wieloma czynnikami („wektorami”). Wektory te związane są z:
- biologicznym wyposażeniem organizmu,
- indywidualnymi warunkami psychologicznymi,
- kondycją fizyczną jednostki (higiena, odżywianie),
- kontekstem rodzinnym (liczba dzieci, kolejność urodzeń, tradycje rodzinne),
- kontekstem kulturowym,
- miejscem zamieszkania (miasto, wieś),
- sytuacją ekonomiczną,
- sytuacją polityczną,
- systemami edukacyjnymi,
- systemami religijnymi i świeckimi.
Ważną rolę odgrywają także wydarzenia przypadkowe mogące mieć wpływ na życie i twórczość osoby uzdolnionej. Istotnymi warunkami sprzyjającymi rozwojowi wybitnych zdolności są także:
- głębokie zainteresowanie,
- zdobywanie wiedzy,
- rozwijanie umiejętności w zakresie wybranej dyscypliny.
Rys. 4. Wektory koincydentalnych sił D. H. Feldmana.
MODEL ROZWOJU UZDOLNIEŃ DAWIDA H. FEDMANA /MODEL U – U/
Rozwój jednostki polega na przechodzeniu przez kolejne stadia („regiony”) od poziomu Uniwersalnego do poziomu Unikatowego.
Etap rozwoju
Charakterystyka
Etap uniwersalny - U
Dotyczy rozwoju każdego dziecka. Podstawą tej fazy jest wyposażenie biologiczne. Na jego bazie rozwijają się zdolności myślenia logicznego. Istotne znaczenie ma także środowisko zewnętrzne (społeczne).
Etap przyswajania kultury – Inkulturacja - C
Jednostka uczy się wartości wytwarzanych przez ludzi z danego kręgu kulturowego.
Etap wyboru dziedziny – D - B
Jednostka osiąga doskonałość w wybranej przez siebie dyscyplinie. Jest to etap dostępny znacznie mniejszej liczbie osób. Jednostka uczy się pewnych specyficznych umiejętności związanych z konkretną dyscypliną.
Etap idiosynkratyczny - I
Jednostka wybiera wąską, ukierunkowaną specjalizację związaną z jej zdolnościami i talentami („cudowne dzieci”, dorośli o bardzo wąskich specjalizacjach).
Etap unikatowy - UQ
Krańcowe stadium rozwoju uzdolnień kierunkowych. Jednostki osiągając ten etap są twórcze – wytwarzają idee, wartości, koncepcje.
Rys. 5. Model rozwoju jednostki U-U D. H. Feldmana.
PIRAMIDA TALENTU JANE PIIRTO
Osobowość stanowi bazę umożliwiającą rozwój uzdolnień człowieka. Do cech osobowości ważnych dla rozwoju talentu należą m.in.: odczucia, intuicja, tolerancja na różnorodność, myślenie twórcze, wyobraźnia, pasja, uporczywość.
Zdolności intelektualne potrzebne do funkcjonowania w konkretnej dyscyplinie aktywności mieszczą się w obszarze IQ = 90 – 180.
Uzdolnienia kierunkowe to np. muzyczne, teatralne, matematyczne, itp.
„Słońca” oświetlające talent to: dom, szkoła, wspólnota i kultura, różnice płci, dziedziczność, przypadek.
Działają one jako stymulatory albo inhibitory rozwoju.
DEFINICJE PODSTAWOWYCH POJĘĆ: ZDOLNOŚCI, UZDOLNIENIA, UCZEŃ ZDOLNY
POJĘCIE ZDOLNOŚCI:
W literaturze psychologicznej pojęcie „zdolności” używane jest w co najmniej czterech znaczeniach:
I. Zdolności rozumiane jako wyznaczniki różnic indywidualnych w osiągnięciach ludzi w porównywalnych, takich samych lub zbliżonych sytuacjach.
Zdolność bywa rozumiana jako synonim sprawności, biegłości i szybkości rezultatu, wyniku (B. Hornowski, 1976; H. J. Eysenck, 1971; Cz. Nosal, 1990);
Zdolność pojmowana jako większa (lepsza) pojemność, np. pamięci (B. Hornowski, 1978);
Zdolność kojarzona z wyższą jakością, głębokością i rozległością analizy, syntezy, procesu rozumowania (W. Szewczuk, 1966; Z. Pietrasiński, 1975; J. Strelau, 1987; Cz. Nosal, 1990);
II. Zdolność rozumiana jako aktualna możliwość wykonania czegoś, umiejętność posiadana przez jakąś jednostkę („ability”);
Zdolność pojmowana jako potencjalna możliwość nabycia biegłości, umiejętności, której jednostka jeszcze nie posiada („aptitude”);
Zdolność jako maksymalny poziom osiągnięć, sprawności, do którego może dojść jednostka (potencjalnie) w idealnych warunkach dzięki zadatkom wrodzonym („capacity”);
III. Zdolność jako względnie trwała cecha procesów poznawczych, determinująca wysoki poziom osiągnięć jednostki – wysoka inteligencja (B. Hornowski, 1978), układ warunków wewnętrznych danej jednostki (W. Szewczuk, 1979), różnice indywidualne (Z. Pietrasiński, 1982), czynniki instrumentalne (T. Żuk, 1984), hipotetyczna właściwość jednostki (M. Tyszkowa, 1990). Zdolności stanowią przyczynę, siłę sprawczą łatwości, szybkości i niezawodności pobierania informacji oraz ich przetwarzania, umiejętności podejmowania decyzji oraz skutecznego działania odtwórczego i twórczego.
IV. Zdolności są to indywidualne właściwości człowieka. Dzięki nim można kształtować różnego rodzaju nawyki, sprawności i umiejętności, w tym także twórcze (K. Obuchowski, 1985). Za poziom osiągnięć odpowiadają nie tylko procesy poznawcze i myślenie ale również motywacja, emocje, cechy wolitywne (siła woli) i charakterologiczne.
Przykładowe definicje zdolności wg autorów polskich:
J. Reykowski: Zdolności to warunki wewnętrzne, dzięki którym ludzie zaangażowani, a więc o tej samej motywacji i jednakowo przygotowani, opanowują daną działalność niejednakowo szybko, a poziom osiągniętych przez nich rezultatów jest różny.
W. Szewczuk: Zdolności istnieją tam, gdzie stopień sprawności wykonywania działania jest wyższy od średniego.
St. Gerstmann: Zdolności to zespół czynników organicznych i związane z nimi funkcjonowanie właściwości psychicznych umożliwiających szczególnie sprawne wykonanie różnorodnych czynności i bardziej skomplikowanych działań.
W. Okoń: Zdolności przejawiają się w łatwości, szybkości i niezawodności potwierdzenia i przetwarzania informacji, umiejętności podejmowania decyzji oraz w skutecznym samodzielnym i twórczym działaniu.
C. Nosal: Zdolności to dyspozycje poznawcze. Obok zdolności ogólnych występują zdolności specjalne. Zdolności ogólne, to dyspozycje globalne, odnoszące się do umysłu jako całości. Zdolności specjalne mają charakter lokalny – są układami wyspecjalizowanymi w odbiorze i przetwarzaniu określonego rodzaju bodźców.
UZDOLNIENIA
Uzdolnienia to złożone zdolności, umożliwiające wykonywanie na dobrym poziomie złożonych działań. Umożliwiają specjalny rodzaj aktywności wewnątrz określonego obszaru – np. literackie, baletowe, plastyczne, naukowe, itp. Szczególnym rodzajem uzdolnień, warunkujących wysokie (wybitne) osiągnięcia w dowolnej dziedzinie aktywności, są tzw. uzdolnienia twórcze. Wybitne osiągnięcia obok uzdolnień w danej dziedzinie i uzdolnień twórczych wymagają także wysokiej inteligencji ogólnej. Ludzi obdarzonych ww. atrybutami nazywamy utalentowanymi. Ci nieliczni, którzy wyróżniają się uzdolnieniami w wielu dziedzinach, wysokim poziomem uzdolnień twórczych oraz wybitną inteligencją zasługują na miano geniuszy.
UCZEŃ ZDOLNY
M. Partyka: Na określenie i rozumienie pojęcia „uczeń zdolny” mają wpływ dwie oceny: społeczna i psychologiczna.
Uczeń zdolny w rozumieniu społecznym (często potocznym, a także szkolnym), to taki, który dobrze się uczy, jest grzeczny, ma wzorowe zachowanie i inne osiągnięcia szkolne.
Uczeń zdolny w rozumieniu psychologicznym to taki, który ma wysoki iloraz inteligencji, duże osiągnięcia, wysoki poziom twórczy, tzn., że charakteryzuje go niepokój poznawczy, umie oderwać się od utartych schematów, potrafi znaleźć się w nowej sytuacji, ma pomysły nowych rozwiązań starych problemów, nie boi się nowych rzeczy.
Uczniowie zdolni dzielą się na trzy grupy:
uczniowie o ponadprzeciętnych zdolnościach,
uczniowie o ponadprzeciętnych osiągnięciach,
uczniowie o ponadprzeciętnych zdolnościach i osiągnięciach.
Raport Marlanda (USA): Uzdolnionymi i utalentowanymi nazywamy dzieci, o których wykwalifikowani profesjonaliści orzekli, że dzięki wybitnym zdolnościom są w stanie wykazać się zaawansowanymi dokonaniami. W celu urzeczywistnienia wkładu, jaki dzieci te mogłyby wnieść w siebie i społeczeństwo, należy dostarczyć im zróżnicowanych programów i/lub usług edukacyjnych, wykraczających poza standardowe programy szkolne. Wśród dzieci, które są w stanie wiele dokonać, znajdują się dzieci wykazujące się osiągnięciami i/lub potencjalnymi zdolnościami w jednej lub kilku dziedzinach, takich jak:
ogólne zdolności umysłowe,
specyficzne umiejętności w głównych przedmiotach szkolnych,
twórcze, produktywne myślenie,
zdolności przywódcze,
sztuki plastyczne i wykonawcze,
zdolności psychomotoryczne.
Można przyjąć, że zastosowanie tych kryteriów do rozpoznawania dzieci uzdolnionych wyodrębni przynajmniej 3 – 5 % populacji szkolnej.
Kongres Stanów Zjednoczonych:
Dzieci uzdolnione, to dzieci, które przejawiają możliwości zaawansowanych dokonań w dziedzinie umysłowej, twórczej, w zakresie zdolności przywódczych czy w poszczególnych przedmiotach nauczania i które, w celu pełnego rozwinięcia tych możliwości, wymagają usług lub zajęć nie dostarczanych przez standardową szkołę.
6
Kinnniaa