Praca pochodzi z serwisu www.e-sciagi.pl

BUDŻET

PAŃSTWA

Spis treści:

1.     Pojęcie i funkcje budżetu................................................................ 3

2.     Zasady polityki budżetowej...........................................................       5

3.     Podatki.................................................................................................. 6

4.    Wydatki budżetu państwa............................................................. 9

5.    Aktywna i pasywna polityka fiskalna......................................     11

6.    Deficyt budżetowy i dług publiczny..........................................    13

7. Bibliografia ....................................................................................... 16

1.              Pojęcie i funkcje budżetu

Budżet państwa jest to plan finansowy zawierający dochody i wydatki rządowe związane z realizacją przyjętej polityki społecznej i gospodarczej. Jest on sporządzany na okres jednego roku oraz zatwierdzany przez władzę ustawodaw­czą. Po zatwierdzeniu staje się aktem prawnym umożliwiającym organom wykonawczym jego realizację, czyli gromadzenie dochodów oraz dokonywanie wydatków.

Najważniejsze funkcje budżetu:

l.  funkcja fiskalna, polegająca na gromadzeniu dochodów (pochodzą­cych głownie z podatków) umożliwiających utrzymanie aparatu państwowego oraz realizację określonych zadań;

2.  funkcja redystrybucyjna, umożliwiająca dokonywanie pożądanych zmian w podziale dochodu narodowego, takich jak zmniejszanie nadmiernych różnic w wysokości dochodów różnych grup społecznych czy tworzenie warunków bezpieczeństwa socjalnego dla grup najuboższych; realizację tej funkcji umoż­liwia system podatkowy (progresywne opodatkowanie dochodów ludności, ulgi i zwolnienia podatkowe, zróżnicowanie stawek podatków pośrednich nakładanych na dobra konsumpcyjne itp.) oraz wydatki budżetowe dokony­wane głównie w formie tzw. transferów, czyli świadczeń społecznych zwięk­szających dochody ludności bez potrzeby świadczenia w zamian żadnych usług (renty, emerytury, zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki chorobowe itp.);

3. funkcja stymulacyjna, polegająca na oddziaływaniu dochodów i wydatków budżetu państwa na życie gospodarcze i społeczne; za pomocą odpowiednio skonstruowanych systemów podatkowych oraz wydatków budżetowych można wpływać na zmiany strukturalne w gospodarce, kształtować poziom akumulacji i tempo wzrostu gospodarczego, regulować poziom i kierunki konsumpcji; w sferze życia społecznego polityka fiskalna może np. pobudzać lub hamować przyrost naturalny, ograniczać lub łagodzić społeczne skutki bezrobocia, zwiększać poziom aktywności zawodowej, osłabiać lub wzmacniać bodźce do pracy.

              Realizacja wymienionych funkcji jest możliwa głównie dzięki świadomemu kształtowaniu przez państwo systemu podatkowego, tj. określaniu przedmiotów podlegających opodatkowaniu, system ulg i zwolnień podatkowych oraz kształtowaniu wydatków zgodnie z bieżącymi potrzebami państwa. Zmiany funkcji państwa (wyrażające się przede wszystkim w zmniejszaniu lub zwiększaniu zakresu oddziaływania na życie gospodarcze i społeczne) pociągają za sobą odpowiednie modyfikacje dochodów i wydatków budżetu państwa.

              Obecnie w większości krajów rozwiniętych gospodarczo polityka fiskalna nastawiona jest głównie na stabilizacyjne oddziaływanie na koniunkturę, ograniczanie rozmiarów bezrobocia oraz zabezpieczanie podstawowych potrzeb socjalnych społeczeństwa. Znajduje to wyraz m.in. w wysokim udziale wydatków budżetu państwa w dochodzie narodowym, osiągającym nawet 50%.

              Na realizację wielu zadań nastawiony jest budżet państwa w gospodarce centralnie planowanej. Poza tradycyjnymi funkcjami administracyjnymi, oświatowo-kulturalnymi i socjalnymi państwo w poważnym stopniu oddziałuje na przebieg procesów gospodarczych. Najwyraźniej uwidacznia się to w warunkach systemu nakazowo-rozdzielczego. Wówczas państwo nie kształtuje centralnie i finansuje z budżetu działalność inwestycyjną, ale także poważnie ingeruje w bieżącą działalność gospodarczą i ogranicza samodzielność finansową przedsiębiorstw, m.in. poprzez rozbudowany system różnego typu podatków, odpisów na centralnie gromadzone fundusze oraz dotowanie bieżącej działalności gospodarczej.

              Budżet państwa składa się z dochodów i wydatków centralnych władz państwowych (budżet centralny), władz lokalnych (budżety lokalne) i ubezpieczeń społecznych. Struktura budżetów lokalnych (terenowych) zależy od politycznej organizacji państwa. W państwach federalnych występują najczęściej trzy szczeble zarządzania (np. w Niemczech: federacja, kraje związkowe i gminy), natomiast w państwach unitarnych przeważa dwustopniowy podział administracyjny. O włączeniu określonych rodzajów dochodów i wydatków do budżetu centralnego lub do budżetów terenowych decyduje ich znaczenie dla gospodarki oraz zasięg (ogólnokrajowy czy regionalny). W gestii budżetów lokalnych znajduje się zazwyczaj gospodarka komunalna i mieszkaniowa, oświata, ochrona zdrowia, kultura, utrzymanie porządku publicznego, infrastruktura. Władze lokalne realizują zadania własne oraz zadania zlecane im przez państwo, a wynikające z przyjętej polityki społeczno-gospodarczej.

              Istnieją różne koncepcje finansowania wydatków budżetów lokalnych: od finansowania bieżących wydatków lokalnych głównie z własnych źródeł (przykładem mogą być Niemcy i Szwecja) do takich, w których subwencje rządowe stanowią podstawową część funduszy przeznaczonych na finansowanie tej działalności (Wielka Brytania, Holandia). Własne dochody budżetów lokalnych pochodzą z podatków i opłat obciążających ludność danego terenu oraz dochodów uzyskanych z działalności prowadzonej przez władze lokalne. Zasilanie zewnętrzne opiera się na subwencjach, pożyczkach i innych transferach z budżetu centralnego.

              We współczesnej gospodarce obserwuje się wzrost zadań realizowanych przez władze lokalne. Niedobory budżetów lokalnych stają się często coraz bardziej dotkliwe, systematycznie wzrasta więc rola źródeł uzupełniających, a zwłaszcza subwencji z budżetu centralnego. Redystrybucja środków z budżetu centralnego do budżetów lokalnych zazwyczaj traktowana jest jako zjawisko pozytywne. Dzięki tej redystrybucji możliwe staje się:

      l. pokrycie wydatków na cele ogólne, do których władze lokalne są ustawowo zobowiązane (np. utrzymanie dróg, ochrona porządku publicznego);

      2. ukierunkowanie działalności lokalnej zgodnie z założeniami polityki społeczno-gospodarczej państwa;

      3. zmniejszenie  dysproporcji  między  różnymi  regionami  kraju.

Zasilanie budżetów lokalnych subwencjami z budżetu państwa jest niezbędne ze względu na dysproporcje terytorialnego rozkładu źródeł dochodów, względną równomierność terytorialnego rozkładu wydatków związanych z zaspokajaniem socjalno-bytowych potrzeb ludności oraz praktyczną niemożliwość pełnej komercjalizacji opłat za usługi socjalno-bytowe. Władze lokalne prowadzą więc najczęściej swoją działalność korzystając w większym lub mniejszy stopniu z zasilania zewnętrznego.

2. Zasady polityki budżetowej

Polityka budżetowa opiera się na określonych zasadach umożliwiających władzy wykonawczej prowadzenie polityki finansowej państwa, a władzy ustawodawczej oddziaływanie na jej zakres i formy oraz sprawowanie kontroli nad działalnością rządu w tym zakresie. W klasycznej teorii finansów publicznych wyodrębnia się następujące zasady polityki budżetowej:

l.  zasada rocznego budżetowania — plan dochodów i wydatków budżetowych obejmuje okres jednego roku (przy czym rok budżetowy nie musi pokrywać z rokiem kalendarzowym);

2.  zasada zupełności — budżet obejmuje wszystkie dochody i wydatki państwa (żadna z dziedzin działalności finansowej państwa nie może być pominięta lub wyłączona z planu budżetowego);

3.  zasada jedności — budżet państwa powinien tworzyć jedną całość, tzn. wszystkie dochody i wydatki państwa powinny być ujęte w jednym zestawieniu (poszczególne pozycje budżetu państwa mogą być sporządzane jako odrębne dokumenty, muszą one jednak łączyć się w całość);

4.  zasada jawności — budżet państwa powinien być podany do publicznej wiadomości (dotyczy to zarówno tworzenia i uchwalania budżetu, jak i jego wykonania oraz kontroli);

5. zasada równowagi budżetowej — polega na dążeniu do tego, by bieżące dochody z podatków i z innych źródeł napływające do budżetu centralnego były wystarczające do pokrycia płatności za dobra i usługi finansowane przez rząd, płatności transferowych i innych wydatków budżetowych.

Zasady te w wyniku wieloletnich doświadczeń ulegały modyfikacjom. Obecnie niektóre z nich nie są w pełni respektowane. Dotyczy to zwłaszcza zasady równowagi budżetowej. Ze względu na wzrastające znaczenie wydatków rządowych coraz częstszym zjawiskiem w praktyce wielu krajów rozwiniętych gospodarczo jest w ciągu ostatnich kilkunastu lat deficyt budżetowy. Trudno także ze względu na poważne rozczłonkowanie i wzrastającą rolę budżetów lokalnych w pełni respektować formalne i merytoryczne wymagania zasady zupełności i jedności budżetowej. Dotyczy to zwłaszcza państw federalnych, w których sporządzane są odrębne budżety na szczeblu republik, stanów, krajów związkowych itp. i brak jest instytucjonalnych powiązań między tymi budżetami a centralnym budżetem państwa.

3. Podatki

Najważniejszym źródłem dochodów budżetowych państwa są podatki. Pozostałe źródła, takie jak cła, dochody ze sprzedaży prywatyzowanych przedsiębiorstw, opłaty skarbowe, sądowe, notarialne i inne, odgrywają w praktyce niewielką rolę.

Podatki - są to przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenia pieniężne pobierane przez państwo na podstawie przepisów prawa w celu uzyskania dochodów na pokrycie wydatków państwowych. Płatnikami podatków mogą być osoby fizyczne i prawne. Podatki mogą być pobierane w celu:

1.      zdobycia pieniędzy na finansowanie wydatków sektora publicznego;

2.      dokonywania redystrybucji dochodów między różnymi sektorami gospodarki i  grupami ludności dysponującymi różnymi dochodami;

3.      ograniczania konsumpcji niektórych produktów;

4.      wykorzystania ich jako narzędzi polityki antycyklicznej i antyinflacyjnej.

      Przez długi okres polityka podatkowa była podporządkowana głównie realizacji funkcji fiskalnej. Doktryna liberalizmu ekonomicznego traktowała podatki jako narzędzie neutralne, nie powodujące żadnych zmian społeczno-gospodarczych. Jednak już w XIX wieku w coraz szerszym zakresie zaczęto wykorzystywać podatki jako narzędzie interwencji w życiu ekonomicznym i społecznym, a w wieku XX potrzeba wykorzystania pozafiskalnych funkcji systemu podatkowego stała się sprawą bezsporną. Znalazło to wyraz m.in. we wzroście obciążeń podatkowych. W krajach rozwiniętych gospodarczo dochody z różnego rodzaju podatków stanowią około 40 % produktu narodowego.

              Wśród podatków pobieranych przez państwo rozróżniamy:

·                    Podatek od dochodów osobistych ludności. Zajmuje on najpoważniejszą pozycję wśród podatków, stanowiąc ponad 30% dochodów budżetowych państwa. Podatek ten jest pobierany od dochodów uzyskiwanych z różnych źródeł, tzn. płac, dochodów z indywidualnej działalności gospodarczej i z gospodarstw rolnych, z tytułu wykonywania zawodów wolnych, z prac dorywczych, od rent i emerytur, a także od dochodów z kapitału. Podstawę do określenia wysokości podatku stanowią zazwyczaj wszystkie dochody płatnika pochodzące z wymienionych źródeł. Dochód podlegający opodatkowaniu ustala się odejmując od łącznej sumy przychodów wydatki związane z uzyskaniem dochodów.

Z reguły dochody osobiste ludności opodatkowane są według skali progresywnej. W większości krajów stopa podatkowa kształtuje się na poziomie od 0 do 60%. Ustawy podatkowe przewidują zazwyczaj ulgi, zwolnienia i wyłączenia podatkowe podyktowane względami społecznymi lub ekonomicz­nymi. Tak np. stawka procentowa „0" wyznaczająca kwotę rocznych dochodów wolnych od opodatkowania ustalana jest przy uwzględnieniu możliwości płatniczych osób o najniższych dochodach. Ulgi podatkowe mogą tworzyć preferencje dla pewnych rodzajów działalności (rolniczej, intelektualnej) oraz sposobów wydatkowania dochodów (zakup mieszkania, budowa domu, wyposażenie mieszkania, zakup akcji i obligacji).

·                    Na drugim miejscu w tworzeniu dochodów budżetowych znajduje się opodatkowanie towarów i usług. W większości przypadków jest to podatek obrotowy lub podatek od tzw. wartości dodanej (VAT) obciążający dobra konsumpcyjne. Podatki te spełniają równocześnie funkcje fiskalne i redystrybucyjne. Z reguły nie podlegają opodatkowaniu podstawowe artykuły żywnościowe, książki, gazety, paliwo, energia elektryczna, odzież dziecięca, lekarstwa. Często z opodatkowania wyłączone są usługi lekarskie, weteryna­ryjne, bankowe, ubezpieczeniowe itp. Towary eksportowane także nie są obciążone tym podatkiem. Pozostałe artykuły i usługi opodatkowane są według stawki jednolitej (np. w Wielkiej Brytanii 15%) lub zróżnicowanej dla poszczególnych kategorii dóbr i usług (np. we Włoszech, gdzie wprowadzono stawki obniżone — 2% i 9%, stawkę standardową — 18% i podwyższoną - 38%).

·                    Składki na ubezpieczenia społeczne stanowią kolejną znaczącą pozycję dochodów budżetowych państwa (przeciętnie 25-30%). Składki te płacone są częściowo przez pracodawcę, a częściowo przez pracowników (najczęściej po połowie). Można je traktować jako formę opodatkowania dochodów ze względu na ich powszechny i obowiązkowy charakter (potrącane są przy każdej wypłacie), a wysokość składek i zakres ubezpieczenia regulują od­powiednie przepisy prawne.

·                    Wspólną cechą polityki podatkowej prowadzonej współcześnie w krajach rozwiniętych gospodarczo jest niski udział podatków od dochodów przedsię­biorstw w kształtowaniu dochodów budżetu państwa. Wpływy budżetowe z tytułu opodatkowania przedsiębiorstw z reguły nie przekraczają obecnie 10% ogółu dochodów budżetu państwa. Taką politykę podatkową można tłumaczyć następująco:

a) państwo stara się pozostawić przedsiębiorstwom jak najdalej idącą swobodę i nie ograniczać ich aktywności nadmiernym fiskalizmem;

b) dochody budżetowe państwa przeznaczone są w poważnym stopniu na realizację szeroko rozumianej polityki społecznej, a więc obciążenia podatkowe powinny w największym stopniu (zgodnie z zasadą ekwiwalentności) spadać na barki społeczeństwa;

c) polityka podatkowa jest podstawowym narzędziem redystrybucji dochodów – progresja podatkowa, system ulg i zwolnień podatkowych, zasady opodatkowania towarów i usług wpływają na kształtowanie się realnych dochodów ludności.

W gospodarce rynkowej podatki obciążające ludność bezpośrednio, a także pośrednio poprzez opodatkowanie towarów i usług, przez wiele lat wykazywały (poza nielicznymi wyjątkami) tendencję do wzrostu. Jednakże ujemne skutki nadmiernie wysokiego opodatkowania (osłabienie bodźców do pracy, uchylanie się od płacenia podatków, oszustwa podatkowe) i coraz powszechniejsze przechodzenie od polityki fiskalnej do polityki monetarnej sprawiają, że trend do wzrostu obciążeń podatkowych (zwłaszcza podatku od dochodów ludności) w krajach rozwiniętych gospodarczo ulega zahamowaniu.

Dochody budżetu państwa w krajach „realnego socjalizmu".

Powstawały one głównie z opodatkowania przedsiębiorstw uspo­łecznionych. Wpływy z sektora uspołecznionego stanowiły 80-90% ogółu dochodów budżetowych państwa, natomiast rola podatku od dochodów ludności była znikoma. Podatki wpłacane przez sektor nieuspołeczniony (w tym rolnictwo indywidualne) oraz ludność — w zależności od tego, czy dążono do pobudzenia, czy ograniczenia rozwoju tego sektora — stanowiły w Polsce od kilkunastu procent dochodów budżetu w latach pięćdziesiątych i sześć­dziesiątych do kilku procent od połowy lat siedemdziesiątych. Podatki i opłaty od ludności (które według polskiej klasyfikacji budżetowej obejmowały następujące podatki: od wynagrodzeń, wyrównawczy, od nieruchomości i lokali, od spadków i darowizn oraz opłaty skarbowe i celne) kształtowały się w latach osiemdziesiątych w granicach 1-2% dochodów budżetowych. Zbliżoną strukturę dochodów budżetowych miały inne kraje „realnego socjalizmu". Wszędzie dominującą rolę odgrywały wpływy z przedsiębiorstw państwowych. Warto też podkreślić, że w gospodarkach krajów „realnego socjalizmu" — gdzie większość decyzji dotyczących sektora państwowego podejmowano w trybie administracyjnych nakazów i dominowało bezpośrednie rozdzielnictwo środków finansowych i rzeczowych — podatki były instrumentem biernym, a często wręcz niepotrzebnym. Aktywną rolę odgrywały one w zasadzie tylko w odniesieniu do sektora prywatnego.

4. Wydatki budżetu państwa

Wielkość i struktura wydatków budżetowych odzwierciedlają rolę, zakres i kierunki działalności państwa. Z punktu widzenia przeznaczenia można wyodrębnić trzy grupy wydatków budżetowych:

1)     wydatki związane z tradycyjnym pełnieniem przez państwo takich funkcji, jak obrona narodowa, administracja i wymiar sprawiedliwości;

2)     wydatki związane z realizacją celów społecznych takich jak: oświata, kultura, ochrona zdrowia, świadczenia socjalne itp.;

3)     wydatki wynikające z pełnienia funkcji interwencyjnych w gospodarce (oddziaływanie na inwestycje produkcyjne i w infrastrukturze, subsydia dla rolnictwa, przedsiębiorstw państwowych i prywatnych oraz wydatki transferowe, które wpływają stabilizująco na koniunkturę; np. świadczenia społeczne poza tym, że pełnią funkcję redystrybucyjną, wpływają na wielkość globalnego popytu).

W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat wydatki publiczne na ogół szybko rosły, niejednokrotnie w tempie większym niż dochód narodowy brutto. Wzrastający udział wydatków publicznych był jedną z konsekwencji akceptacji w teorii i polityce ekonomicznej aktywnej roli państwa w gospodarce. Proces ten, zapoczątkowany w latach trzydziestych, jest dobitną ilustracją dominacji paradygmatu keynesowskiego uzasadniającego rozwój wydatków na cele socjalne i ingerencję państwa w życie gospodarcze. Mimo iż od połowy lat siedemdziesiątych można zaobserwować zmianę poglądów na ekonomiczną rolę państwa oraz wzrastającą popularność idei konserwatywnych i liberalnych, udział wydatków publicznych w dochodzie narodowym jest nadal wysoki i wykazuje tendencję do wzrostu. W 1986 r. w krajach...