ZAGADNIENIA NA EGZAMIN PRAWO KARNE MATERIALNE
1. Pojecie i podział prawa karnego, wyspecjalizowane dziedziny prawa karnego.
POJĘCIE:
Prawo karne jest zespołem norm prawnych określających odpowiedzialność za przestępstwa tj. czyny społecznie szkodliwe, zabronione pod groźbą kary. Wobec sprawców przestępstw prawo karne reguluje za pomocą środków przymusu w postaci kar sadowych i innych środków przewidzianych przez to prawo (środki karne i zabezpieczające).
Cecha charakterystyczną prawa karnego, wyróżniająca spośród innych gałęzi prawa jest to, iż nie reguluje ono jednej ściśle określonej sfery stosunków społecznych, ale wkracza we wszystkie dziedziny życia- wszędzie, gdzie mamy do czynienie z zamachami na prawa człowieka lub dobór społeczne, które wymagają reakcji karnej.
Kolejną cecha prawa karnego jest to, ze nie ustala ono praw i obowiązków uczestników stosunków społecznych ani nie pełni funkcji organizatorskiej (jak np. p. administracyjne), ale jest zespołem norm powinnościowych –zakazów i nakazów, których przekroczenie zagrożone jest sankcja karną à najostrzejszą formę przymusu państwowego, wyrażającą potępienie dla czynu zabronionego i sprawcy.
Często wprowadza sankcje za najpoważniejsze naruszenia stosunków społecznych regulowanych przez inne dziedziny prawaà pełni funkcje subsydiarną 9pomocnicza, wspierającą) wkraczając w te dziedziny wszędzie tam, gdzie właściwe im środki nie są wystarczające do ochrony prawnej i trzeba sięgać do środków ostrzejszych (jakimi dysponuje prawo karne).
Zawiera zarówno normy sankcjonowane jak i normy sankcjonujące, które określają rozmiar sankcji karnej za naruszanie norm sankcjonowanych.
Wg. Księdza
Prawo karne- nauka normatywna określająca co to jest przestępstwo, podająca kary, sankcje takiego czynu, orzekanie kar, zasady odpowiedzialności za popełnienie przestępstwa.
Prawo chroni dobro chronione:
1. pewien zakres dóbr i własności, które mu przysługują, bo jest człowiekiem
2. to co państwo uzna za takowe
Cechy prawa karnego:
1. uniwersalizm- p. karne wnika w ogół stosunków społecznych i ustawodawca odwołuje się do nich, jeżeli zostanie naruszony element życia społecznego.
2. subsydiarność- wkroczenie w sferę ochrony relacji, stosunków społecznych, które zwykle regulowane są przez inne dziedziny prawa.
3. powszechność- dotyczy wszystkich podmiotów. Nikt nie jest wyłączony ani z ochrony ani z odpowiedzialności.
PODZIAŁ PRAWA KARNEGO:
W całokształcie norm prawa karnego oprócz prawa karnego materialnego wyróżniamy prawo karne procesowe i prawo karne wykonawcze.
Procesowe prawo karne- jest zespołem norm prawnych regulujących postępowanie w sprawach o przestępstwa, zmierzające do realizacji norm prawa materialnego. Prawo w szczególności określa naczelne zasady oraz warunki dopuszczalności (przesłanki) postępowania karnego, uprawnienia jego uczestników, stadia procesu, rodzaje rozstrzygnięć (wykroki postanowienia) oraz środki ich kontroli (apelacja, zażalenie, kasacja).
Prawo karne wykonawcze- jest zespołem norm prawnych regulujących wykonywanie kar, środków karnych i zabezpieczających orzekanych w postępowaniu karnym na podstawie norm prawa karnego materialnego.
Częścią prawa p.k. wykonawczego jest prawo penitencjarne (normuje celowe wykonywanie kary pozbawienia wolności, zmierzające do resocjalizacji sprawcy.
Współcześnie większość kodyfikacji karnych obejmuje tylko kodeksy karne i kodeksy postępowania karnego, natomiast przepisy dotyczące wykonywania kar i innych środków zawarte są w tych kodeksach oraz aktach wykonawczych do nich (ustawy dot. wykonywania kar, regulaminy więzienne itp.) ustawodawca polski uznał jednak, ze problematyka wykonywania kar i innych środków karnych ma tak duże znaczenie, iż powinna być unormowana w sposób kompleksowy w odrębnym kodeksie. à obecnie obowiązuje kodyfikacja obejmująca: kodeks karny, kodeks posterowana karnego oraz kodeks karny wykonawczy.
- w tej kodyfikacji prawnej znajduje właśnie oparcie podział prawa karnego na materialne, procesowe i wykonawcze.
Miedzy przepisami kodeksów karnych zachodzą liczne związki:
· Przepisy k.p.k. są tak ukształtowane, aby zapewniały realizacje norm prawa materialnego,
· Niekiedy granica miedzy prawem materialnym, a procesowym nie jest ostra np.. instytucja warunkowego umorzenia postępowania karnego à jej istota, przesłanki i treść penalna określa k.k., ale polega ona na warunkowym umorzeniu postępowania, co implikuje szereg regulacji procesowych.
· W k.k. wystepują tez przepisy o charakterze proceduralnym- dotycza trybu ścigania przestępstw na wniosek pokrzywdzonego (np. zgwałcenie) albo z oskarżenia prywatnego (np. zniesławienie).
· W obowiązującym k.k. zawarto najistotniejsze przepisy dotyczące dziedziny wykonania kary np. przepisy pozwalające sądowi określić rodzaj i typ zakładu karnego, w którym skazany ma odbywać karę pozbawienia wolności
* prawo karne sensu stricto dotyczy przestępstw (zbrodni i występków) i postępowania karnego w sprawach o przestępstwa. Jego uzupełnieniem jest prawo wykroczeń normujące odpowiedzialność za wykroczenia, czyli czyny karalne o mniejszej społecznej szkodliwości, których w prawie polskim nie zalicza się do przestępstw.
Obecnie postępowanie w sprawach wykroczeń należy do właściwości sądów rejonowych ( wcześniej podlegało kolegiom ds. wykroczeń) i jest regulowane kodeksem o postępowaniu w sprawach wykroczeń.
- przez co stwierdzić należy, ze tradycyjny podział na prawo k. sądowe (dot. przestępstw) i pozasądowe (dot. wykroczeń) stracił aktualność, a prawo wykroczeń należy uznać za gałąź szeroko pojętego p. karnego.
WYSPECJALIZOWANE DZIEDZINY PRAWA KARNEGO:
Prawo karne dzielimy na powszechne i szczególne (wyspecjalizowane dziedziny p. karnego).
- kryterium podziału stanowi to, czy odpowiedzialność za przestępstwa przewidziane w danej regulacji opiera się wyłącznie na przepisach części ogólnej k.k. czy tez regulacja ta tworzy ponadto własne, swoiste zasady odpowiedzialności i środki karne.
Do wyspecjalizowanych dziedzin zaliczamy:
Prawo karne skarbowe- wyodrębnione ze względów przedmiotowych, gdyż dotyczy spraw związanych z naruszeniem finansowych interesów SP lub organów samorządu terytorialnego.
Prawo to normuje odpowiedzialność za przestępstwa i wykroczenia skarbowe (podatkowe, celne, dewizowe, w zakresie gier i zakładów), a także postępowanie w tych sprawach
Normy prawa karnego skarbowego (zarówno materialnego i procesowego) zawarte SA w kodeksie karnym skarbowym
à jest dostosowanydo rozwiązań powszechnej kodyfikacji prawa karnego, ale zawiera wiele odrębności w zakresie zasad odpowiedzialności, systemu kar i środków karnych oraz postępowania karnego skarbowego.
à przekazał on (spełniając wymagania KRP) niezawisłym sądom orzekanie we wszystkich sprawach dot. przestępstw i wykroczeń skarbowych.
Prawo karne wojskowe- jest dziedziną szczególną zarówno ze względów podmiotowych jak i przedmiotowych.
Względy podmiotowe wiążą się z ograniczeniem do żołnierzy- kręgu osób mogących ponosić odpowiedzialność na podstawie przepisów tego prawa.
Względy przedmiotowe związane SA z celem tych przepisów, jakim jest zapewnienie dyscypliny i gotowości obronnej sił zbrojnych oraz przestrzegania praw człowieka w Wojsku Polskim.
Należy podkreślić, ze odpowiedzialność żołnierzy za przestępstwa unormowana jest w k.k. i opiera się na tych samych zasadach, co odpowiedzialność osób cywilnych, jednakże z licznymi odrębnościami wynikającymi z dyscypliny wojskowej à SA one zawarte w części wojskowej kodeksu ( np. działanie na rozkaz, kara aresztu wojskowego).
Analogicznie rozwiązanie przyjęto w odniesieniu do postępowania karnego w sprawach podlegających orzecznictwu sadów wojskowych.
* odrębnego potraktowania wymagają przepisy dot. odpowiedzialności nieletnich.
- prawo polskie przyjmuje zasadę, iż nieletni (osoby, które nie ukończyły 17 lat w czasie popełnienia czynu zabronionego) nie ponoszą odpowiedzialności karnej.
Istnieją jednak wyjątki- nieletni, którzy ukończyli 15 lat mogą ponosić odpowiedzialność karna na zasadach określonych w k.k. za szczególnie ciężkie przestępstwa kryminalne (wymienione w art. 10§2), z pewnymi ograniczeniami, w tym obniżeniem wymiaru kary do 2/3 grożącej i możliwością nadzwyczajnego złagodzenia kary.
Poza wskazanym wyjątkiem wobec takich nieletnich stosuje się środki wychowawcze i poprawcze, które orzeka sad rodzinny w odrębnym trybie postępowania na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.
2. Funkcje prawa karnego.
Funkcja ochronna- pełni ją przede wszystkim, tzn. chroni stosunki społeczne i dobra podmiotów tych stosunków przez zamachami przestępnymi.
Realizacja tej funkcji wiąże się z
funkcja afirmacyjno-motywacyjną- istotą tej funkcji jest to, ze ustanawiając zakazy i nakazy (np. „nie kradnij”) p. karne określa podstawowe standardy postępowania w społeczeństwie. Przestrzeganie norm p. karnego wiąże się wiec z funkcja afirmacyjna, natomiast stosowanie sankcji za ich złamanie zmierza do wzmocnienia motywacji do przestrzegania tych norm.
P. karne jest wiec tym silniejsze im powszechniejsza jest świadomość prawna społeczeństwa, a także im większe wsparcie znajdują jego normy w zakorzenionych w kulturze, religii i przekonaniach społecznych normach etyczno-moralnych.
Funkcja gwarancyjna- zwraca się na nią wielka uwagę we współczesnym p. karnym. Wyraża się ona w postulatach, aby zakres czynów zabronionych był dla obywatela jasny i aby sądy mogły stosować tylko takie kary, jakie zostały określone w ustawie.
Postulaty te znalazły wyraz w zasadach, czyli naczelnych dyrektywach postępowania, którym podporządkowany jest cały system p. karnego
· Nullum crimen sine lege (nie ma przestępstwa bez zakazu ustawowego)
· Nulla poela sine lege (nie można stosować kar, jeżeli nie są okresowe w ustawie)
· Lex retro non agit (ustawa nie działa wstecz)
· Zasada humanitaryzmu- należy miarkować stosowane środki represji pamiętając o godności ludzkiej sprawcy przestępstwa.
Funkcja prewencyjno-wychowawcza- prawo to nie ogranicza się do represjonowania sprawców czynów zabronionych, ale zwraca się w przyszłość- celem kary i innych środków karnych (zwłaszcza probacyjnych) jest zapobiegawcze i wychowawcze oddziaływanie na sprawcę, a także na ogół społeczeństwa (wzmocnienie motywacji do przestrzegania prawa)
Funkcja sprawiedliwościowa- stosowanie p. karnego powinno zaspokajać społeczne poczucie sprawiedliwości, przewidując adekwatna reakcje na naruszenie lub zagrożenie dobra prawnego przez sprawcę czynu przestępnego.
à stad za jedna z podstawowych dyrektyw wymiaru kary lub środka karnego uznaje się współmierność do winy sprawcy i szkodliwości społecznej jego
Wyeksponowanie tej funkcji wiąże się z tym, że stosowanie prawa karnego odbywa się w ramach konstytucyjnej działalności sadów, zwanej wymiarem sprawiedliwości.
Funkcja kompensacyjna- pod wpływem postulatów wiktymologii, która akcentuje potrzebę uwzględnienia przez prawo karne interesów ofiar przestępstw przyjmuje się współcześnie, ze p. karne powinno pełnić także ta funkcje.
à przez odpowiedni system środków karnych powinno uwzględniać obowiązek naprawiania szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu przestępstwem (nie tylko w formie zasądzenia powództwa cywilnego w procesie karnym) ale jako jeden z obowiązków w ramach środków probacyjnych, albo jako samoistny środek karny.
3. Szkoła klasyczna prawa karnego.
Rozwinęła się w pierwszej połowie XIX wieku tworząc podstawy nauki o przestępstwie i karze.
Charakteryzowała się formalno-dogmatycznym podchodzeniem do prawa karnego i zasad odpowiedzialności
Do czołowych przedstawicieli tej szkoły zalicza się niemieckiego uczonego (twórcę teorii o przymusie psychologicznym kary) Anzelma Feuerbacha, przedstawiciele ulalitarystycznej koncepcji tej szkoły anglika Jereme Benthama, francuskich uczonych Ortolana i Rossiego, Włocha Carrara i polaka Edmunda Krzymuskiego.
Tezy szkoły klasycznej znalazły wyraz w szeregu kodyfikacji m.in. rosyjskim Kodeksie Kar Głównych, kodeksie karnym Rzeszy Niemieckiej, ustawie karnej austriackiej (wszystko XIXw)
Założenia szkoły klasycznej (tezy):
1) każdy czyn człowieka jest wyrazem wolnej woli (indeterminizm), więc przestępstwo jako objaw złej woli zasługuje na moralna naganę;
2) odpowiedzialność należy oprzeć na subiektywnej winie, przy czym kara powinna być proporcjonalna do stopnia winy i ciężkości czynu;
3) kara jest sprawiedliwą dopłatą za popełniony czyn;
4) do istotnych funkcji kary należy też prewencyjne oddziaływanie,
5) prawo karne powinno opierać się na ścisłym przestrzeganiu zasad nullum crimen sine lege i nulla poena sine lege, a przepisy dokładnie powinny określać czyny zabronione i grożące za nie kary.
Tezy te (zwłaszcza 2 i 5) odegrały wielka rolę w rozwoju prawa karnego tworząc podstawy praworządności karania. Zasadnicza wadą szkoły klasycznej było natomiast abstrakcyjne traktowanie czyny i jego sprawcy, pomijanie przyczyn przestępczości.
4. Szkoła socjologiczna prawa karnego.
Wyrosła na gruncie sporu miedzy szkoła klasyczną, a pozytywną-
- koncentrowała uwagę na społecznych źródłach przestępczości, ale nie pomijała czynników jednostkowych.
Szkoła socjologiczna uznana być może za racjonalny kompromis miedzy gwarancyjnymi zasadami prawa (sformułowanymi przez szkole klasyczną) a potrzebę poszukiwania środków reakcji wobec przestępców chronicznych, agresywnych oraz przestępczości zawodowej (co eksponował pozytywizm).
Jej przedstawiciele wprowadzili rozwiniętą typologie przestępców, a w zakresie p. karnego wysunęli koncepcję tzw. kodeksów dwutorowych à operujących karami i środkami zabezpieczającymi.
- odbicie tych koncepcji w wielu kodyfikacjach, też w polskim k.k. z 1932 (jego twórcą wybitny przedstawiciel sz. socjologicznej w Polsce Juliusz Makarewicz- autor wielu prac naukowych w tym cenionego komentarza do tego kodeksu)
Twórca: Franz Liszt podkreślał „nie czyn, lecz jego sprawca podlega ukaraniu” à środki reakcji karnej należy „dostosować do osobowości i stanu niebezpieczeństwa sprawcy”.
Równocześnie akcentował potrzebę zachowania gwarancyjnych zasad prawa przyjmując, że za konieczną uznana może być jedynie kara sprawiedliwa, zorientowana na odpowiednie do osobowości sprawcy oddziaływanie prewencyjne (prymat prewencji indywidualnej).
* przedstawiciele tej szkoły (Liszt, Prins, van Hanmel i in.) założyli w 1888 pierwsze międzynarodowe stowarzyszenie p. karnego, w 1924 przekształciło się w Międzynarodowe Zrzeszenie Prawa Karnego i działa do dziś.
8. Definicja przestępstwa, formalna; materialna, /materialna treść przestępstwa
Geneza:
Geneza tzw. formalnej (ustawowej) definicji przestępstwa zawiera się w sformułowaniu nullum crimen sine lege (nie ma przestępstwa bez ustawy/przepisu), po raz pierwszy ujęta została w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789r. Definicja formalna przestępstwa opiera się na jego cechach ustawowych. W tym ujęciu przestępstwem jest czyn zabroniony pod groźbą kary przez obowiązującą ustawę, którego znamiona zostały określone w tej ustawie. (Marek)
Ksiądz: (szkoła klasyczna) jasne, konkretne sprecyzowanie co jest przestępstwem, definicja formalna zawiera tylko elementy od 1 do 3 (patrz niżej 5 elementowa definicja) nie uwzględnia aspektów materialnych
Geneza materialnej definicji przestępstwa: Monteskiusz (ustawa zakazywać może tylko czynów społecznie szkodliwych), Rousseau (przestępstwo to pogwałcenie umowy społecznej na szkodę zbiorowości), Becaria (za miarę ciężkości przestępstwa uważał szkodę dla dobra ogólnego). (Marek)
Ksiądz: (szkoła pozytywna) przedmiotem zainteresowania nie jest opisanie przestępstwa, jest to czyn szkodliwy społecznie, za taki uznany, znaczenia nabiera i jest wyeksponowany 4 element definicji.
===================================================================
Obowiązujący KK nie formułuje definicji przestępstwa wprost. Składają się na nią poszczególne artykuły:
a) Art. 1 § 1 wynika z niego, że przestępstwem jest czyn zabroniony pod groźbą kary przez obowiązująca ustawę karną (nullum crimen sine lege)
b) Art. 115 § 1 wyjaśnia, że czyn zabroniony to zachowanie, którego znamiona zostały określone w ustawie
c) Art. 1 § 3 Przestępstwem jest tylko czyn zawiniony
d) Art. 7 § 1-3 przestępstwo obejmuje także zbrodnie i występki, o czym przesądza wysokość zagrożenia karą przewidzianą w ustawie.
Przestępstwo MUSI być czynem społecznie szkodliwym, szkodliwość ta musi wystąpić w stopniu wyższym niż znikomy.
Przytoczone przepisy obejmują zarówno materialne jak i formalne elementy definicji przestępstwa. Pełna definicja przestępstwa:Przestępstwem jest czyn człowieka zabroniony pod groźbą kary przez obowiązującą ustawę określającą jego znamiona, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.
Elementy tej definicji:
1. Czyn człowieka
2. Wypełnianie przez ten czyn określonych w ustawie znamion czynu zabronionego
3. Karna bezprawność czynu
4. Jego społeczna szkodliwość w stopniu większym niż znikomy
5. Wina sprawcy
Ksiądz: O przestępstwie można mówić jeśli wystąpi wszystkie 5 elementów łącznie. Każde przestępstwo to czyn zabroniony, nie każdy czyn zabroniony to przestępstwo. Najpierw sprawdzamy czy został popełniony czyn zabroniony a potem wszystko po kolei w odpowiedniej kolejności.
Osoba niepoczytalna – jest czyn zabroniony, nie ma przestępstwa
9. Społeczna szkodliwość czynu, pojęcie i funkcje.< Art.1, 115§2, 53§1, 66§1, 7 k.k.> <str. 88>
Art.1 KK głosi, że: „Nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma”. Oznacza to, że więcej niż znikoma społeczna szkodliwość jest warunkiem bytu przestępstwa, a więc i elementem jego definicji. O znikomości społecznej szkodliwości czynu przesądzić może jedynie przedmiotowo-podmiotowa (kompleksowa) ocena przesłanek wartościowania czynu zabronionego, które to przesłanki wymienia ustawodawca w §2 artykułu 115 KK (katalog zamknięty) :
1. rodzaj i charakter naruszonego dobra,
2. rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody,
3. sposób i okoliczności popełnienia czynu ,
4. waga naruszonych przez sprawcę obowiązków,
5. postać zamiaru, motywacje sprawcy (umyślność)
6. rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia (nieumyślność)
1 – 3 à elementy przedmiotowe
4 – 6 à elementy podmiotowe
Większą niż znikomą szkodliwość społeczną czynu rozpatruje się w dwóch płaszczyznach:
- podst. aksjologiczne
- pewne kryterium przestępczości tego czynu
...
gosicka