Przestępstwem jest czyn człowieka (1) zabroniony przez ustawę obowiązującą w momencie jego popełniania (2) określającą jego znamiona (3), pod groźbą kary (4), bezprawny(6), zawiniony(7) i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy (8).
Czynem nie jest zachowanie się człowieka pod wpływem przymusu bezwzględnego, któremu nie mógł się on oprzeć i wobec tego nie było ono sterowane jego wolą. Od przymusu bezwzględnego należy odróżniać fizyczny lub psychiczny przymus względny. Polegający na wywieraniu nacisku na wolę człowieka, ale niewykluczający kierowania przez tę wolę jego zachowaniem się. W tego rodzaju przypadkach osoba popełniająca czyn pod przymusem względnym nie poniesie odpowiedzialności karnej. Wykluczenie odpowiedzialności nie będzie jednak spowodowane brakiem czynu, lecz działaniem w stanie wyższej konieczności (art. 26 KK).
Przestępstwo musi być czynem zabronionym przez ustawę karną, tzn. musi odpowiadać opisowi ustawowemu określonego typu przestępstwa (np. zniesławienia, paserstwa itd.). Opis ten składa się z elementów, które nazywamy ustawowymi znamionami przestępstwa, a których występowanie w czynie sprawcy musi być stwierdzone, by można było przypisać mu popełnienie określonego typu przestępstwa.
Ustawowe znamiona przestępstwa mogą dotyczyć różnych elementów jego struktury: podmiotu, strony przedmiotowej, strony podmiotowej lub przedmiotu.
Znamiona opisowe to te, których stwierdzenie nie wymaga stosowania ocen, a ich zakres znaczeniowy jest stosunkowo wyraźny. Można tu wymienić przykładowo takie znamiona, jak „pieniądz” (art. 310 KK), „uderza” (art. 217 KK), „w postępowaniu sądowym” (art. 233 KK).
Znamiona ocenne (wartościujące) natomiast wymagają, przy ustalaniu ich występowania w czynie, posługiwania się różnego rodzaju ocenami.
Bezprawność Czynu
Fakt, że jakiś czyn konkretny wypełnia znamiona określonego typu przestępstwa nie przesądza jeszcze ostatecznie, że mamy do czynienia z przestępstwem. Tak jest z reguły. Niekiedy jednak inne przepisy prawa karnego lub przepisy innej dziedziny prawa zezwalają, w pewnym zakresie, na zachowanie się wypełniające znamiona przestępstwa. Zestawienie konkretnego czynu wypełniającego znamiona z całym systemem prawa, może prowadzić do wniosku, że czyn ten nie jest bezprawny.
Przestępstwa nieumyślne są przestępstwami z nieostrożności, tzn. jako przestępstwo nieumyślne może być ocenione tylko takie wypełnienie znamion przestępstwa (nieumyślnego), które było rezultatem nieostrożnego zachowania się sprawcy. Kodeks w art. 9 § 2 mówi o „nie zachowaniu ostrożności wymaganej w danych okolicznościach”.
Społeczna szkodliwość czynu
Zakładamy więc, że typy zachowań opisane przez ustawę jako przestępstwa są zachowaniami społecznie szkodliwymi, tzn., że konkretne czyny odpowiadające tym opisom ustawowym powodują naruszenie lub zagrożenie określonego dobra prawnego.
Z doświadczeń tworzenia i stosowania prawa karnego wynika jednak, że również wtedy, gdy pewien typ zachowania się jest generalnie społecznie szkodliwy, konkretnie popełniony czyn tego typu może wyjątkowo tej cechy nie mieć. Zatem w takiej sytuacji czyn konkretny, mimo że formalnie narusza przepis karny, nie jest przestępstwem.
Klasyfikacja przestępstw
Podstawowy podział dokonywany jest według kryterium wagi przestępstwa.
1. Zbrodnie
2. Występki
3. Wykroczenia
Zbrodniami są czyny zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat albo karą surowszą. Chodzi tu o dolną granicę zagrożenia ustawowego, która musi wynosić co najmniej 3 lata.
Występkami są czyny zagrożone karą (ustawa ma tu na myśli górną granicę zagrożenia) przekraczającą jeden miesiąc pozbawienia wolności, jeden miesiąc ograniczenia wolności lub grzywny powyżej 30 stawek dziennych.
Czyny, przy których górne zagrożenie karą nie przekracza tych granic są wykroczeniami.
Forma winy
1. Umyślne
2. Nieumyślne
Zbrodnię można popełnić tylko umyślnie, występek może natomiast być popełniony również nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi. Nieumyślność występku musi być wyraźnie ustanowiona w ustawie przez użycie słowa „nieumyślnie” lub innego zwrotu określającego winę nieumyślną (jak np. zwrot „powinien i może przypuszczać” w art. 292 KK). Typy przestępstw nieumyślnych są w KK stosunkowo nieliczne.
Forma czynu
1. Tylko z działania
2. Tylko z zaniechania
3. Z działania albo zaniechania
Ze względu na formę czynu wyróżniamy przestępstwa z działania i przestępstwa z zaniechania. Pewne typy przestępstw mogą być popełnione tylko przez działanie, np. zgwałcenie (art. 197 KK), czynna napaść na funkcjonariusza. Druga grupa obejmuje przestępstwa, które mogą być popełnione tylko przez zaniechanie, np. niezawiadomienie o przestępstwie (art. 240 KK), nieudzielenie pomocy (art. 162 KK). Do trzeciej grupy zaliczamy te przestępstwa, które mogą być popełnione przez działanie lub przez zaniechanie.
Znamię skutku
1. Skutkowe (materialne)
2. Bez skutkowe (formalne)
Podział przestępstw na przestępstwa formalne (bez skutkowe) i przestępstwa materialne (skutkowe) opiera się na kryterium występowania wśród znamion danego typu przestępstwa znamienia skutku. Jeżeli określony skutek do znamion przestępstwa należy, mamy do czynienia z przestępstwem materialnym, jeżeli natomiast przestępstwo polega po prostu na określonym zachowaniu się, nazwiemy je przestępstwem formalnym.
Skutek – jest to zmiana w świecie zewnętrznym, która może mieć różny charakter, i która da się oddzielić od samego zachowania się.
Typy przestępstw
1. W typie podstawowym
2. W typie kwalifikowanym
3. W typie uprzywilejowanym
Niektóre typy przestępstw po dodaniu do nich pewnych dodatkowych znamion tworzą nowy typ przestępstwa zagrożony surowszą lub łagodniejszą karą . w takiej sytuacji typ przestępstwa będący punktem wyjścia nazywamy typem podstawowym, a typ nowo utworzony typem kwalifikowanym, gdy jego zagrożenie karą jest surowsze albo typem uprzywilejowanym, gdy jest on zagrożony karą łagodniejszą
Tryb ścigania
1. Publiczno skargowe (ścigane z oskarżenia publicznego)
2. Prywatno skargowe (ścigane z oskarżenia prywatnego)
3. Wnioskowe (ścigane na wniosek pokrzywdzonego)
Ze względu na tryb ścigania dzielimy przestępstwa na przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego (publiczno skargowe) i przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego (prywatnoskargowe) Większość przestępstw ma charakter publiczno skargowy tzn. ich ściganiem zajmuje się oskarżyciel publiczny działający w imieniu państwa. Prowadzi on postępowanie przygotowawcze, sporządza akt oskarżenia i wykonuje czynności oskarżyciela przed sądem.
Przestępstwa prywatnoskargowe są w polskim prawie karnym nieliczne. Należą do nich np. zniesławienie (art. 212 KK), zniewaga (art. 216 KK), naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217 KK). Ściganie tych przestępstw jest w zasadzie prywatną sprawą pokrzywdzonego, który jako oskarżyciel prywaty może wnosić i popierać oskarżenie przed sądem. Jeżeli jednak wymaga tego interes społeczny, prokurator może wszcząć postępowanie albo przyłączyć się postępowania już wszczętego przez pokrzywdzonego.
Niektóre przestępstwa publiczno skargowe mogą być ścigane jedynie wtedy, gdy pokrzywdzony złoży wniosek o ściganie (przestępstwa wnioskowe).
Przestępstwami wnioskowymi Są np. Zgwałcenie (art. 197 KK), kradzież na szkodę osoby najbliższej (art. 278 § 4 KK).
Osobną grupę przestępstw wnioskowych stanowią przestępstwa wojskowe ścigane na wniosek dowódcy jednostki. W tym wypadku o uniknięcie prowadzenia postąp postępowania karnego w sprawach, w których wystarcza stosowanie środków dyscyplinarnych.
Struktura przestępstwa
Przestępstwo jako pojęcie ogólne i jako określony jako określony typ przestępstwa może być analizowane z punktu widzenia jego struktury. Takie spojrzenie na przestępstwo prowadzi do wniosku, że do jego najważniejszych elementów należą:
1. Podmiot przestępstwa
2. Strona podmiotowa
3. Przedmiot przestępstwa
4. Strona przedmiotowa
Podmiot przestępstwa
Wiek sprawcy
Według polskiego prawa karnego podmiotem przestępstwa może być tylko osoba fizyczna, która ukończyła w chwili popełnienia czynu 17 lat .
Czynów popełnianych przez osoby nieletnie, czyli osoby poniżej lat 17, nie nazywa się przestępstwami. Nieletni nie podlegają odpowiedzialności karnej, lecz stosuje się wobec nich środki przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich (NielU). Od zasady że granicą wieku odpowiedzialności karnej jest lat 17 przewidziano w KK dwa wyjątki:
1. w pewnych wypadkach odpowiedzialność karną może ponieść nieletni, który ukończył 15 lat po spełnieniu warunków odnoszących się do rodzaju popełnionego czynu oraz do właściwości sprawcy i okoliczności sprawy. Katalog przestępstw, których popełnienie uzasadnia skorzystanie z tej możliwości, zawiera art. 10 § 2 KK.
Są to:
1) zamach na życie Prezydenta RP (art. 134 KK),
2) zabójstwo umyślne zwykłe lub morderstwo(art. 148 § 1, 2 lub 3 KK),
3) umyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku typu podstawowego i kwalifikowanego (art. 156 § 1 i 3 KK),
4) umyślne spowodowanie niebezpieczeństwa powszechnego (art. 163 § 1 lub 3),
5) porwanie samolotu lub statku typu podstawowego i kwalifikowanego (art. 166 KK),
6) umyślne spowodowanie katastrofy w komunikacji typu podstawowego i kwalifikowanego (art. 173 § 1 lub 3 KK),
7) zgwałcenie zbiorowe (art. 197 § 3 KK),
8)wzięcie zakładników typu podstawowego lub kwalifikowanego (art. 252 § 1 lub 2 KK),
9) rozbój (art. 280 KK).
Nieletni, który po ukończeniu 15 lat popełnił jedno wymienionych przestępstw, odpowiadać może według przepisów KK, jeżeli przemawiają za tym okoliczności sprawy oraz właściwości i warunki osobiste sprawcy, a zwłaszcza, jeśli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.
Wymierzając karę nieletniemu, sąd kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować (art. 54 § 1 KK). Kara ta nie może przekroczyć 2/3 ustawowego górnego zagrożenia za dane przestępstwo (art. 10 § 3 KK). Sąd może też zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
2. Wyjątek w drugą stronę polegający na potraktowaniu dorosłego sprawcy w wieku od 17 do 18 lat jak nieletniego, przewiduje art. 10 § 4 KK. Odnosi się to tylko do sprawcy występku wobec którego można zastosować zamiast kary środki poprawcze lub wychowawcze, jeżeli przemawiają za tym okoliczności sprawy, a także stopień rozwoju oraz właściwości i warunki osobiste sprawcy.
Młodociany
Sprawca młodociany to taki, który nie ukończył 21 lat w chwili czynu, ani 24 lat w chwili orzekania w I instancji. Jest to szczególna kategoria sprawcy dorosłego, który w związku ze swoim wiekiem traktowany jest przez KK w szeregu sytuacji odmiennie niż inni sprawcy. W szczególności KK odmiennie określa zasady wymierzania kary młodocianemu, kładąc nacisk na jej cele wychowawcze (art. 54 § . KK).
Przestępstwa indywidualne i przestępstwa powszechne
Przestępstwa powszechne to takie, których podmiotem może być każda osoba odpowiadająca ogólnym cechom podmiotu przestępstwa, tzn. osoba fizyczna, która osiągnęła określony wieki była poczytalna w momencie popełnienia czynu.
Przestępstwa indywidualne, to te, w których opisie ustawowym znamię podmiotu określone jest przez użycie pewnej dodatkowej cechy („żołnierz”, „funkcjonariusz publiczny”, „matka” itd.). Powoduje to, że sprawcami takich przestępstw mogą być tylko osoby mające taką cechę.
Przestępstwa indywidualne właściwe to takie, przy których szczególna cecha podmiotu decyduje o bycie przestępstwa. Brak tej cechy powoduje więc brak przestępstwa.
Przestępstwem indywidualnym właściwym jest np. odmowa wykonania rozkazu (art. 343 KK) łapownictwo bierne (art. 228 KK), bowiem nawet jeżeli ktoś zachowuje się w sposób opisany w tych przepisach, ale nie ma wymaganej cechy tj. nie jest w pierwszym przypadku żołnierzem, a w drugim „osobą funkcję publiczną” – nie popełnia przestępstwa.
Przy przestępstwach indywidualnych niewłaściwych szczególna cecha podmiotu nie decyduje o bycie przestępstwa, lecz o stworzeniu jego typu kwalifikowanego lub uprzywilejowanego. Brak tej cechy nie powoduje więc wyłączenia przestępności czynu, lecz tylko jego wyższą lub niższą karalność.
Przykładem może tu być przestępstwo dzieciobójstwa (art. 149 KK), którego może się dopuścić tylko matka. Jeżeli jednak czynu opisanego w art. 149 KK dopuści się, jako współsprawca, inna osoba, to poniesie ona odpowiedzialność na podstawie surowszego art. 148. Przykładem na sytuację odwrotną może być art. 160 KK. W § 1 tego przepisu opisane jest przestępstwo powszechne narażenia człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia. W § 2 przewidziano natomiast zagrożone surowszą karą narażenie na niebezpieczeństwo przez osobę zobowiązaną do opieki nad osobą narażoną. W tym przypadku brak określonej w przepisie cechy podmiotu powoduje więc łagodniejsze zagrożenie karą.
Strona przedmiotowa przestępstwa
Do strony przedmiotowej przestępstwa zaliczamy:
1. Czyn (zachowanie się) podmiotu,
2. Skutek czynu,
3. Czas i miejsce czynu,
4. Sytuację, w jakiej czyn popełniono,
5. Sposób popełnienia i przedmiot wykonawczy czynu.
Znaczenie poszczególnych z wymienionych tu elementów strony przedmiotowej nie jest jednakowe. Najważniejszym elementem jest zachowanie się sprawcy, które jest niezbędnym elementem każdego przestępstwa, skoro każde przestępstwo musi być czynem. Pozostałe elementy strony przedmiotowej występują nie we wszystkich opisach ustawowych poszczególnych typów przestępstw.
Zachowanie się sprawcy określonego typu przestępstwa opisywane jest w ustawie przy pomocy tzw. znamienia czasownikowego. Znamię skutku występuje tylko przy przestępstwach materialnych . Przy niektórych typach przestępstw określa się miejsce czynu na terytorium RP (art. 136 KK), czas popełnienia, np. „po wyznaczeniu do służby” (art. 356 § 1 KK). Jednak w przeważającej większości typów przestępstw czas i miejsce popełnienia nie należą do ich znamion, a więc są to okoliczności dla bytu przestępstwa obojętne.
Stosunkowo często do znamion przestępstwa należy sposób jego popełnienia np. „przemocą, groźbą bezprawną lub pod...
gosicka