Historia prawa międzynarodowego publicznego w zarysie
1. Starożytność – do V w. n. e.
1.1. Charakterystyka okresu:
1.1.1. Brak społeczności międzynarodowej – jedynie lokalnie można wyróżnić pewne społeczności, np. w Mezopotamii czy Grecji (greckie państwa-miasta); Rzym – imperium jednoczące Europę, Północną Afrykę i Azję Mniejszą, ale nie na zasadzie równości partnerów, lecz pod swoją władzą; pax Romana – to w rzeczywistości świat spacyfikowany siłą oręża rzymskiego, świat pod rządami rzymskich cesarzy;
1.1.2. Brak wyodrębnionego prawa międzynarodowego – stosunki między narodami w zasadzie ograniczały się do prowadzenia wojen i zawierania przymierzy (Heraklit z Efezu – „Wojna jest matką prawa narodów”); istniały natomiast pewne zalążki norm i instytucji, które można uznać za mające charakter prawnomiędzynarodowy;
1.2. Pojęcia:
1.2.1. Posłowie (legati) – w imieniu swych mocodawców zawierali przymierza przeciw wspólnemu wrogowi lub układali się z wrogiem o warunki pokoju – pierwowzór dyplomatów; pierwszymi umowami międzynarodowymi były więc traktaty przymierza (societas, foedus) lub traktaty pokoju; Rzymianie zawierali również traktaty przyjaźni (amicitia);
1.2.2. Antyczna Grecja – zalążki instytucji prawnomiędzynarodowych:
· Symmachie – przymierza państw-miast greckich w celach obronnych, dla wspólnej walki (np. w przypadku wojen z Persją czy Macedonią);
· Amfiktionie – związki mające na celu wspólną ochronę jakiegoś słynnego i powszechnie czczonego miejsca kultu (np. świątyni Apollina w Delfach czy Zeusa w Olimpii); przewidywały one niekiedy periodyczne spotkania delegatów swych członków dla omawiania wspólnych spraw i podejmowania uchwał;
· Izopolitije – umowy o przyznaniu obywatelom drugiego miasta na zasadzie wzajemności praw obywatelskich;
· Proksenowie (Grecja) – patronowie (Rzym) – opiekunowie obcych kupców (generalnie – cudzoziemców) – prototyp opieki konsularnej;
· Androlepsja – forma represaliów (gr. sylia), polegająca na schwytaniu obywateli drugiego państwa i więzieniu ich do czasu uzyskania odszkodowania z tytułu naruszenia prawa; wyjęcie jednostki spod zastosowania do niej represaliów nazywane było azylem (asylia);
1.2.3. Ius gentium – starożytny Rzym – dotyczyło prywatno-prawnych stosunków między przebywającymi w Rzymie osobami różnego pochodzenia (cudzoziemcami), których – wobec personalnego zasięgu ówczesnych praw – nie dotyczyło ius civile – prawo obywateli rzymskich;
1.2.4. W starożytnej praktyce stosunków międzynarodowych przeplatają się z reguły elementy prawne z elementami sakralnymi; charakter religijny mają wówczas normy dotyczące obcych posłów i dotyczące sposobu prowadzenia wojny – przykładowo bóstwa darzą nietykalnością osobę posła, a wypowiedzenie wojny i zawieranie pokoju w starożytnym Rzymie leżało w ręku kapłańskiego kolegium fecjałów (fetiales);
1.3. Osoby:
1.3.1. Marcus Tullius Cicero (I w. n. e.) – polityk i filozof, jako pierwszy sformułował koncepcję wojny sprawiedliwej (bellum iustum) – wojnę dopuszcza tylko ze słusznej przyczyny, w obronie własnej lub dla dochodzenia naruszonych praw, ale tylko jako środek ostateczny; w przypadku zaś wybuchu wojny, zaleca Cicero umiarkowanie w jej prowadzeniu i stosowanie represji tylko wobec tych, którzy bezpośrednio w czymś zawinili.
2. Średniowiecze – V-XV w.
2.1. Charakterystyka okresu:
2.1.1. Wytworzenie się pewnego rodzaju społeczności międzynarodowej, obejmującej przede wszystkim te kraje europejskie, które należą do kościoła zachodniego i uznają prymat papieża; można też mówić o swego rodzaju społeczności krajów prawosławnych należących do sfery oddziaływania cesarstwa bizantyńskiego, a także o społeczności krajów islamskich, przeciwstawnych ideologicznie światu chrześcijańskiemu;
2.1.2. Społeczność mocno zhierarchizowana – z jednej strony władza papieża, a z drugiej cesarza rzymskiego narodu niemieckiego, pretendującego do roli nadrzędnej wobec królów i książąt; między cesarzem a papieżem często dochodziło do konfliktów o prymat nad światem chrześcijańskim; papież stał na czele kościoła, zatwierdzał tytuły monarsze i często był powoływany do rozstrzygania sporów między monarchami, co można określić jako prototyp instytucji arbitrażu; istotną rolę odgrywały również sobory (jako zjazdy międzynarodowe duchowieństwa, choć często brali w nich udział przedstawiciele władz świeckich), w zasadzie poświęcone sprawom kościelnym, ale również politycznym, a nawet zaliczanym obecnie do zakresu prawa międzynarodowego (np. sprawy związane z prowadzeniem wojny);
2.1.3. Zalążki koncepcji władców udzielnych (XIII-XIV w.) – władca udzielny nie uznaje nad sobą zwierzchnika, a więc w zasięgu swego władania uważa się za równorzędnego z cesarzem (rex imperator in regno suo); koncepcja ta z czasem przekształciła się w koncepcję suwerenności;
2.1.4. Związki miast – początkowo powstawały w obrębie jednego kraju, z czasem rozrastały się w drodze traktatów z poszczególnymi obcymi miastami i przybierały wówczas charakter sui generis organizacji międzynarodowych – np. Wielka Hanza (z głównym ośrodkiem w Lubece) posiadała wysoko zorganizowaną administrację i sądownictwo, a nawet własną armię;
2.1.5. Różnorodność norm i materiałów źródłowych – zasady rządzące stosunkami międzynarodowymi nie stanowiły wyodrębnionej całości i obejmowały bardzo różnorodne elementy: zasady religijno-moralne, prawo kanoniczne, recypowane prawo rzymskie, prawo lenne, kodeksy rycerskie, regulaminy wojskowe, zbiory wyroków, wreszcie umowy, jednak zakres tematyczny umów międzynarodowych w średniowieczu jest dość ograniczony – są to traktaty przymierza lub pokoju, umowy handlowe i umowy arbitrażowe (w których strony poddają dzielący ich spór rozstrzygnięciu bezstronnego czynnika trzeciego, np. papieża); posłów wysyła się tylko dla załatwienia konkretnej sprawy, a dla ochrony obcych kupców powołuje się w miastach (zwłaszcza portowych) konsulów;
2.2. Pojęcia:
2.2.1. Doktryna wojny sprawiedliwej:
1). Przedstawiciele – św. Augustyn, św. Izydor z Sewilli, św. Rajmund z Pennaforte, św. Tomasz z Akwinu;
2). Główne założenia – wojna jest ostatecznością – sięgać do niej wolno tylko ze słusznej przyczyny (w obronie przed napaścią lub dla realizacji naruszonych praw); przyczyna wojny określa też jej cel – przywrócenie stanu zakłóconego przez przeciwnika, naprawienie wyrządzonych przez niego szkód i krzywd; prowadzić wojnę wolno tylko władcom stojącym na szczytach hierarchii feudalnej, a tylko z ich upoważnienia – również wasalom;
3). Określenie podmiotu prowadzącego wojnę oraz jej przyczyny i celu składa się łącznie na tzw. ius ad bellum (prawo do wojny), czyli czy, komu i dlaczego wolno rozpocząć wojnę; św. Tomasz z Akwinu – trzy warunki prawa do wojny:
· auctoritas principis – zezwolenie władcy;
· iusta causa – sprawiedliwy powód;
· recta intentio – czysta intencja;
4). Odrębną grupę zagadnień stanowią odpowiedzi na pytania jak wolno walczyć, czyli czy istnieją normy regulujące sposób prowadzenia działań wojennych, dopuszczalność lub niedopuszczalność stosowania pewnych rodzajów broni, ochronę określonych grup osób i obiektów itp. – zagadnienia te składają się na ius in bello (prawo w wojnie); trzy koncepcje prawa w wojnie:
· dozwolone są wszystkie środki i sposoby prowadzenia wojny;
· tylko temu, kto prowadzi wojnę sprawiedliwą, wolno wszystko;
· pewna doza umiarkowania obowiązuje każdego walczącego, nawet w sprawie słusznej, poza tym należy pamiętać o proporcjonalności środków;
2.3. Osoby:
2.3.1. Jan z Legnano – boloński prawnik, autor „O wojnie, o represaliach i o pojedynkach” (1360);
2.3.2. Bartolus z Sassoferrato – wybitny prawnik boloński, autor m. in. „Rozprawy o represaliach” (1354) – represalia (czyli odwet ze strony samego pokrzywdzonego) uważa za namiastkę brakującej jurysdykcji ponadpaństwowej;
2.3.3. Krakowska szkoła prawa wojny (I poł. XV w.) – rektorzy Akademii Krakowskiej:
· Stanisław ze Skarbimierza – autor „Kazań o wojnach sprawiedliwych” (1410) – zwięzły i jasny wykład zasad prawa wojny, odpowiadający ówczesnemu stanowi tego zagadnienia na Zachodzie, uwzględniał również postulaty polskiej racji stanu w ówczesnym konflikcie polsko-krzyżackim;
· Paweł Włodkowic – reprezentował króla Władysława Jagiełłę na soborze w Konstancji (1414-1415), gdzie przedstawił szereg rozpraw, polemizujących z zarzutami, jakie Zakon Krzyżacki stawiał Polsce, oraz dowodzących bezprawności postępowania Krzyżaków zarówno w samym wszczynaniu wojen zaborczych, jak i w sposobie ich prowadzenia; postępową jak na owe czasy tezą Włodkowica była teza odmawiająca wojnom z poganami charakteru wojen w samym założeniu sprawiedliwych – na podstawie „prawa narodów” mają poganie na równi z chrześcijanami prawo posiadania własnych państw i ani papież, ani cesarz nie mają prawa upoważnić kogokolwiek do wydzierania siłą poganom ich ziemi; w wojnie z poganami powinny również obowiązywać zasady wojny sprawiedliwej;
2.4. Pierwsze publikacje z zakresu prawa poselstw:
· Bernard du Rosier – „Krótki wywód o ambasadorze” (1436);
· Gonzalo de Villadiego – „Rozprawa o pośle” (1485).
3. Odrodzenie – Oświecenie (XVI – XVIII w.)
3.1. Charakterystyka okresu:
3.1.1. Społeczność międzynarodowa – mniej więcej ten sam jej skład, co w poprzednim okresie, jednak autorytet kościoła katolickiego i papieża, a także autorytet cesarza przesilił się – poszczególni królowie i książęta (a także nieliczne jeszcze wtedy republiki), proklamowali siebie samych najwyższymi autorytetami – istotę tej władzy państwowej nazywano suwerennością (a dokładniej – suwerennością monarszą); jej czołowym teoretykiem był francuski prawnik Jean Bodin („Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej”), zwolennikiem suwerenności monarszej był również Niccolo Macchiavelli („Książę”); powyższa koncepcja spowodowała jednak pewien regres – instytucja arbitrażu międzynarodowego niemal zanikła, a sobory przestały być spotkaniami o charakterze międzynarodowo-politycznym i miedzynarodowo-prawnym;
3.1.2. Wielkie odkrycia geograficzne – nowo odkryte terytoria uważa się za zdobycze, za „ziemię niczyją”, którą można zagarnąć, występującym zaś na odkrytych terytoriach organizmom politycznym nie przyznaje się rangi równorzędnych partnerów;
3.1.3. Wielki rozwój w tym okresie przeżywają już stałe poselstwa jednego państwa akredytowane w drugim (największy i najszybszy rozwój poselstw nastąpił w XV-wiecznych Włoszech, podzielonych na dużą ilość małych państewek);
3.1.4. Coraz większe znaczenie zdobywają umowy międzynarodowe, nadal przede wszystkim traktaty przymierza lub pokoju, ale coraz więcej jest międzynarodowych umów handlowych;
3.1.5. Największe znaczenie dla rozwoju prawa międzynarodowego miała w tym okresie nauka – ona to bowiem wyodrębniła normy dotyczące stosunków między państwami w osobną dyscyplinę, a w formułowaniu ich, interpretowaniu i klasyfikowaniu odegrała rolę nieoficjalnego kodyfikatora; przedstawicieli nauki tego okresu zwykło się więc nazywać klasykami prawa międzynarodowego;
3.2. Osoby:
3.2.1. Szkoła neoscholastyczna (teologiczna) hiszpańska:
· Franciszek de Victoria (lub Vitoria) – profesor uniwersytetu w Salamance, autor „Wykładów teologicznych” (1532) – w świetle podbojów kolonialnych głosił tezę, iż poganie mają na równi z chrześcijanami prawo tworzenia i posiadania własnych państw; zajmował się też prawem wojny (zwolennik doktryny wojny sprawiedliwej), szczególny nacisk kładł na metody prowadzenia wojny, przede wszystkim na postulat umiarkowania i proporcjonalności;
· Franciszek Suarez – autor systemu całości nauk prawnych (1612), w tym prawa narodów, które uważa za prawo pozytywne, oparte na zgodzie narodów; całą ludzkość uważa Suarez za jedną naturalną społeczność, w której konieczne jest solidarne współdziałanie;
3.2.2. Humaniści polscy:
· Andrzej Frycz Modrzewski – filozof i moralista, autor „O naprawie Rzeczypospolitej”;
· Jakub Przyłuski – prawnik, autor „O sprawach wojskowych, czyli o wojnie”;
· Jan Tarnowski – hetman, napisał rozprawkę na temat wojny;
· Sebastian Petrycy – profesor Akademii Krakowskiej, autor „Przydatku o wojnie” (1605 – była to pierwsza rozprawka o prawie wojny napisana w języku polskim);
Wszyscy wyżej wymienieni zajmowali się prawem wojny, i to zarówno ius ad bellum, jak i ius in bello – wojna to ostateczność, można do niej sięgać w razie bezpośredniej obrony przed napaścią bądź w celu dochodzenia doznanej krzywdy, kiedy wszelkie inne środki zawiodły; w samej wojnie zaś należy okazać umiarkowanie, wystrzegać się zbytecznego okrucieństwa, ograniczyć się w zasadzie do ukarania winnych i do odzyskania utraconego mienia;
3.2.3. Anglia i Holandia:
· Alberico Gentili (Gentilis) – z pochodzenia Włoch, po osiedleniu się w Anglii uzyskał katedrę prawa rzymskiego w Oxfordzie, autor „Trzech ksiąg o prawie wojny” (1598) – systematyzacja całości zagadnień prawnych związanych z prawem wojny; Gentilis wiąże z nimi również szereg rozważań o istocie zobowiązań międzynarodowych, które opiera na dobrej wierze, oraz o możliwości rozstrzygania sporów międzynarodowych środkami pokojowymi;
· Hugo Grocjusz (Hugo van der Groot) – Holender, „ojciec prawa narodów”, autor m. in. dzieła „O prawie łupu” (zagadnienia wojny morskiej), którego najistotniejszym fragmentem jest „O wolności mórz” („Mare liberum”) – na pełnym morzu panuje wolność żeglugi i tylko obszary morskie przyległe d...
martita6070