S. Piekarczyk, Mitologia germańska, Warszawa 1979.pdf

Stanisław Piekarczyk

Mitologia germanska

OD AUTORA

Przystępując do pisania tej książki podjąłem się trudnego, a nawet z kilku względów

ryzykownego dla siebie zadania. Pominę tu trudności, jakich przysparza sam temat - mitologia

germańska. Będzie o nich mowa wielokrotnie. Jestem zwolennikiem humanistyki nowoczesnej,

wyzbytej elementów narracyjnych, w największej mierze uściślonej i sproblematyzowanej.

Realizacja tych postulatów w pracy przeznaczonej dla szerokiego kręgu czytelników nie jest

sprawą łatwą. Uważam bowiem za nieodzowne posługiwanie się w każdej pracy językiem

precyzyjnym i subtelnym o terminach, których znaczenie byłoby dokładnie określone, zaś każde

zdanie skonstruowane w taki sposób, by jego prawdziwość lub fałsz, nie budziła żadnych

wątpliwości. Ze względu na temat tej książki uznałem za konieczne wykorzystanie w niej wyników

kilku własnych konstrukcji teoretycznych, posługujących się pojęciami z teorii informacji i

semiotyki społecznej. Śledzenie treści Mitologii germańskiej wymagać będzie przeto od czytelnika

sporo uwagi. Odbiega ona od schematów przyjętych dla humanistycznych książek

popularnonaukowych.

W książce tej dążyłem nie tylko do przedstawienia poglądów i gotowych rozwiązań

poszczególnych problemów związanych z mitologią społeczeństw germańskich. Chodziło mi

przede wszystkim o wprowadzenie czytelnika w sposób rozumowania — od przyjęcia i

ujawnienia określonych przesłanek, przez zademonstrowanie dostrzeżonych przeze mnie

argumentów przemawiających za i przeciw nasuwającym się hipotezom, aż do uznania jednej z

nich za odpowiadającą rzeczywistości w mym przeświadczeniu.

Rozwiązanie jakiegoś zagadnienia prowokuje zawsze nowe pytania. Odpowiedź na nie

może wzbogacić, a niekiedy obalić wyniki uzyskane poprzednio. Dlatego prezentując mitologię

germańską w tej książce, nie chciałem wywoływać u czytelnika wrażenia, że podaję zbiór nie

podlegających dyskusji - ustaleń i prawd. Wręcz przeciwnie, w analizie mitów społeczeństw

germańskich można pójść znacznie dalej i rozumiejąc je pełniej, zdobyć zarazem lepszy i

dokładniejszy wgląd w życie, a pośrednio — w dzieje tych społeczeństw. Czy decydując się na takie

postępowanie skłonię czytelnika do intelektualnego wysiłku, czy też w trakcie lektury odczuje on

tylko zmęczenie, zniechęcenie lub nudę - stwierdzi to sam niechybnie.

Realizacja ujawnionych tu zamiarów byłaby niemożliwa bez obszernego, jak na skromne

rozmiary tej książki, udostępniania czytelnikowi materiałów źródłowych. Przytaczam je przeto

obficie. W większości są to fragmenty Starszej Eddy w moim tłumaczeniu z klasycznego języka

staroislandzkiego. Ten zabytek literacki, o którego znaczeniu poznawczym będzie obszernie

mowa, nie został jeszcze przetłumaczony na język polski. Poszczególne pieśni nie mają nawet

obowiązujących w tym języku tytułów. Ustalam je przeto sam. Tłumacząc pojedyncze strofy

dbałem przede wszystkim o wierność, jakkolwiek nie o dosłowność przekładu, a nie o jego walor

literacki. Kontrolę tłumaczenia umożliwią liczby umieszczone w nawiasach. Oznaczają one

numer strofy danej pieśni według przyjętych ustaleń dla standardowych wydań Eddy. Zestawienie

poszczególnych pieśni w wersji polskiej i islandzkiej zamieszczone zostało na końcu.

W pisowni imion i nazw germańskich, szczególnie skandynawskich, z uwagi na popularny

charakter książki wprowadziłem znaczne uproszczenia. Polegają one na nieuwzględnianiu liter

służących w oryginalnych tekstach do oddania bezdźwięcznych i dźwięcznych spółgłosek, które,

zgodnie z ortografią angielską, pisane są przez th. Diagrafy ae i oe zastąpione zostały odpowiednio

przez ä i ö. Za pomocą tej ostatniej litery oddaję wszelkie inne znaki graficzne używane w

pisowniach języków germańskich na oznaczenie tej samej samogłoski. W imionach v zastępuje

przez w.

Niektóre bóstwa oraz inne postacie mityczne nie mają w języku polskim ustalonej wersji

swych imion. Przyjmuję tę, która swą wartością fonetyczną jest najbliższa językowi oryginału. Z

tego samego powodu w książce stosuję pisownię walkyria, a nie walkiria. Ponadto imiona islandzkie

kończące się na -i (w innych językach germańskich występuje wtedy -e) odmieniam z pominięciem

owego i. Tak więc odmieniam: Loki, Lokego itd.

Tematem książki nie jest religia Germanów, lecz ich mitologia. Dlatego też zagadnienia

sposobów i środków służących do nawiązywania - w przeświadczeniu ówczesnego człowieka -

relacji między ludźmi i postaciami mitycznymi, a więc sprawy kultu, potraktowane zostały

drugoplanowo. Przedstawiono tylko w zakresie umożliwiającym pełniejsze zrozumienie

mitologii, głównie zresztą - a to z uwagi na stan i rodzaj źródeł - skandynawskiej.

Charakter tej książki narzucił mi jeszcze jedno i to ważne ograniczenie, mogłem powoływać

się w niej ani na prace autorów, z poglądami kto solidaryzuję się, ani też przeprowadzać z

innymi otwartej polemiki. Zamieszczona na końcu krótka bibliografia nie wyczerpuje oczywiście

ani jednych, ani drugich prac. Ogranicza się ona do wyboru z prac nowszych i najnowszych, i to bądź

najłatwiej dostępnych w Polsce, bądź zawierających najobfitsze zestawienia literatury

przedmiotu.

Tekstowi książki towarzyszy kilkadziesiąt ilustracji. Ich stosunek do tego tekstu jest różny.

Niewielka część ilustracji związana jest z nim bezpośrednio: bezsporna interpretacja niektórych

scen wyrytych na głazach pozwala na wniosek, że treść mitów omawianych w książce na

podstawie źródeł pisanych, była szeroko znana. Pozostałe ilustracje rozszerzają ów tekst pod

względem chronologicznym i rzeczowym, przedstawiają one bowiem różne obiekty

archeologiczne, które zdają się wskazywać, że niektóre analizowane w książce przeświadczenia o

świecie mitycznym powstały wcześniej niż źródła pisane, jakkolwiek interpretacja owych obiektów

jest sporna. Pozostałe wreszcie ilustracje prezentują sztukę Germanów. Ze względu na charakter i

różny związek z treścią książki nie było możliwe wprowadzenie jednolitego kryterium przy

ustalaniu kolejności zamieszczania wszystkich ilustracji.

Wyrażam wdzięczność prof. drowi Gerardowi Labudzie za cenne dla mnie uwagi

recenzyjne, z których skorzystałem skwapliwie przygotowując książkę do druku.

ROZWAŻANIA WSTĘPNE — TRUDNOŚCI —

ŹRÓDŁA

Przez użyte w tytule tej książki słowo mitologia rozumie się zazwyczaj zbiór legend lub

opowieści o bogach, demonach, półbogach, herosach i innych bohaterach, olbrzymach i karłach -

zawsze o postaciach obdarzonych jakimiś właściwościami różniącymi je od zwykłych ludzi.

Zdarzenia, często również nadzwyczajne, w których postaci owe uczestniczyły, wywierać miały

wpływ na losy jednostek i grup, całego świata niekiedy, w przeszłości, teraźniejszości i

przyszłości. Tytuł ten wskazuje przeto, że o przedstawienie takich opowieści społeczeństw

germańskich powinno chodzić w tej książce.

Już jednak nawet najbardziej pobieżne zastanowienie się nad tym tytułem wywoływać

powinno zaniepokojenie. Mitologia jest słowem złożonym. Brzmi w nim wyraźnie człon -logia,

greckiego pochodzenia, występujący często w innych złożeniach, jak choćby; geologia,

meteorologia, endokrynologia itd. Pierwszy człon, takiego zresztą samego pochodzenia, mythos -

oznacza opowieść, legendę, bajkę, w każdym razie taką postać wypowiedzi, którą można, a nawet

należy, przeciwstawić wypowiedzi prawdziwej. Przy takiej analizie znaczeniowej pojęcie

mitologii stanie się natychmiast zagadkowe, a przynajmniej dwuznaczne. Czy ma być ono

używane li tylko na określenie wspomnianych opowiadań, dokładniej - ich treści, czy też na

oznaczenie nauki o mitach? Podobną dwoistość znaczeniową ma i słowo historia, które odnosić

można zarówno do dziejów, a więc do tego, co się zdarzyło, jak i do nauki o tych zdarzeniach.

Uwaga o podwójnym znaczeniu terminu mitologia przydatna jest dla dalszych rozważań z

kilku powodów. Ułatwia ona określenie tematycznego zakresu tej książki, która nie ograniczy się

do przedstawienia mitów germańskich, do ponownego opowiedzenia ich “własnymi słowami", ale

będzie miała dalej idące aspiracje. Dla wstępnego przedstawienia tych ostatnich warto podtrzymać

wprowadzony już przez religioznawców termin mitoznawstwo. Określa się nim naukę o mitach.

Celem tej książki będzie, także, mieszcząca się w pojęciu mitoznawstwa, analiza i interpretacja

mitów. Wykroczy ona jednak poza wąską, głównie religioznawczą analizę i interpretację. Nie można

bowiem przeprowadzać ich rzetelnie i w sposób naukowo zasadny bez przyjęcia szerszych ram i

koncepcji wyjściowych.

Otóż takie ogólne koncepcje zostaną tu zaczerpnięte przede wszystkim, jakkolwiek nie

wyłącznie, z ogólnej teorii i historii kultury oraz z kilku bardziej wyspecjalizowanych dziedzin tej

pierwszej. Jest oczywiste, że wszystkich założeń tej książki nie uda się przedstawić. Rzecz jednak w

tym, by ujawnić ich możliwie wiele. Te zabiegi sprawią, że odbiegać ona będzie od zwyczajów

badawczych i nawyków pisarskich przyjętych w humanistyce. Zdecydowano się na ten krok, by

uniknąć sprzeczności, o które bardzo łatwo, gdy założenia jakiejś pracy nie zostaną przedstawione

w sposób wyraźny.

Zauważyć przeto należy, że słowo mit, jakkolwiek - co już zostało powiedziane -

pochodzenia greckiego, nie mogło być używane w przytoczonym wyżej znaczeniu przez tych

Greków, którzy byli przeświadczeni, że ich opowieści przedstawiają to, co zdarzyło się naprawdę.

Nie były więc one mitami w sensie wynikającym ze współczesnych znaczeń tego słowa, ani dla

nich, ani w rozumieniu tych greckich mitografów, którzy ukuli pojęcie mitologia i zajmowali się

zbieraniem, analizą i wyjaśnianiem mitycznych opowieści. Wszystkie te znaczenia sprowadzają się

bowiem do jakiejś formy wypowiedzi nieprawdziwej, nie mającej przeto swego odpowiednika w

tym, co należałoby nazwać rzeczywistością pozajęzykową. Dla lepszego wyjaśnienia

przedstawianego poglądu warto użyć następującej analogii. Dla mitomana, a więc jednostki

patologicznej, stworzony przezeń świat nie jest światem urojonym, ale wręcz przeciwnie -

najbardziej realnym, prawdziwym.

Pogląd dotyczy przeświadczenia o prawdziwości opowieści, które wtórnie nazwane zostały

mitami w użytym poprzednio sensie, należy przedstawić nieco dokładniej, zgodnie z wymaganiami

współczesnej logiki. Wprowadza ona pojęcie języka i metajęzyka. Najogólniej mówiąc,

metajęzyk, to język, w którym mówi się o jakimś innym języku, w szczególności o

wypowiadanych w nim zdaniach (sądach), na przykład dla dokonania ich formalnej analizy. Takie

samo słowo pod względem brzmieniowym i graficznym stanowi w metajęzyku nazwę słowa użytego

w danym języku. Można wtedy przyjąć, że istnieli ludzie, między innymi Germanie, o których w tej

książce będzie przede wszystkim mowa, o zgoła odmiennym od współczesnego stosunku do owych

legend i opowieści. Zgodnie z ich przekonaniem zachodziła relacja spełniania między tymi

opowieściami (legendami) i - najogólniej do sprawy podchodząc - obiektami, o których one

traktują. Słowo obiekt użyte zostało tu i będzie używane w dalszym ciągu w najszerszym

znaczeniu. Oznaczać ono będzie nie tylko jakąś pojedynczą rzecz, ale także osobę oraz zachodzące

między nimi relacje i występujące funkcje.

Dla uściślenia i uproszczenia dalszych wywodów proponuje się nazwać zbiór owych

obiektów o przedstawionych tu właściwościach “rzeczywistością mityczną" lub “światem

mitycznym" Germanów. Oba te terminy traktowane będą jako równoznaczne i używane

wymiennie.

Dla jeszcze dokładniejszego zdefiniowania tego pojęcia o podstawowym przecież

znaczeniu dla całej książki trzeba także powiedzieć, co należy rozumieć przez “niezwykłe

właściwości" postaci mitycznych oraz, na czym polegała “nadzwyczajność"' zdarzeń, w których

one uczestniczyły, zgodnie z przytoczonym poprzednio potocznym rozumieniem terminu

mitologia, rozciągając tę “niezwykłość" i “nadzwyczajność" na każdy obiekt należący do świata

mitycznego. Jest dopuszczalne określenie obu pojęć przez wskazanie na istotne (zasadnicze) w

przeświadczeniu członków danego społeczeństwa germańskiego różnice występujące między

każdym obiektem “zwykłym" i “zwyczajnym", a “niezwykłym" i “nadzwyczajnym". Dla

przykładu, jest poza dyskusją, iż każdy koń miał dwie pary nóg. Natomiast Sleipnir, koń

skandynawskiego boga Odyna, znanego u Germanów kontynentalnych pod imieniem Wodana

miał cztery pary nóg, na tym więc polegała jego niezwykłość. Można przeto uściślić: dowolny

obiekt (w podanym tu znaczeniu) należał do rzeczywistości mitycznej Germanów wtedy i tylko

wtedy, gdy każda jednostka, członek każdego ze społeczeństw germańskich, była przeświadczona,

że obiekt ten posiada właściwości niezwykłe (nadzwyczajne) i gdy jednostka ta była

przeświadczona, że między opowieściami o tym obiekcie i tym obiektem zachodzi relacja

spełniania (czyli, że obiektów istnieje, występuje,zajdzie itp. rzeczywiście).

Należy na tym miejscu podkreślić, że celowo zaproponowano wstępnie bardzo mocną

definicję obiektu mitycznego i świata (rzeczywistości) mitycznego - czyli zbioru takich obiektów.

Zakłada ona bowiem przeświadczenie każdego członka społeczeństw germańskich o ich istnieniu.

Sformułowanie to nie dopuszcza żadnych wątpliwości odnośnie tego istnienia. Sprawą takich

wątpliwości przyjdzie się zająć obszernie w końcowych partiach książki. Jest także wyraźne, że

użyte w tytule tej książki określenie mitologia germańska nabiera w konsekwencji przyjętej

definicji znaczenia ogólnogermańska. Rzeczywistość mityczna Germanów rozumiana jest zgodnie

z nią jako takaż rzeczywistość każdego Germanina. Trzeba będzie pokonać wiele trudności, by w

dalszych rozdziałach odpowiedzieć na pytanie, czy w ogóle, a jeśli tak to w jakich przypadkach,

uprawnione jest rozszerzanie zasięgu twierdzeń, wyprowadzanych na podstawie źródeł

odnoszących się do określonego terytorium i czasu, na wszystkie społeczeństwa germańskie i cały

zakres chronologiczny pracy.

Nie trudno dostrzec, że we wszystkich poprzednich wypowiedziach o stosunku jednostki do

opowieści zwanej metajęzykowe mitem oraz w definicjacji świata mitycznego mowa była

wyłącznie o “przeświadczeniach" tej jednostki, jakkolwiek w podobnych okolicznościach używa się

zazwyczaj rzeczownika wierzenie, wiara, bądź czasownika wierzyć. Nie posługiwano się nimi z

kilku powodów. Po pierwsze sami Germanie nie określali swego stosunku do bogów tymi

terminami; wprowadziło je dopiero chrześcijaństwo. Po drugie, omawiane słowa są wieloznaczne.

Dlatego - po niezbędnym uściśleniu ich znaczenia — znajdą one zastosowanie w tej książce dla

określenia stosunku Germanów do świata mitycznego powstałego w szczególnych okolicznościach.

Po trzecie wreszcie, także i w ten sposób podkreślone zostało wyjście poza cele poznawcze i aparat

pojęciowy religioznawstwa w tej książce.

Zaznaczyć jednak należy, że wprowadzone tu pojęcie przeświadczenia pozostawione

zostało celowo w jego potocznym, nieostrym znaczeniu. Chodziło bowiem o to, by nie wiązać się

przedwcześnie ani omawianiem okoliczności, w jakich jednostka zdobywa takie przeświadczenie o

świecie mitycznym, ani też nie podejmować decyzji co do psychologicznego charakteru i jego

logicznej natury. Nie orzeka się przeto, czy posiadanie jakichkolwiek przeświadczeń jest, może,

czy też musi być przedmiotem poznawczej autorefleksji danej jednostki. Nie przesądza się także,

czy Germanin może być przeświadczony o zachodzeniu dwóch wykluczających się stanów rzeczy, z

których jeden należy na przykład do świata mitycznego, drugi do “zwykłego", oba do mitycznego

lub oba do “zwykłego", czy też nie.

W książce tej, jak to już podkreślano, trzeba będzie ze względu na jej tematykę, posługiwać

się językiem pod względem znaczeniowym bardzo wysubtelnionym i wyostrzonym. Wydawało się,

że w ten sposób znacznie utrudni się dokonywanie mimowolnej projekcji, czyli przerzucania

własnego sposobu patrzenia na świat na członków badanych społeczeństw. Przez równoczesne

skupienie uwagi na rodzaju i charakterze przeświadczeń dotyczących rzeczywistości mitycznej tak

tutaj ujętej, uzyska się pełniejszy wgląd zarówno w same społeczeństwa germańskie, jak i w ich

mitologię.

Uwagi poprzednie podniosły jedną sprawę ważną dla dalszych rozważań. W ich świetle jest

jasne, że przyjęte zostało założenie, iż mity stanowiły jakiś składnik światopoglądu członków

społeczeństw germańskich. W dalszym toku książki wypadnie niejednokrotnie posługiwać się

pojęciami semiotyki społecznej, czyli nauki, która zajmuje się badaniem funkcjonowania znaków i

związanych z nimi znaczeń w poszczególnych grupach kulturowych; grupy takie mogą istnieć

realnie, bądź też mogą być one konstruowane tylko jako obiekty abstrakcyjne dla badań

modelowych. Z tego powodu będzie po prostu wygodnie przejąć ze wspomnianej dyscypliny

pojęcie modelu świata. Semiotyka społeczna, a za nią antropologia kulturowa, nie definiują jednak

zazwyczaj w sposób jednoznaczny tego pojęcia. Tutaj przez ten model rozumieć się będzie zbiór

wszystkich zdań uważanych za prawdziwe, którymi członkowie danej grupy opisują świat, a także

samych siebie w tym ich świecie. Model świata danej grupy wyznacza sposób percepcji świata,

jego - jak to można powiedzieć jeszcze inaczej - artykulacji, a więc postrzegania i porządkowania

otaczających jednostkę zjawisk, przez każdego członka tej grupy. Model świata wyznacza także

sposób reakcji emocjonalno-motywacyjnej jednostki na postrzegany świat i odbierane przez nią

informacje od innych ludzi.

Można przeto przyjąć, że świat mityczny Germanów stanowił pewien składnik ich modelu

świata. Każdy mit bowiem, a więc wszystkie one łącznie, są sprowadzalne do zbioru zdań. Na

wstępnym etapie uwaga ta jest wystarczająca. Ich analizę przeprowadzimy w ostatniej części

książki.

* * *

Z kolei wypadnie rozważyć, jaki jest zbiór warunków niezbędnych dla poznawania mitów w

ogóle, germańskich zaś w szczególności. Nazwane one zostały poprzednio składnikiem modelu

świata członków społeczeństw germańskich, składnikiem tedy ich przeświadczeń na temat świata,

przyrody itp. Narzuca się z intuicyjną oczywistością, że o jakichkolwiek przeświadczeniach

dowolnej jednostki można dowiedzieć się czegokolwiek wtedy tylko, gdy zostaną one

uzewnętrznione w postaci jakiegoś komunikatu i gdy odbiorca tego komunikatu jest w stanie

zrozumieć jego treść, czyli zawartą w nim informację.

W poprzednim zdaniu padło słowo komunikat. Celowo odróżniony on został od

informacji. Dowolna jednostka, mówiąc, pisząc, zachowując się w jakiś znaczący sposób, nadaje

(emituje, uzewnętrznia) informacje. Czyni to jednak w sposób pośredni, przy pomocy fizycznie

dostrzegalnego, przynajmniej jednoelementowego zbioru znaków i to zawsze za pośrednictwem

jakiegoś kanału informacyjnego. Tym ostatnim nie warto zajmować się szczegółowo na tym

miejscu; mogą nim być fale akustyczne, kartka papieru lub pergaminu itp. Tym, co sprawia, że

komunikat jest nośnikiem informacji, obok jego fizycznej dostrzegalności, jest przynależność do

jakiegoś systemu znaczącego, czyli semiotycznego. Ten ostatni stanowi zawsze jakiś, przynajmniej

jednoelementowy zbiór znaków. Charakteryzują go zasady porządkowania takich znaków, czyli

gramatyka.

W każdym społeczeństwie takim podstawowym systemem znaczącym jest język potoczny

(naturalny). Obok niego istnieją zawsze inne, mniej lub bardziej rozbudowane systemy

semiotyczne, na przykład język gestów, etykiety itp.

Łańcuch komunikacyjny funkcjonuje wtedy tylko, gdy odbiorca odbierze za

pośrednictwem kanału informacyjnego komunikat i przyporządkuje go do tego samego systemu

semiotycznego, do którego przyporządkował go nadawca.

Warunek ten, jakkolwiek niezbędny, nie jest jednak wystarczający dla funkcjonowania

łańcucha komunikacyjnego. Nadawanie komunikatów jest działalnością celową. Nadawca, czyniąc

to, zamierza przekazać odbiorcy jakąś informację. Tę ostatnią wygodnie jest dla celów tej książki

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: