Ochrona praw człowieka -wykład 22 października 2010r.
Dr Paweł Jaros
Koncepcje praw człowieka
Początków koncepcji praw człowieka można doszukiwać się już w filozofii starożytnej u Greków i Rzymian. Pewne jej elementy rozwijane były w myśli zachodniego chrześcijaństwa, w której została przyjęta rzymska koncepcja prawa natury. Interesujące idee pojawiły się w średniowieczu, jak choćby prawo do oporu wobec złego władcy, który gwałci prawo boskie (Jan z Salisbury, 1110 -1180) czy pojecie „prawa jednostki” w znaczeniu uprawnień skutecznych wobec władzy publicznej. Jeżeli chodzi o akty prawne to warto tutaj wskazać Magna Charta Libertatum 1215r. gdzie odwoływano się do zakazu pozbawienia wolności bez wyroku, przyznano szlachcie prawo do drogi sądowej i nie można było przeganiać ludzi z kraju bez wyroku. Warto też wspomnieć o roku 1679 Habeas Corpus akty –chodziło tu o ograniczenie bezprawia w koloniach. To są akty prawne wydawane przez Parlament Brytyjski.
Jeżeli mowa o średniowieczu to warto też zwrócić uwagę na dorobek Polskiego księdza Pawła Włodkowica (1360 -1436), który był twórcą średniowiecznej „polskiej szkoły prawa narodów”. Był ambasadorem Króla Władysława Jagiełły i chyba też dzięki jego wysiłkom i jego koncepcjom udało się po zwycięskiej bitwie pod Grunwaldem ostudzić krucjatę Europy Zachodniej przeciwko Polsce. Włodkowic jako nieliczny wówczas twierdził, że poganie maja też prawo do życia i ta koncepcja została w końcu przyjęta.
Pełna koncepcja praw człowieka wraz z jej uzasadnieniem filozoficznym oraz katalogiem konkretnych wolności i praw powstała w okresie oświecenia i znalazła odzwierciedlenie później w podstawowych aktach prawnych Stanów Zjednoczonych Ameryki, rewolucyjnej Francji czy wreszcie –choć w mniejszym zakresie Polski –Konstytucja 3 maja 1791r.
Filozofia oświecenia przyniosła jednak prawdziwy przełom w myśli politycznej. Podstawowymi pojęciami stały się indywidualizm i postęp, zasadniczą wartością –wolność jednostki. Do dzisiaj odwołujemy się do tych wartości odnośnie praw człowieka. Oświeceniowa koncepcja wolności to wolność służąca każdemu człowiekowi tylko z tej racji, że po prostu jest człowiekiem. Nie ma przy tym znaczenia np. przynależność stanowa jednostki. To musiał być ogromny przełom. Poprzednio, nawet gdy uznawano, że człowiek ma jakieś wolności i prawa, na pierwszym miejscu stawiano przynależność stanową. Status prawny jednostki, czyli jej prawa i obowiązki, wyznaczony był przez jej stan. Szlachcic czy duchowny miał pewne prawa i obowiązki, które przysługiwały tej warstwie społecznej, podobnie –mieszczanin czy chłop, przy czym ci ostatni mieli się oczywiście dużo gorzej.
Oświeceniowa koncepcja praw człowieka budowana była przez wielu myślicieli. Ale musimy wskazać tych najważniejszych, których dzieła stały się podstawą współczesnych praw człowieka. Warto zwrócić szczególną uwagę na: John Locke (1632 -1704), Karol Monteskiusz (1689 -1755) i Jan Jakub Rousseau (1712 -1778) Ich dzieła omawiane są szczegółowo w podręcznikach do historii myśli politycznej i prawnej. Zrobimy sobie takie krótkie podsumowanie.
Największą rolę odegrał Locke. W intelektualnej walce z absolutyzmem posłużył się narzędziami w postaci pojęć stanu natury i umowy społecznej, które zresztą, trzeba przyznać przejął od myśli teoretyków absolutyzmu (przede wszystkim Tomasz Hobbes, 1588 -1679). Sformułował podstawowe założenia ustroju politycznego państwa, wśród których naczelne miejsce zajmuje idea praw człowieka.
Jakie były różnice między Hobbsem, a Lockiem. Choć obaj odwoływali się do podobnych pojęć jeden uzasadnił absolutyzm, a drugi z absolutyzmem walczył.
Hobbes pesymistycznie oceniał ludzi i uważał, że w stanie natury trwa „wojna wszystkich i przeciwko wszystkim”, a jedynym ratunkiem przed totalnym wyniszczeniem, jego zdaniem, jest poddanie się, na drodze umowy społecznej, absolutnej władzy suwerena. Takie widział rozwiązanie.
Locke oceniał ludzi optymistycznie i uważał, że w stanie natury (który był dla niego faktem historycznym) ludzie współżyli ze sobą zgodnie z nakazami reguł prawa natury, obowiązującego wszystkich.
Jednak w stanie natury jak sądził Lock były pewne niedogodności. Brakowało tam ważnie ustanowionych i znanych ustaw, nie było obiektywnych i cieszących się autorytetem sędziów, brakowało władzy, która by popierała słuszne decyzje i egzekwowała je. Dowodził, że w związku z tym wkradła się więc dowolność do życia ludzi w stanie przedpaństwowym. Egzekwowanie praw, karanie tych, którzy je naruszają należało tam do wszystkich ludzi. Dużo zależy od subiektywnej oceny każdego człowieka –panował chaos.
Aby temu wszystkiemu zaradzić, ludzie zawarli kolejno dwie umowy społeczne. Mocą pierwszej, zawartej w wyniku zgody każdej jednostki, powstało społeczeństwo, zaś mocą drugiej, przy której nie trzeba już jednomyślności, a wystarcza decyzja większości, powstało państwo. Organom państwowym lud przekazywał zarząd powierniczy. Co oznacza, ze lud zachowuje zwierzchnictwo i w przypadku gdy rząd nie wykonuje powierzonych zadań, Mozę zmienić swoich władców.
Dla zapobieżenia rządom samowładnym, uważał, że jest to pokusa wszystkich władców, Locke postulował zasadę podziału władz. Wyodrębniał on władzę ustawodawczą, wykonawczą i federacyjną. Władza federacyjna obejmuje zadania w zakresie polityki zagranicznej. Ma to zapobiec skumulowaniu w jednym ręku pełni władzy, ale w jego koncepcji nie ma równowagi, ani wzajemnej kontroli władz –inaczej niż we współczesnych koncepcjach podziału władzy. Władza ustawodawcza, choć ma pozycję dominującą, to jednak ma ściśle określone granice uprawnień. Parlament jest podporządkowany regułom prawa natury, a także przepisom prawa, uchwalonym zgodnie z zasadami konstytucyjnymi i znanymi społeczeństwu. Wreszcie na straży przepisów prawa powinny stać obiektywnie orzekające sądy.
Dlatego, że odwoływał się do konstytucji, Locke uważany jest za twórcę nowożytnego konstytucjonalizmu, jest też prekursorem koncepcji społeczeństwa obywatelskiego. Za zadanie państwa uważał zaś przede wszystkim ochronę praw jednostki, dlatego też stworzył państwo. Pisał on, że ludzie są sobie równi i podkreślał rpzy tym, że człowiek przynosi ze sobą na świat prawo do życia, do wolności i do mienia. Na marginesie warto wspomnieć, że do mienia podchodził on w sposób zasadniczy i uważał prawo do mienia (prawo własności) odgrywało u niego bardzo dużą rolę.
Ta triada praw człowieka (czyli prawo do życia, do wolności, do mienia) była uzupełniana przez zasadę tolerancji religijnej. Uważał, że rozdział kościoła od państwa musi prowadzić do niezależności i autonomii wszystkich wyznań, pod warunkiem jednak, że nie godzą one w interesy społeczeństwa i państwa. Tą tolerancją nie obejmował jednak wszystkich. Nie obejmował tolerancją przede wszystkim ateistów –bo nie można było polegać na ich przyrzeczeniach, wyznawców religii nakazujących posłuszeństwo obcemu władcy oraz tych, którzy w razie dojścia do władzy znieśliby tolerancję religijną.
Wypadałoby omówić następnych filozofów Monteskusza i Rousoeau, ale na wstępie trzeba powiedzieć, że ci dwaj pozostawali pod wielkim wpływem Locka podobnie jak twórcy konstytucji USA.
Przechodząc do Monteskiusza –największym jego dziełem jest „O duchu praw”. Rozważa w nim dokładnie zagadnienia państwa, prawa i wolności jednostki. Państwo uważa powstało w wyniku umowy społecznej zawartej przez ludzi, w celu ochrony ich interesów, bezpieczeństwa i wolności. Państwo powinno działać tylko w niezbędnym zakresie, a istotą państwa jest wolność jednostki (chodziło tu o wolność myśli, sumienia, słowa, druku).
Podstawową kwestią jest ochrona wolności. Monteskiusz starał się ustalić, jaki typ państwa i prawa gwarantuje taką ochronę. Doszedł do wniosku, że ma to być państwo praworządne, w którym prawa są dobre oraz przesiąknięte duchem umiarkowania. Gwarancją wolności jest proponowany przez niego specjalny mechanizm władz, który polega na ich trójpodziale.
Na straży praworządności, a więc i wolności, mają stać niezawisłe sądy, podległe wyłącznie ustawom. Władza ustawodawcza ma być ściśle oddzielona od władzy wykonawczej. Co więcej, wszystkie te władze mają się wzajemnie kontrolować i równoważyć. Taki mechanizm uniemożliwia rządy tyrańskie i broni jednostkę przed samowolą państwa. zdaniem Monteskiusza podział władz jest konstrukcją, która najskuteczniej chroni wolnościowe prawa jednostki.
Natomiast Jan Jakub Rousseau swoją filozofię społeczną wyłożył głównie w słynnym dziele Umowa społeczna. Starał się określić taki ustrój idealny, który miał zbliżyć społeczeństwo do natury. Miał być republikański i demokratyczny. Państwo powinno zapewnić ludziom wolność, ale także równość.
Jednak J.J. Rousseau wywodzi, że dla szczęścia ludzi nie jest konieczna wolność indywidualna, ale także wolność społeczna. Wolność indywidualną posiadał człowiek w stanie natury. Ale na mocy umowy społecznej jednostka traci swą wolność przyrodzoną, a uzyskiwała społeczną.
Miarą wolności człowieka jest stopień wtopienia się w społeczeństwo, czyli zespolenie osobistych pragnień i dążeń z jego celami. Naprawdę wolny człowiek nie może kierować się egoizmem ani przeciwstawiać swej indywidualności społeczeństwu. Jego prawdziwe dobro zależy wyłącznie od zrealizowania się woli powszechnej; wola powszechna zaś jest zawsze słuszna i zmierza ku pożytkowi ogółu. Przez zespolenie interesów jednostkowych z interesami społeczeństwa człowiek mógł jego zdaniem osiągnąć doskonałość osobistą, tj. "wolność moralną". Posłuszeństwo prawu, które się sobie przepisało, jest wolnością.
Szczególną rolę przypisywał Rousseau równości. Wierzył on, że w społeczeństwie ludzi równych będzie panować wzajemna życzliwość i wszyscy będą działać na rzecz interesów społeczeństwa. Uważał, że równość majątkowa jest gwarantem szczęścia człowieka oraz jego wartości moralnej, i proponował taki podział majątku w społeczeństwie, aby żaden obywatel nie był dość majętny, aby mógł przekupić drugiego, ale też aby żaden nie był tak biedny, by musiał się sprzedać.
Im bardziej obywatele państwa zbliżają się do ideału równości, tym bardziej rośnie ich oddanie społeczeństwu i poczucie sprawiedliwości społecznej. W końcu na tym ostatnim etapie następuje pełne oddanie się jednostki społeczeństwu. Wtedy wszyscy
obywatele stają się dla siebie władzą najwyższą, a ich wola powszechna jest absolutnie wiążąca. Wola powszechna zaś jest, jak wspomniano wyżej, zawsze słuszna i zmierza ku pożytkowi ogółu. Jednak wola powszechna łączy interesy jednostki z interesami społeczeństwa po spełnieniu następujących warunków: każdy obywatel ma prawo i obowiązek podejmowania decyzji odnoszących się do wszystkich, obywatele nie mogą przy tym należeć do żadnych organizacji (np. partii politycznych), ale maja obowiązek bezpośredniego udział w podejmowaniu decyzji, suwerenny lud wyraża wolę powszechną, ale nie administruje i nie rządzi.
Inaczej niż Locke czy Monteskiusz, Rousseau nie stawia na pierwszym miejscu jednostki i jej praw. Jest apologetą demokracji, a nie wolności jednostki. W związku z czym niektórzy komentatorzy nie widzą w jego filozofii wkładu do nowożytnej koncepcji praw człowieka. Inni podkreślają jednak, że w istocie jest inaczej i np. francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela była sformułowana pod jego wpływem.
Można przyjąć, że nowożytna koncepcja praw człowieka i związana z nią koncepcja liberalnej demokracji konstytucyjnej opiera się na filozofii wszystkich trzech. Opiera się, ale nie znaczy to, że każde zdanie, które myśliciele owi napisali, zachowuje swoją aktualność dzisiaj.
WXVIIIw. pisma Locke'a, Monteskiusza czy Rousseau wywierały duży wpływ na debatę publiczną i wreszcie na praktykę polityczną i ustrojową. W tymże wieku w kilku krajach dostrzeżono prawa człowieka i potrzebę ich ochrony. Stało się tak przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych Ameryki i we Francji. Zarówno rewolucja amerykańska, jak i rewolucja francuska toczyły się pod hasłami wolności i walki z tyranią.
Do tych dwóch krajów warto dołączyć w naszym wykładzie także Polskę, przede wszystkim z powodu Konstytucji 3 Maja. Wprawdzie nowożytna koncepcja praw człowieka nie znalazła w niej należytego odzwierciedlenia, ale pierwszy krok został niewątpliwie uczyniony. Połowiczność rozwiązań była ceną ewolucyjnego, pokojowego procesu reform politycznych i ustrojowych Rzeczypospolitej.
Zresztą akty konstytucyjne USA, Francji i Polski są czasami traktowane w nauce jako akty podobne, będące realizacją w drugiej połowie XVIIIw. samych ideałów.
W Deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych Ameryki z 4 lipca 1776r. czytamy m.in.: Uważamy za zrozumiałe same przez się te prawdy, że wszyscy ludzie zostali stworzeni równi, że zostali wyposażeni przez Stwórcę w pewne niezbywalne prawa, między którymi są: życie, wolność i dążenie do szczęścia.
W Konstytucji USA z 17 września 1787 r. unormowano przede wszystkim ustrój państwa. Opiera się on na zasadzie trójpodziału władz, które mają się wzajemnie kontrolować i równoważyć. Natomiast katalog wolności i praw jednostki został dopiero dodany do Konstytucji w formie dziesięciu pierwszych do niej poprawek w 1791r. a pierwotnie twórcy Konstytucji przypuszczali, że ochrona praw jednostki to domena prawa stanowego, a nie federalnego (np. Karta Praw Wirginii z 12 czerwca 1776r.).
Wspomniane wyżej poprawki, czyli tzw. The Bill oj Rights (Karta Praw), zostały uchwalone przez Kongres 15 grudnia 1791r. I tu właśnie odzwierciedla się realizacja amerykańskiej koncepcji praw człowieka, która rozwijała się w koloniach jeszcze przed uzyskaniem niepodległości. Nie od rzeczy będzie więc wzmianka, że projekt konstytucji dla Karoliny opracował Locke.
Poprawka I gwarantuje cztery prawa: wolność religii, wolność słowa, wolność zgromadzeń, prawo petycji do władz o naprawienie krzywd. Wydaje się, że umieszczenie ich na pierwszym miejscu nie było przypadkowe. Przypisuje się im w USA znaczenie szczególne.
Poprawka II potwierdza prawo do posiadania i noszenia broni, zaś Poprawka III zakazuje kwaterowania żołnierzy w czasie pokoju w domu prywatnym bez zgody właściciela i stanowi, że w czasie wojny można kwaterować żołnierzy tylko w trybie określonym ustawą.
Poprawka IV stanowi, że praw do nietykalności osobistej, mieszkania, dokumentów i mienia nie wolno naruszać przez bezzasadne rewizje i zatrzymanie: nakaz w tym przedmiocie można wystawić tylko wówczas, gdy zachodzi wiarygodna przyczyna potwierdzona przysięgą lub (...) oświadczeniem".
Poprawka V obejmuje kilka praw. Stanowi, że nikt nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za zbrodnię główną lub inne hańbiące przestępstwa bez aktu oskarżenia uchwalonego przez wielką ławę przysięgłych. Zakazuje ponownego karania za to samo przestępstwo. Zakazuje także zmuszania do zeznawania w sprawie karnej na swoją niekorzyść oraz stanowi, że "nikt nie może zostać pozbawiony życia, wolności lub mienia bez prawidłowego wymiaru sprawiedliwości". Stanowi wreszcie, że własność prywatną można przejąć na użytek publiczny tylko za sprawiedliwym od- szkodowaniem.
Poprawka VI zawiera prawa oskarżonego: prawo do szybkiego, publicznego i bezstronnego sądu przed ławą przysięgłych, prawo do bycia poinformowanym o rodzaju i podstawie oskarżenia oraz prawo do obrony.
Poprawka VII dotyczy właściwości sądu przysięgłych w sprawach cywilnych i prawomocności jego orzeczeń.
Poprawka VIII stanowi: że nie wolno żądać nadmiernych kaucji ani wymierzać nadmiernych grzywien albo stosować kar okrutnych lub wymyślnych.
Poprawka IX zawiera zasadę rozszerzającej interpretacji praw (Wymienienie w Konstytucji określonych praw nie oznacza zniesienia lub ograniczenia innych praw przysługujących ludowi"), natomiast Poprawka X zasadę ograniczonych kompetencji władz federalnych ("Uprawnienia, których Konstytucja nie powierzyła Stanom Zjednoczonym ani nie wyłączyła z właściwości poszczególnych stanów, przysługują nadal poszczególnym stanom lub ludowi").
Konstytucja USA wraz z Kartą Praw była aktem pionierskim. Przyczyniła się do stworzenia narodu amerykańskiego i ugruntowania podstawowych wolności i praw człowieka. Przykład amerykański wywarł wpływ na Europejczyków. Mamy tu zresztą sytuację, która potem będzie się nieraz powtarzała; stworzona w Europie idea wędruje do Ameryki, tam znajduje podatny grunt i realizację w postaci instytucji politycznej czy prawnej, ta zaś z kolei staje się wzorem do naśladowania w Europie.
Dnia 26 sierpnia 1789r., na samym początku rewolucji francuskiej, Zgromadzenie Narodowe Francuskie uchwaliło Deklarację Praw Człowieka i Obywatela. Jest to bez wątpienia jeden z najważniejszych dokumentów w dziejach Europy.
Jej uroczysta preambuła podkreśla, że prawa człowieka są "naturalne, niezbywalne i święte". Deklaracja je "wykłada", "uznaje", "ogłasza", w żadnym zaś stopniu "tworzy". Preambuła stwierdza zarazem, że "nieznajomość, zapomnienie czy lekceważenie praw człowieka są jedynymi przyczynami nieszczęść publicznych i nadużyć rządów".
Artykuł 1 stanowi, że ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi w swoich prawach. Dodaje zarazem, że różnice społeczne mogą się opierać tylko na użyteczności wobec społeczeństwa.
W artykule 2 czytamy, że celem każdej organizacji politycznej jest zachowanie naturalnych i niezbywalnych praw człowieka; prawami tymi są: wolność,...
gosicka