Klaus Tillman. Teorie socjalizacji" (fragmenty) teorii i bada�: przedstawia ona najwa�niejsze teorie podstawowe, i kt�re pochodz� b�d� z psychologii (psychoanaliza, teoria uczenia ,! si�, psychologia poznawcza), b�d� z socjologii (koncepcje strukturalno-funkcjonalne, materialistyczne, interakcjonistyczne) i kt�re by�y w ostatnich latach dyskutowane i rozwijane przede wszystkim na gruncie nauki o wychowaniu. Na podstawie tych podej�� teo- j retycznych poddane zosta�y analizie wa�ne obszary procesu socjalizacji, , np. om�wione zosta�y zagadnienia socjalizacji w�a�ciwej dla danej ! p�ci, socjalizacji szkolnej oraz socjalizacji w wieku m�odzie�czym. ~ Na pocz�tku jednak wyja�niono szerzej samo poj�cie socjalizacji, j , aby od jego rozumienia potocznego przej�� do u�ytecznej definicji j ro boczej . 1.1. Socjalizacja I :1 ! Gdy mowa o socjalizacji, odnosi si� to do okre�lonego obszaru , i rzeczywisto�ci spo�ecznej. Podobnie jak "rozwarstwienie spo�eczne" ! lub "motywacja uczenia si�", socjalizacja jako pewien stan rzeczy nie j jest ani czym� bezpo�rednio uchwytnym za pomoc� zmys��w, ani czym� namacalnym niczym przedmiot, pomimo to istnieje jednak. , .W definicji naukowej chodzi przede wszystkim o mo�liwie najbardziej precyzyjne okre�lenie tego obszaru rzeczywisto�ci spo�ecznej, tak aby mo�na by�o ustali�, jakie zdarzenia, czynniki i procesy nale�� do , niego, ajakie nie. W Handbuch der Sozialisationsjorschung ("Podr�cznik bada� nad socjalizacj�" 1980) znalaz�o si� pewne sformu�owanie, , kt�re mo�e uchodzi� za powszechnie przyj�te we wsp�czesnych :! badaniach nad socjalizacj�: socjalizacj� nale�y ujmowa� poj�ciowo !. r ,jako proces powstawania i rozwoju osobowo�ci zachodz�cy we wzajemnej zale�no�ci ze spo�ecznie przekazywanym �rodowiskiem socjalnym i materialnym. Przy czym chodzi zw�aszcza o to, jak cz�owiek staje si� podmiotem zdolnym do spo�ecznego dzia�ania " (Geulen i Hurrelmann 1980, s. 51). Definicja ta by�a, co prawda, w p�niejszym czasie przez r�nych autor�w modyfikowana (por. np. Portele i Huber 1983, s. 93), w zasadzie jednak mo�na j� w du�ym stopniu zaakceptowa�. Przede wszystkim podkre�la si� w niej, �e do obszaru przed- miotowego nale�y og� warunk�w �rodowiskowych, kt�re maj� wp�yw na rozw�j podmiotu. Zgodnie z powy�szym za warunki procesu socjalizacji uznaje si� zar�wno wymagania stawiane w miejscu pracy, jak i sytuacj� mieszkaniow�, ogl�danie telewizji czy zachowania j�zykowe rodzic�w. Poj�cie "spo�ecznie przekazanego �rodowiska spo�ecmego i materialnego" sygnalizuje przy tym, �e wszystkie czynniki �rodowiskowe w mniejszym lub wi�kszym stopniu maj� charakter spo�eczny. Bezpo�rednio wida� to w przypadku socjalnych warunk�w dorastania: bez trudu mo�na dowie��, �e styl wychowania przez rodzic�w, procesy uczenia si� w szkole, komunikowanie si� w miejscu pracy zale�� zawsze od otoczenia spo�ecmego. W pewnej mierze - chocia� nie wida� ju� tego tak wyra�nie - odnosi si� to do fizyczno-materialnych warunk�w �rodowiska (pocz�wszy od zabawki, poprzez domy mieszkalne, a sko�czywszy na parku miejskim); �rodowisko materialne nigdzie ju� nie znajduje si� w naturalnym stanie pierwotnym, zawsze wyst�puje w postaci spo�ecznie przetworzonej: zabawka, zosta�a wymy�lona i wyprodukowana przez fabrykant�w, domy mieszkalne zaplanowano uwzgl�dniaj�c aspekt ekonomicmy, nawet park miejski, jego za�o�enie jest 'dzie�em spo�ecznym. Tak wi�c wszystkie socjalne i materialne czynniki �rodowiskowe s� pod wp�ywem spo�ecznym, wszystkie one mog� mie� znaczenie jako warunki procesu socjalizacji. J ednocze�nie w przytoczonej definicji stwierdza si�, �e �w og� warunk�w �rodowiskowych rozpatruje si� jedynie pod specyficznym k�tem. I tak ogl�danie telewizji interesuje nas ze wzgl�du na jej oddzia�ywanie na dzieci�ce wzorce postrzegania, a nie ze wzgl�du na jej maczenie dla reklamy komercyjnej, sytuacja w miejscu pracy interesuje nas ze wzgl�du na jej oddzia�ywanie na sposoby zachowania si� i struktury charakteru zatrudnionych os�b, a nie ze wzgl�du na sprawy dotycz�ce um�w zbiorowych. Architektura osiedla miejskiego rozpatrywana jest pod k�tem oddzia�ywania na aktywno�� dzieci, a nie w aspekcie polityki renowacji budynk�w. Chodzi zatem o ca�okszta�t spo�ecmie przekazanego �rodowiska i jego znaczenie dla rozwoju osobowo�ci. Taka definicja poj�cia socjalizacji nie tylko zak�ada zaw�enie obszaru przedmiotowego, ale zawiera jednocze�nie podstawowe za�o�enia o charakterze i strukturze procesu socj alizacji . 1.1.1. Osobowo�� a �rodowisko. O charakterze procesu socjalizacji W centrum procesu socjalizacji znajduj� si� rozw�j i zmiana ludzkiej osobowo�ci. Wynika z tego, po pierwsze, �e "socjalizacj�" mo�na zdefiniowa� tylko w�wczas, gdy uwzgl�dni si� poj�cie osobowo�ci. Nie odwo�uj�c si� jeszcze do poszczeg�lnych teorii psychologicznych, mo�emy okre�li� osobowo�� jako specyficzn� struktur� cech, w�a�ciwo�ci, nastawie� i kompetencji dzia�ania, kt�ra jest charakterystyczna dla poszczeg�lnych ludzi. Ta zorganizowana struktura powstaje na biologicznej osnowie �ycia dzi�ki do�wiadczeniom czynionym przez jednostk� w ci�gu �ycia (por. Hurrelmann 1986a, s. 14). Definicja taka wskazuje, �e z poj�ciem "osobowo��" ��cz� si� wyobra�enia o powi�zaniu struktur i cech psychicznych u jednej i tej samej jednostki. Nie chodzi tu przy tym tylko o obserwowalne z zewn�trz sposoby zachowa�, ale r�wnie� o procesy i stany intrapsychiczne. Uczucia i motywacje s� tutaj r�wnie istotne jak wiedza, mowa i postawy wobec warto�ci. Badania i teoria socjalizacji maj� wykaza�, w jakim stosunku te aspekty wewn�trznej rzeczywisto�ci pozostaj� do warunk�w rzeczywisto�ci zewn�trznej. Takie rozumienie osobowo�ci wskazuje, po wt�re, na fakt wyst�powania r�norodnych struktur psychicznych u poszczeg�lnych ludzi. T� specyficzn� dla danej jednostki struktur� okre�la si� jako "indywidualno��". Indywidualno�� (dzi�ki kt�rej jednostka r�ni si� od innych) wchodzi w sk�ad osobowo�ci tak samo jak charakter spo�eczny, wsp�lny dla cz�onk�w danej spo�eczno�ci (por. Rolff 1967, s. 22 nn.). Rozumie si� przeze� t� cz�� osobowo�ci, "kt�ra jest wsp�lna dla znacz�cych grup spo�ecznych i kt�ra ( . . . ) przedstawia produkt do�wiadcze� tych grup. Tak rozumiane poj�cie charakteru spo�ecznego pozwala nam m�wi� o charakterze klas, grup, lud�w i narod�w" (Riesman 1958, s. 20). Taka definicja pozwala tak�e na rozr�nianie rozmaitych charakter�w spo�ecznych w jednym spo�ecze�stwie. I tak "oczywisto�ci" odr�bne ni� w niemieckiej kulturze " wi�kszo�ciowej" wyst�puj� w�r�d mniejszo�ci etnicznych w obr�bie podzia�u r�l mi�dzy m�czyzn� a kobiet�, obyczaj�w zwi�zanych z jedzeniem, form pozdrawiania si�. Ale w ka�dym przypadku dorastaj�cy cz�owiek nabywa "oczywisto�ci" swojej grupy- i przez to odpowiednie elementy charakteru spo�ecznego. Z tego znowu� wynika, �e powstawanie osobowo�ci w procesie socjalizacji ��czy si� zarazem z uspo�ecznieniem i indywidualizacj�. Zadaniem teorii socjalizacji jest oba te wymiary rozwoju osobowo�ci usystematyzowa�. W omawianym tutaj poj�ciu socjalizacji mieszcz� si� nie tylko za�o�enia o strukturach intrapsychicznych, ale tak�e podstawowe twierdzenia o stosunku indywiduum do warunk�w �wiata zewn�trznego. I tak zak�ada si�, �e dorastaj�cy cz�owiek aktywnie i tw�rczo kszta�tuje swoje procesy �yciowe i uczenia si�. Ludzie nie s� ofiarami swojej socjalizacji, ale maj� wp�yw na samych siebie i swoje otoczenie i w ten spos�b staj� si� istotami zdolnymi do dzia�ania, staj� si� podmiotami. A zatem w samych ju� definicjach "socjalizacji" i "osobowo�ci" wyra�nie wida� odci�cie si� od wszelkich stanowisk determinizmu spo�ecznego, na kt�rych gruncie socjalizacj� pojmuje si� b��dnie jako proces "urabiania" (Priigung) jednostki. Socjalizacja nie jest po prostu ( dobrowolnym b�d� wymuszonym) przejmowaniem oczekiwa� spo�ecznych do struktur psychicznych, lecz procesem aktywnego przyswajania sobie przez cz�owieka warunk�w �rodowiska. Ta zasadnicza mo�liwo�� cz�owieka do aktywnego, indywidualnego i sytuacyjnie zr�nicowanego zachowania si� wobec �rodowiska pozostaje w pewnym napi�ciu z wymogami spo�ecznymi, kt�re ukierunkowane s� na przystosowanie i znormalizowanie. W celu teoretycznego zrozumienia owego napi�cia teorie socjalizacji nie mog� wychodzi� od ca�kowicie pasywnej jednostki, lecz musz� uwzgl�dnia� zdolno�ci podmiotu do aktywnego przekszta�cania swojego �rodowiska (por. Hurrelmann 1986b). Tak wi�c z przyj�tym tu poj�ciem socjalizacji ��czy si� pewne zasadnicze wyobra�enie o socjalizuj�cym si� podmiocie i jego relacji do �wiata zewn�trznego. W�r�d badaczy socjalizacji reprezentuj�cych r�ne kierunki teoretyczne istnieje konsensus co do tego wyobra�enia (por. Hurrelmann i U lich 1991, s. 4). Taki "�rodowiskowy" konsensus w�r�d teoretyk�w socjalizacji oznacza zarazem, �e sprzeczne z nim stanowiska dotycz�ce charakteru ludzkiego rozwoju, przyjmowane "poza �rodowiskiem " teoretyk�w socjalizacji, czyli na gruncie innych kierunk�w naukowych - nie s� przez nich akceptowane, raczej szukaj� oni wsp�lnie argument�w przeciwko nim. Dotyczy to zw�aszcza koncepcji: a) biologistycznej nauki o cz�owieku, b) filozofii o odcieniu idealistycznym i c) uproszczonej pedagogiki. Poni�ej wyja�niono, co kryje si� za tymi konkurencyjnymi koncepcjami. Do ka�dej z tych koncepcji przytoczono odpowiednie kontrargumenty z teorii socjalizacji . 'b . k ' d . k I 1 W ten SpOSO sprecyzowano wspomnIany onsensus w sro OWIS u ,! badaczy socjalizacji. J a. Implikacje poj�cia socjalizacji skierowane s� zdecydowanie , ) przeciwko wszelkim uj�ciom biologist}'czn.vm, kt�re rozw�j osobowo�ci :ii chc� sprowadzi� wy��cznie lub w przewa�aj�cym stopniu do zakodo- !! wanych genetycznie "zadatk�w" i ich "dojrzewania ". Z tego punktu :~ widzenia indywidualne r�nice w zakresie zdolno�ci i cech charakteru s� w znacznym sto...
roksia240188