Imiesłowy.doc

(67 KB) Pobierz

ROZWÓJ IMIESŁOWÓW W JĘZYKU POLSKIM

 

 

I.              Podstawa prasłowiańska

 

Ogólna charakterystyka imiesł. w języku psł.:

1)   Różne typy im. tworzono w języku psł. różnymi przyrostkami, które po połączeniu z tem. I lub II mogły ulegać też różnym procesom fonetycznym, np. im. czasu ter. czynny – przyrostek *-ntj-, który po połączeniu z tematem I i po powstaniu nosówki dał charakterystyczne –ǫtj- (*tj w różnych językach słowiańskich w okresie rozpadu wspólnoty psł. się rozwinęło, w j. pol. dało –(ą)c-);

2)   Wszystkie imiesłowy były ściśle związane z kategorią czasu – por. im. czasu ter., im. czasu przeszłego (inaczej w polszczyźnie dziś);

3)   Wszystkie imiesłowy były odmienne (w języku polskim nie – por. im. przysłówkowe);

4)   Imiesłowy mogły występować w odmianie prostej (rzeczownikowej) i złożonej (zaimkowej);

5)   Wszystkie imiesłowy były zróżnicowane rodzajowo (odmiana przez rodzaje – męski, nijaki, żeński), tylko niektóre formy były wspólne (rodz. męski i nijaki im. czasu ter. czynnego oraz im. czasu przeszłego czynny I);

6)   Imiesłowy mogły się odmieniać według typu twardotematowego lub miękkotematowego;

7)   Imiesłowy w rodzaju męskim i nijakim odmieniały się na ogół według deklinacji –o- (twardotematowe) lub –jo- (miękkotematowe); w rodzaju żeńskim – według deklinacji –a- (twardotematowe) lub –ja- (miękkotematowe).

 

Sposoby tworzenia imiesłowów i ich typy:

 

IMIESŁOWY





 

                            tworzone od tematu I                                                                                    tworzone od tematu II

                            tj. tematu czasu ter.                                                                      tj. tematu bezokolicznika (czasu przesz.)

                            (wariant z suf. tem. -o-,-no-)

                            im. czasu teraźniejszego                                                                      im. czasu przeszłego

                            sposób tworzenia –                                                                                    sposób tworzenia –

                            w zależności od koniugacji                                                        w zależności od zakończenia tematu

 

1) im. czasu ter. czynny                                                                                     1) im. czasu przeszłego czynny I

M.lp.m., n.               M.lp. ż.                                                                                                                                            m., n.                            ż.

I              nes-y                            nes-ǫtj-i                                                                      tem. II na spółgł.                            nes-ъ              nes-ъši

II              dvign-y                            dvign-ǫtj-i                                                        tem. II na samogł.                            zna-vъ              zna-vъši

III              znaj-ę                            znaj-ǫtj-i                                                                      2) im. czasu przeszłego czynny II

IV              xval-ę                            xval-ętj-i                                                        suf. –l- + końc. rodz.              nes-l-ъ, nes-l-o, nes-l-a

2) im. czasu ter. bierny                                                                                    3) im. czasu przeszłego bierny

sufiks –m + końc. rodzajowe                                                                      tem. II na:

              a)-a-, -ě-                               zna-n-ъ, zna-n-o, zna-n-a

neso-m-ъ, neso-m-o, neso-m-a                                           b) spółg. lub -i: nes-en-ъ, nes-en-o, nes-en-a

                                                                                                                                            c) tem. II = rdzeniowi zak. na

                                                                                                                                                          -y-, -ę-, -i-, -u-: kry-t-ъ, kry-t-a, kry-t-a

 

 

II.        Rozwój imiesłowów w języku polskim

 

Imiesłów czasu ter. czynny              

Przyrostek -ǫtj-, -ętj- > stpol. -ąc-, -ęc-, por. B. lp. m. i n. niosąc (<*nesǫtjъ), M. lp. ż. chwalęcy (<*xvalętji).

W jęz. psł. ten imiesłów w M. lp. m. i n. miał temat krótszy na –y w dekl. –o-//-e-; -no-//-ne- (*nesy, *dvigny), oraz na –ę w kon. –jo-//-je-, -i- (*znaję, *xvalę); w języku stp. uogólniło się wszędzie –ę, por. stp. niosę, dźwignę, znaję, chwalę, a więc formalnie M.lp. r. m. i n. tego imiesłowu zrównał się z formą 1 os. lp. czasu ter.

W języku staropolskim zachowały się jedynie 3 formy im. czasu ter.:

·        M.lp. m.: Mojżesz wszedł na gorę, (..), niosę (= niosący) z sobą cki (BZ), forma ta już w stp. wychodzi z użycia (niejednoznaczna, równa 1 os. lp. czasu ter..), zastępuje ją pierwotna forma B.lp. m.;

·        M.lp. ż.: chwalęcy (< *xvalętji), por. Maria (...) chwalęcy (= chwaląca) swego oblubieńca; dziewka wstała weselęcy się (= weseląca się); forma ta zanika w II poł. XVI w. na rzecz formy na –ąc;

·        B. lp. m.: niosąc (< *nesǫtjъ), por. pojdzie dziewka Rebeka, niosąc (= niosąca) wiadro; gdyż uznamionował dzień śmierci przybliżając się  (= przybliżającej się), zawołał syna swego (BZ);forma ta rozszerza się i pojawia się przy rzecz. wszystkich rodzajów, czyli zatraca przynależność rodzajową, i następnie ulega adwerbizacji (staje się przysłówkiem), zaczyna pełnić funkcję okolicznikową i w ten sposób powstaje w polszczyźnie imiesłów przysłówkowy współczesny. Proces ten kończy się w XVII w.

Formy odmiany złożonej (zaimkowej) uległy procesowi adiektywizacji (uprzymiotnikowienia). Z odmiany złożonej im. czasu ter. czynnego kształtuje się polski imiesłów przymiotnikowy czynny: niosący, niosąca, niosące.

 

Imiesłów czasu ter. czynny





 

odmiana prosta B. lp. m.              , inne przypadki giną                            odmiana złożona (zaimkowa)

im. przysłówkowy współczesny                                                                      im. przymiotnikowy czynny

niosąc, robiąc, chwaląc                                                                                                  robiący, robiąca, robiące

 

Imiesłów czasu ter. bierny

Budowa: temat I + sufiks -m- + końcówki rodzajowe.

Dla czas. kon. –o-//-e-, -no-//-ne- podstawą był temat wariantywny z –o-, -no-, por. (*neso-m-ъ, *peko-m-ъ, a nie od tematu spalatalizowanego, występującego w 2 os. lp. czasu ter. *nese-, *peče-.

W jęz. polskim ten imiesłów zanikł. Z odmiany złożonej zaimkowej pozostały nieliczne leksemy. Uległy one adiektywizacji, tj. stały się przymiotnikami: rodzimy, rzekomy, wiadomy (< *vědomъ), świadomy. Przekształciły się one w przymiotniki pod względem fleksji, ale także i znaczenia, które się zleksykalizowało, por.

rzekomy ‘ten, który jest mówiony, od czas. rzec’ > ‘pozorny’.

Na ich wzór (a więc w wyniku analogii) powstały formacje takie, jak: widomy, niewidomy, ruchomy, łakomy, znikomy, znajomy.

Wtórnie niektóre te formacje podlegają substantywizacji (urzeczownikowieniu), np. mój znajomy mi to powiedział; niewidomy szedł ulicą.

Z odmiany prostej zachowały się nieliczne formy: rzekomo – jako partykuła (wyjechał rzekomo na urlop), wiadomo – w różnych funkcjach, m.in. predykatu, przysłówka, partykuły (por. wiadomo, co się stało; nie wiadomo, jak; jak wiadomo, o ile mi wiadomo), świadom – przymiotnik r. m. w formie krótkiej (jako orzecznik w orzeczeniu imiennym), po kryjomu – jako przysłówek złożony (z dawnego C. lp. r. m. – por. M. kryjom-ъ, D. kryjom-a, C. kryjom-u).

 

Imiesłów czasu przeszłego czynny I

Imiesłów ten tworzono dwojako:

Tem. II na spółgłoskę – przyrostek * > pol. –ø, np.               nes > stp. nios, w rodz. ż. *-ъši              > pol. –szy, np. *nes-ъši > stpol. niosszy

Tem. II na samogłoskę – przyrostek *-vъ > pol. –w, np. *pozna-vъ > stp. poznaw, w rodz. ż. *-vъši              > pol. –wszy, np. *pozna-vъši > stpol. i współcz. poznawszy

             

W języku stp. zachowały się tylko 2 formy tego imiesłowu:

a) M. lp. m.: obrociw, posław, uźrzew, usłyszew, rzek, znios ...

Zgłoś jeśli naruszono regulamin