F.NIETZSCHE.pdf

Fryderyk Nietzsche

Antychrześcijanin

Przedmowa

KsiąŜka ta jest przeznaczona dla najmniej licznych. MoŜe nawet Ŝaden z nich jeszcze nie

Ŝyje. Mogliby to być ci, którzy rozumieją mojego Zaratustrę: jakŜe bym rnógł mylić siebie z

tymi, dla których juŜ dzisiaj rosną uszy? — Dopiero pojutrze naleŜy do mnie. Niektórzy rodzą się

po śmierc[i].

Warunki, w których się mnie rozumie, rozumie z koniecznością [—] znam je aŜ nazbyt

dokładnie. Czytelnik musi być aŜ do surowości prawy w kwestiach ducha, aby wytrzymać

choćby tylko moją powagę, moją pasję. Musi być zaprawiony w Ŝyciu na szczytach — w

widzeniu poniŜej siebie Ŝałosnej paplaniny o polityce i egoizmie narodów. Musi zobojętnieć,

nigdy nie moŜe pytać, czy prawda jest poŜyteczna, czy staje się dla kogoś fatum... Zamiłowanie

potęgi do pytań, których stawiać nikt nie ma dzisiaj odwagi; odwaga do przedsięwzięć

zakazanych; predestynacja do błądzenia w labiryncie. Doświadczenie wywiedzione z siedmiu

samotności. Nowe ucho dla nowej muzyki. Nowe oko dla najodleglejszych widoków. Nowe su-

mienie dla prawd, które dotychczas pozostawały nieme. I wola oszczędności, właściwej

wielkiemu stylowi: jego siła, jego entuzjazm, ściśle zespolone... Respekt dla siebie; miłość do

siebie; bezwarunkowa wolność wobec siebie...

No dobrze! Jedynie tacy są moimi czytelnikami, moimi prawowitymi czytelnikami, z góry

mi przeznaczonymi czytelnikami: cóŜ mi po reszcie? — Reszta to tylko ludzkość. — Nad

ludzkością trzeba górować siłą, wysokością duszy — pogardą...

Fryderyk Nietzsche

Spójrzmy sobie w twarz. Jesteśmy Hiperborejczykami — wiemy dostatecznie dobrze, na jakim

ustroniu przyszło nam Ŝyć. „Ani lądem, ani wodą nie znajdziesz drogi do Hiperborejczyków":

wiedział to o nas juŜ Pindar. Po drugiej stronie Północy, lodów, śmierci — nasze Ŝycie, nasze

szczęście... Odkryliśmy szczęście, znamy drogę, znaleźliśmy wyjście z całych tysiącleci

labiryntu. Kto znalazł jejeszcze? — MoŜe nowoczesny człowiek? „Nie umiem wyjść ani wejść,

jestem wszystkim, co nie umie ani wyjść, ani wejść" — wzdycha nowoczesny człowiek... Na tę

nowoczesność byliśmy chorzy — na gnuśny pokój, na tchórzliwy kompromis, na całą cnotliwą

nieczystość nowoczesnego „Tak" i „Nie". Owa tolerancja i largeur serca, która wszystko

„wybacza", bo wszystko „pojmuje", jest dla nas niczym sirocco. śyć pośród lodów raczej niŜ

pośród nowoczesnych cnót i innych wiatrów południowych!... Byliśmy dostatecznie dzielni, nie

oszczędzaliśmy ani siebie, ani innych: długo nie wiedzieliśmy jednak, dokąd zmierzamy ze swą

dzielnością. Sposępnieliśmy, zwano nas fatalistami. Naszym fatum byla pełnia, napięcie,

spiętrzenie sił. Łaknęliśmy błyskawicy i czynów, pozostawaliśmy jak najdalej od szczęścia

słabeuszy, od „poddawania się..." Burza szalała w naszym powietrzu, natura, którą jesteśmy,

zaciemniła się — albowiem nie mieliśmy Ŝadnej drogi. Formuła naszego szczęścia: „Tak", „Nie",

linia prosta, cel...

Co jest dobre? — Wszystko, co zwiększa w człowieku poczucie mocy, wolę mocy, samą moc.

Co jest liche? — Wszystko, co pochodzi ze słabości.

Co jest szczęściem? — Poczucie, Ŝe moc rośnie, Ŝe opór zostaje przezwycięŜony.

Nie zadowolenie, lecz większa moc; nie pokój w ogóle, lecz wojna; nie cnota, lecz tęŜyzna

(cnota w renesansowym stylu, virtu, cnota wolna od moralizatorstwa)

Niech zginą słabi i nieudatni: pierwsza teza naszej miłości człowieka. I naleŜy im w tym

jeszcze dopomóc.

Co jest szkodliwsze niŜ jakikolwiek występek? Aktywne współ-cierpienie z wszystkimi

nieudatnymi i słabymi — chrześcijaństwo...

Problemem, który tu stawiam, nie jest pytanie, co ma zastąpić ludzkość w łańcuchu istot ( —

człowiek jest końcem — ), lecz pytanie, jaki typ człowieka naleŜy wyhodować, jakiego typu

człowieka naleŜy chcieć, jako istoty wyŜszej pod względem wartości, jako istoty godniejszej

Ŝycia, jako istoty pewniejszej przyszłości.

Ten wyŜszy pod względem wartości typ dość często się juŜ pojawiał: lecz jako szczęśliwy

przypadek, jako wyjątek, nigdy jako coś, czego by chciano. Przeciwnie: budził on właśnie

największy strach, był dotychczas nieledwie uosobieniem straszliwości; — strach zaś sprawił, Ŝe

chciano przeciwnego typu, Ŝe hodowano go i osiągnięto: zwierzę domowe, zwierzę stadne,

chore zwierzę człowiek — chrześcijanin...

Ludzkość nie przedstawia, jak się dzisiaj uwaŜa, rozwoju ku czemuś lepszemu, czy

potęŜniejszemu, czy wyŜszemu. „Postęp" jest niczym więcej jak nowoczesną ideą, to znaczy

fałszywą ideą. Dzisiejszy

Europejczyk stoi pod względem wartości niŜej od Europejczyka czasów renesansu; rozwój

absolutnie nie jest, mocą jakiejś konieczności, podwyŜszaniem, podnoszeniem, potęgowaniem.

Stale natomiast, w najróŜniejszych miejscach na Ziemi i z najrozmaitszych kultur, wyrastają

pojedyncze egzemplarze, które rzeczywiście Reprezentują typ wyŜszy: coś, co w porównaniu z

ogółem ludzkości jest swego rodzaju nadczłowiekiem. Takie szczęśliwe przypadki wielkiego

rozkwitu zawsze były moŜliwe i zapewne zawsze teŜ będą moŜliwe. Całe generacje nawet,

plemiona, ludy mogą niekiedy przedstawiać tego rodzaju traf.

Chrześcijaństwa nie powinno się przyozdabiać i stroić: wydało ono wojnę na śmierć i Ŝycie

temu wyŜszemu typowi człowieka, wszystkie jego fundamentalne instynkty skazało na wygnanie,

wydestylowało z nich zło, złego człowieka — człowiek potęŜny jako typ, który naleŜy odrzucić,

jako „człowiek odrzucony". Chrześcijaństwo wzięło stronę wszystkiego, co słabe, co niskie, co

nieudatne, sprzeciw wobec instynktu samozachowawczego, właściwego potęŜnemu Ŝyciu,

uczyniło ideałem; zepsuło rozum nawet najpotęŜniejszych duchowo natur, ucząc odczuwać

naczelne wartości duchowe jako grzeszne, jako błędne, jako pokuszenie. NąjŜałośniejszy

przykład — zepsucie Pascala, który wierzył, Ŝe jego rozum jest skaŜony przez grzech

pierworodny, podczas gdy był on skaŜony jedynie przez jego chrześcijaństwo! —

Ukazało się mi bolesne, okropne widowisko: ściągnąłem zasłonę z zepsucia człowieka.

Słowu „zepsucie", w mych ustach, nie grozi przynajmniej jedno podejrzenie: jakoby zawierało

ono w sobie oskarŜenie moralne przeciwko człowiekowi. Jest ono — chciałbym to jeszcze raz

podkreślić — wolne od moralizatorstwa: do tego stopnia, Ŝe owo zepsucie najmocniej odczuwam

właśnie tam, gdzie dotychczas najświadomiej aspirowano do „cnoty", do „boskości". Zepsucie

rozumiem, łatwo juŜ zgadnąć, w znaczeniu dekadencji: twierdzę, Ŝe wszystkie wartości, w

których ludzkość sumuje swe naczelne pragnienia, są wartościami dekadenckimi.

Zwierzę, gatunek, indywiduum nazywam zepsutym, jeśli traci ono swe instynkty, jeśli

wybiera, jeśli preferuje to, co dlań szkodliwe. Historia „uczuć wyŜszych", „ideałów ludzkości"

— moŜliwe, Ŝe będę ją musiał opowiedzieć — nieomal wyjaśniałaby takŜe, dlaczego człowiek

jest tak zepsuty.

Samo Ŝycie uwaŜam za instynkt wzrostu, instynkt trwania, instynkt gromadzenia sił, za

instynkt mocy: gdzie brak woli mocy, tam następuje schyłek. Twierdzę, Ŝe wszystkim

naczelnym wartościom ludzkości brak tej woli, Ŝe panują, przybierając najświętsze nazwy,

wartości schyłkowe, wartości nihilistyczne.

Chrześcijaństwo nazywa się religią współcierpienia. — Współ-cierpienie stanowi

przeciwieństwo uczuć tonizujących, które podwyŜszają energię poczucia Ŝycia: współcierpienie

działa depresyjnie. Ten, kto współcierp[i], traci siłę. Współcierpienie pomnaŜa i zwielokrotnia

ubytek siły, który przy[nosi] Ŝyciu juŜ samo cierpienie. Przez współcierpienie samo cierpienie

staje się zaraźliwe; w wyniku współcierpienia moŜe niekiedy nastąpić ogólny ubytek Ŝycia i

energii Ŝyciowej, który pozostaje w absurdalnym stosunku do kwantum przyczyny (— przypadek

śmierci Nazareńczyka) Jest to pierwszy aspekt; moŜna jednak wskazać jeszcze waŜniejszy. Jeśli

przyjmiemy, Ŝe miarą współcierpienia jest wartość reakcji, które zwykło ono wywoływać, to jego

niebezpieczny dla Ŝycia charakter ukaŜe się w jeszcze jaśniejszym świetle. W ogólności,

współcierpienie staje w poprzek prawu rozwoju, które jest prawem selekcji. Współcierpienie

zachowuje przy Ŝyciu to, co dojrzało do zagłady, broni wydziedziczonych i skazańców Ŝycia,

mnóstwem wszelkiego rodzaju nieudatnych tworów, które utrzymuje przy Ŝyciu, nadaje samemu

Ŝyciu posępny i podejrzany widok. PowaŜono się nazywać współcierpienie cnotą (— kaŜda

dostojna moralność uwaŜa je za słabość —); posunięto się jeszcze dalej i uczyniono z niego

główną cnotę, podstawę i źródło wszystkich cnót — tyle tylko, Ŝe dokonano tego, o czym stale

naleŜy pamiętać[,] z punktu widzenia filozofii, która była filozofią nihilistyczną, która na swej

tar[czy wypisała negację Ŝycia. Schopenhauer miał tu rację: współ[cierpienie] neguje Ŝycie, czyni

je god[nym] negowania — współcierpienie jest praktyką nihilizmu. Powiedzmy jeszcze raz: ów

depresyjny i zaraźliwy instynkt występuje przeciwko tym instynktom, które dąŜą do utrzymania

Ŝycia i podniesienia jego wartości: zwielokrotniając nędzę i zachowując wszystko, co nędzne,

jest ono głównym instrumentem potęgowania dekadencji — współcierpienie namawia do

nicości]... Nie mówi się „nicość": zamiast tego mówi się „zaświaty"; albo „Bóg"; albo

„prawdziwe Ŝycie"; albo nirwana, odkupienie, błogość... Ta niewinna retoryka z królestwa

religijno-moralnej idiosynkrazji okaŜe się zaraz znacznie mniej niewinna, gdy pojmiemy, jaka

tendencja narzuca tu na siebie płaszcz wzniosłych słów: tendencja wroga Ŝyciu. Schopenhauer

był wrogi Ŝyciu: dlatego współcierpienie stało się dlań cnotą... Arystoteles, jak wiadomo, widział

we współcierpieniu chorobliwy i niebezpieczny stan, na który dobrze jest od czasu do czasu

zadziałać środkiem przeczyszczającym: tragedię uwaŜał on za środek przeczyszczający. Z

perspektywy instynktu Ŝycia faktycznie naleŜałoby poszukać jakiegoś środka, który pozwoliłby

nakłuć tak chorobliwą i niebezpieczną kumulację współcierpienia, jaką stanowi przypadek

Schopenhauera (a takŜe, niestety, cała nasza literacka i artystyczna dekadencja od Sankt

Petersburga po ParyŜ, od Tołstoja po Wagnera): aby wreszcie pękła... Nic, w naszej niezdrowej

nowoczesności, nie jest tak niezdrowe jak chrześcijańskie współcierpienie. Tutaj być lekarzem,

tutaj być nieubłaganym, tutaj ciąć noŜem — do nas naleŜy to zadanie, to jest nasz rodzaj miłości

do człowieka, dzięki temu my jesteśmy filozofami, my, Hiperborejczycy! — — —

Trzeba koniecznie powiedzieć, kogo odczuwamy jako nasze przeciwieństwo — teologów i

wszystko, co ma w Ŝyłach krew teologów — całą naszą filozofię... Fatum to trzeba zobaczyć z

bliska, co więcej, trzeba je przeŜyć w sobie, trzeba przez nie nieomal zginąć, aby nie pozwolić

juŜ z siebie tu Ŝartować (— wolny duch naszych panów przyrodników i fizjologów jest, w

moich oczach, Ŝartem — brak im pasji w tych sprawach, cierpienia z ich powodu) Owo zatrucie

sięga o wiele dalej, niŜ się sądzi: teologiczny instynkt pychy odnajdywałem wszędzie tam, gdzie

człowiek czuje się dziś „idealistą" — gdzie, na mocy wyŜszego pochodzenia, rości sobie prawo

do spoglądania na rzeczywistość wyniosłym i obcym okiem... Idealista, zupełnie tak samo jak

kapłan, trzyma w swym ręku (— i nie tylko w ręku!) wszystkie wielkie pojęcia, igra nimi z

dobrotliwą pogardą wobec „intelektu", „zmysłów", „czci", „dobrobytu", „nauki", rzeczy tego ro-

dzaju widzi poniŜej siebie, niczym jakieś szkodliwe i uwodzicielskie siły, ponad którymi]

„duch" buja w swym czystym byciu dla siebie:

— tak jakby pokora, czystość płciowa, ubóstwo, jednym słowem świętość, nie wyrządziły

dotychczas Ŝyciu niewymownie większej szkody niŜ wszelkie okropności i występki... Czysty

duch jest czystym kłamstwem... Dopóki kapłan, który z powołania neguje, oczernia, zatruwa

Ŝycie, będzie uchodzić za wyŜszy typ człowieka, dopóty nie będzie odpowiedzi na pytanie: co

jest prawdą? Prawdę postawiono juŜ na głowie, skoro świadomy adwokat nicości i negacji

uchodzi za reprezentanta „prawdy"... ,

Wydaję wojnę temu instynktowi teologicznemu: wszędzie znajdowałem jego ślady. Kto ma

w Ŝyłach krew teologów, ten od początku do wszystkich rzeczy odnosi się nieuczciwie i

opacznie. Patos, który się z tego rozwija, zwie się wiarą: raz na zawsze zamknąć oczy na siebie,

aby nie cierpieć od widoku nieuleczalnego fałszu. Z tej błędnej optyki wobec wszystkich rzeczy

robi się moralność, cnotę, świętość, a czyste sumienie sprzęga się z fałszywym widzeniem —

Ŝąda się, by Ŝaden inny rodzaj optyki nie miał juŜ wartości, skoro własną uświęciło się nazwami

„Bóg" „odkupienie" „wieczność". Wszędzie jeszcze dogrzebałem się instynktu teologicznego:

jest on najbardziej rozpowszechnioną, prawdziwie podziemną formą fałszu. Wszystko, co teolog

odczuwa jako prawdziwe, musi być fałszem: moŜna to uznać nieomal za kryterium prawdy. Jego

najbardziej podstawowy instynkt samozachowawczy nie pozwala, by rzeczywistość doszła w

jakimkolwiek punkcie do czci czy choćby tylko do głosu. Wszędzie, dokąd sięga wpływ

teologów, sąd wartościujący jest postawiony na głowie, a pojęcia „prawdziwy" i „fałszywy" są z

konieczności odwrócone: co dla Ŝycia jest najszkodliwsze, to nazywa się tu „prawdziwym", co

zaś je podnosi, wzmaga, afirmuje, usprawiedliwia i czyni zwycięskim, to zwie się

„fałszywym"... Jeśli się zdarzy, Ŝe za pośrednictwem „sumienia" ksiąŜąt (czy ludów) teologowie

wyciągają rękę po władzę, to nie mamy wątpliwości, co, w gruncie rzeczy, za kaŜdym razem się

tam dzieje: wola końca, wola nihilistyczna chce władzy...

10.

Niemcy zrozumieją mnie natychmiast, gdy powiem, Ŝe krew teologów zepsuła filozofię.

Praojcem niemieckiej filozofii jest pastor protestancki, a sam protestantyzm jej peccatum

originale. Definicja protestantyzmu: poraŜenie połowiczne chrześcijaństwa — i rozumu.

Wystarczy tylko powiedzieć „Instytut Tybingeński", by pojąć, czym, w gruncie rzeczy, jest

niemiecka filozofia — przebiegłą teologią... Szwabi są w Niemczech najlepszymi kłamcami,

kłamią niewinnie... Skąd radość, którą w świecie niemieckich uczonych, składającym się w

trzech czwartych z synów pastorów i nauczycieli, wywołało wystąpienie Kanta — skąd

niemieckie przekonanie, które i dziś jeszcze znajduje rezonans, Ŝe z Kantem rozpoczyna się

zwrot ku lepszemu! Instynkt teologiczny niemieckiego uczonego odgadł moŜliwości, która teraz

ponownie się zarysowały... Kręta ścieŜka, wiodąca do dawnego ideału, znów stała otworem,

pojęcie „świat prawdziwy", pojęcie moralności jako esencji świata (— dwa najzłośliwsze błędy,

jakie tylko istnieją!) teraz znów były, dzięki szczwanie inteligentnemu sceptycyzmowi, jeśli nie

do dowiedzenia, to przynajmniej juŜ nie do obalenia... Rozum, prawo rozumu nie sięga tak

daleko... Z rzeczywistości uczyniono „pozór"; a całkowicie skłamany świat, świat bytu,

rzeczywistością... Sukces Kanta jest niczym więcej jak sukcesem teologa: Kant, tak jak Luter,

jak Leibnitz, był jeszcze jednym hamulcem, uŜytym przez niepewną siebie, niemiecką prawość

— —

11.

Jeszcze słowo przeciw Kantowi jako moraliście. Cnota musi być naszym wynalazkiem, naszą

najbardziej osobistą obroną konieczną i potrzebą konieczną: w kaŜdym innym znaczeniu jest ona

tylko zagroŜeniem. Co nie jest warunkiem naszego Ŝycia, to przynosi mu szkodę: cnota, która,

jak chciał tego Kant, ma swe źródło jedynie w poczuciu szacunku dla pojęcia „cnota", jest

szkodliwa. „Cnota", „obowiązek", „dobro samo w sobie", dobro bezosobiste i powszechnie

waŜne — urojenia, w których wyraŜa się schyłek, ostateczne osłabienie Ŝycia, królewiecka

chińszczyzna. Najgłębsze prawa samozachowania i wzrostu nakazują coś przeciwnego: by kaŜdy

wynalazł sobie swoją cnotę, swój imperatyw kategoryczny. KaŜdy naród zginie, jeśli swój

obowiązek pomyli z pojęciem obowiązku w ogóle. Nic nie rujnuje tak głęboko, tak wewnętrznie

jak wszelki „bezosobisty" obowiązek, wszelka ofiara na ołtarzu molocha abstrakcji. — śe teŜ nie

odczuto Kantowskiego imperatywu kategorycznego jako niebezpiecznego dla Ŝycial... Wziął go

w obronę sam instynkt teologiczny! — Działanie, do którego zmusza instynkt Ŝycia, dowód swej

prawości znajduje w przyjemności: ale ów nihilista o chrześcijańsko-dogmatycznych trzewiach

uwaŜał przyjemność za zarzut... CóŜ niszczy szybciej niŜ praca, myślenie, odczuwanie, którym

brak wewnętrznej konieczności, głęboko osobistego wyboru, przyjemności? niŜ automatyzm

„obowiązku"? Coś takiego jest wręcz przepisem na dekadencję, nawet na idiotyzm... Kant stał się

idiotą. — I pomyśleć, Ŝe był współczesnym Goethego. To pajęcze fatum uchodziło — nadal

uchodzi! — za uosobienie niemieckiego filozofa... Wystrzegam się, by nie powiedzieć, co myślę

o Niemcach... CzyŜ Kant nie widział w Wielkiej Rewolucji Francuskiej przejścia od

nieorganicznej do organicznej formy państwa? CzyŜ nie pytał, czy istnieją zdarzenia, których nie

moŜna wyjaśnić inaczej jak tylko predyspozycjami moralnymi ludzkości, tak iŜ raz na zawsze

dowodzą one „dąŜenia ludzkości do dobra"? Odpowiedź Kanta: „tym jest rewolucja". Całkowicie

chybiony instynkt, sprzeczność z naturą jako instynkt, niemiecka dekadencja jako filozofia —

tym jest Kant! —

12.

Pomijam paru sceptyków, przyzwoity typ w dziejach filozofii: wszelako cała reszta nie zna

najpierwszych wymogów intelektualnej prawości. Wszyscy oni, ci wielcy fantaści, te dziwolągi,

postępują jak paniusie — „piękne uczucia" mają juŜ za argument, „wzniesioną pierś" za miech

bóstwa, przekonanie za kryterium prawdy. Na koniec jeszcze Kant, z „niemiecką" niewinnością,

próbował tę formę zepsucia, ten brak sumienia intelektualnego unaukowić z pomocą pojęcia „ro-

zumu praktycznego": wynalazł specjalny rodzaj rozumu dla zagadnień, w przypadku których

moŜna się nie troszczyć o rozum, gdy mianowicie odzywa się moralność, gdy odzywa się

wzniosły postulat „powinieneś". Jeśli zwaŜyć, Ŝe u niemal wszystkich ludów filozof jest niczym

więcej jak rozwinięciem typu kapłańskiego, to nie zaskakuje juŜ owo kapłańskie dziedzictwo,

owo zafałszowywanie przed samym sobą. Kto ma święte zadania, na przykład poprawianie,

ratowanie, odkupianie ludzi, kto nosi Boga w sercu, kto jest głosem zaświatowych

imperatywów, ten dzięki takiej misji stoi juŜ poza wszystkimi czysto intelektualnymi ocenami

— ten sam jest juŜ uświęcony przez takie zadania, ten sam jest juŜ typem wyŜszego porządku!...

CóŜ obchodzi kapłana nauka. Stoi on na to zbyt wysoko! — A kapłan dotychczas panowali On

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: