09_RADOSłAW PAWELEC_O metodach badania osobniczego języka wartości.pdf

R ADOSŁAW P AWELEC

O metodach badania

osobniczego j˛zyka warto´ci

(na materiale pism Norwida)

1. Rozwa˙ania o osobniczym j˛zyku warto´ci mo˙na, a nawet chyba trzeba rozpocza˛´ od

wyja´nienia, co znaczy samo sformułowanie „osobniczy j˛zyk warto´ci”. Otó˙ sformuło-

wanie to mo˙na rozumie´ (i tak b˛dzie ono dalej w tek´cie u˙ywane) jako nazw˛ dla ‘zbioru

´rodków j˛zykowych, które w tekstach danego autora słu˙a˛ wyra˙aniu warto´ciowa´

i nazywaniu warto´ci’. Celem badania tak okre´lonego osobniczego j˛zyka warto´ci

powinna by´ rejestracja tych ´rodków i odnotowanie ich szczególno´ci lub streotypowo´ci

- w porównaniu ze ´rodkami stosowanymi przez innych autorów - oraz dostarczanie

danych, które b˛da˛ mogły sta´ si˛ materiałem do wycia˛gni˛cia wniosków dotycza˛cych np.

´wiata warto´ci i ´wiatopogla˛du autora.

Najpowa˙niejsze problemy powstaja˛ce w zwia˛zku z badaniem j˛zyka warto´ci mo˙na

sformułowa´ jako pytania:

- które zjawiska j˛zykowe powinny sta´ si˛ przedmiotem analizy?

- jak nale˙y te zjawiska bada´?

W tym artykule pragn ˛ rozwa˙y´ oba te problemy. Chc ˛ w nim jednak nie tyle próbo-

wa´ udzieli´ odpowiedzi na sformułowane wy˙ej pytania - ile raczej dostarczy´ materiału

do udzielenia takiej odpowiedzi. Materiału, który jest dorobkiem naukowym członków

Zespołu Pracowni Słownika J˛zyka Norwida, prowadza˛cych m. in. analizy słownictwa

warto´ciuja˛cego poety.

2. Problematyka sposobów wyra˙ania warto´ci i ocen w j˛zyku jest przez j˛zykoznaw-

ców, szczególnie w ostatnim okresie, zauwa˙ana. Pojawia si˛ wiele prac lingwistycznych

jej po´wi˛conych, w których przedstawiane sa˛ m. in. ró˙ne propozycje podej´cia do

zagadnienia warto´ci, wskazuje si˛ ró˙ne płaszczyzny j˛zyka, na których warto´ci i war-

to´ciowania sa˛ obecne, wysuwa si˛ propozycje metod, za pomoca˛ których te zjawiska

mo˙na analizowa´. Nie podejmuja˛c w tym artykule nawet szkicowej próby przegla˛du prac

j˛zykoznawczych po´wi˛conych warto´ciom warto jednak przypomnie´ niektóre zagad-

nienia, podnoszone w polskich pracach tego typu 1 .

a) Znaczna cz ˛ ´´ j ˛ zykoznawczych analiz dokonywanych z my´la ˛ o powia ˛ zaniu ich ze

104

sprawami aksjologii to analizy znacze´ ró˙nych wyra˙e´. Autorzy tych analiz da ˛ ˙a ˛ zwykle

do ukazania miejsca i charakteru komponentu warto´ciuja˛cego w strukturze znaczenia

wyrazu i zapisania tego komponentu za pomoca˛ odpowiedniego j˛zyka semantycznego.

Analizy owe ró˙nia ˛ si ˛ mi ˛ dzy soba ˛ , przede wszystkim ze wzgl ˛ du na to, ˙e ró˙ni badacze

posługuja˛ si˛ odmiennymi koncepcjami znaczenia, innymi metodami docierania do zna-

czenia i ró˙nymi j˛zykami semantycznymi słu˙a˛cymi do opisania go 2 .

b) Semantyce wyrazów i wyra˙e´ zwia˛zanych z warto´ciami po´wi˛cona jest znaczna

grupa prac o charakterze historycznoj˛zykowym 3 . Autorzy tych prac wskazuja˛ na to, jak

poszczególne wyrazy lub pewne ich grupy nabieraja˛ charakteru warto´ciuja˛cego, jak

charakter taki traca˛ oraz przez co - przez jakie systemy warto´ci czy warto´ci naczelne

- modyfikowany jest charakter warto´ciuja˛cy tych wyrazów. Prowadza˛cy te badania nie

skupiaja˛ si˛ zwykle na analizie metod, warto jednak zauwa˙y´, ˙e sa˛ one inne ni˙ przy

docieraniu do znacze´ wyrazów w j˛zyku współczesnym. Najwa˙niejsza ró˙nica polega

na tym, ˙e badacze historii znacze´ wyrazów warto´ciuja˛cych dane na interesuja˛cy ich

temat czerpia ˛ wyła ˛ cznie z kontekstów u˙y´ słów oraz z wypowiedzi na temat ich znacze´

w ró˙nych ´rodkach, jak np. słowniki, prace o j˛zyku, publicystyka - nie maja˛ natomiast

mo˙liwo´ci weryfikowania swoich hipotez przez budowanie nowych wypowiedzi z tymi

słowami i sprawdzanie ich sensowno´ci.

c) Problematyka warto´ci jest poruszana przez j˛zykoznawców tak˙e przy badaniu

funkcji j˛zyka - funkcji impresywnej i ekspresywnej 4 . W tym wypadku badacze zwykle

podejmuja ˛ nie tyle spraw ˛ samych warto´ci, ile warto´ciowania, jako ˙e skupiaja ˛ si ˛ przede

wszystkim na wypowiedziach, dopiero w nast˛pnej kolejno´ci przechodza˛c do wyra˙e´.

Uj˛cie takie daje mo˙liwo´´ obserwowania warto´ci i warto´ciowania na ró˙nych pozio-

mach systemu j˛zyka. Do tego nurtu bada´ mo˙na wła˛czy´ tak˙e liczne prace o j˛zyku

propagandy, o warto´ciach w propagandzie, o nowomowie. Prace te maja˛ cz˛sto charakter

interdyscyplinarny, co w wypadku prac j˛zykoznawczych mo˙e polega´ na adaptowaniu

osia˛gni˛´ i terminów innych nauk humanistycznych, jak np. socjologii i psychologii 5 .

Warto w tym miejscu przypomnie´, ˙e owe „nauki humanistyczne” prowadza˛ tak˙e

badania warto´ci i warto´ciowania, cz˛sto dotycza˛ce j˛zyka, tyle ˙e j˛zyka ujmowanego

od nieco innej, wła´ciwej danej dyscyplinie strony 6 .

d) Propozycja wa˙na dla lingwistycznych bada´ warto´ci to propozycja prowadzenia

owych bada´ przy uwzgl ˛ dnieniu ustale´, jakich dostarcza aksjologia. Tego typu badania

prowadzi u nas przede wszystkim Jadwiga Puzynina. Wskazuje ona, ˙e badaja˛c warto´ci

w j˛zyku nale˙y bra´ pod uwag˛ aksjologiczne rozwia˛zania, dotycza˛ce np. istoty, hierar-

chii i podziałów warto´ci, definicji podstawowych poj ˛ ´ zwia ˛ zanych z warto´ciami itd.

Uwzgl˛dnienie tych rozwia˛za´ jest według Jadwigi Puzyniny potrzebne, je˙eli da˛˙ymy do

stworzenia cało´ciowej koncepcji sposobu istnienia warto´ci w pismach jednego autora.

W odniesieniu do tej (postulowanej przez siebie) koncepcji J. Puzynina u˙ywa okre´lenia

„j˛zyk warto´ci autora” 7 .

Koncepcja ta jest dla rozwa˙a´ prowadzonych poni˙ej szczególnie wa˙na. Oprócz

przyj˛cia wielu ustale´ i terminów proponowanych w pracach J. Puzyniny chc˛ bowiem

post˛powa´ zgodnie z jej postulatem, aby szczegółowe badania wpisa´ w ogólny plan

analizy osobniczego j˛zyka warto´ci.

3. W tym artykule, korzystaja˛c z zaplecza materiałowego kartoteki Słownika j˛zyka

Cypriana Norwida i z opracowa´ w Pracowni tego˙ Słownika stworzonych, chc˛ przede

wszystkim przedstawi´ te wnioski wynikaja˛ce z badania słownictwa warto´ciuja˛cego

Norwida, które moga˛ mie´ znaczenie dla my´lenia o jego j˛zyku warto´ci i dla badania

105

j ˛ zyka warto´ci autora. Aby jednak uczyni´ zado´´ wy˙ej przedstawionemu postulatowi,

rozwa˙ania nale˙y rozpocza˛´ od spraw mo˙liwie ogólnych, od odpowiedzi na pytanie o to,

jak warto´ci i warto´ciowania istnieja˛ w j˛zyku autora.

Na pocza ˛ tku wyja´ni´ musimy kwestie podstawowe. Badanie j ˛ zyka warto´ci autora

nale˙y do badania j˛zyka rozumianego jako zbiór tekstów. Jest to obserwacja, rejestracja,

analiza konkretnych ´rodków, które funkcjonuja˛ w tekstach. Badanie to ró˙ni si˛ wi˛c

znacznie - i pod wzgl˛dem metod, i pod wzgl˛dem celu - od cz˛sto podejmowanych

w lingwistyce (jak o tym była mowa) analiz semantycznych dotycza˛cych funkcjonuja˛cego

we współczesnym j˛zyku słownictwa zwia˛zanego z warto´ciami.

Badanie j˛zyka warto´ci autora ma na celu - np. w wypadku analizy semantycznej

jakiego´ wyra˙enia - mo˙liwie najdokładniejsze okre´lenie znaczenia, w którym wyra˙e-

nie to jest w tekstach tego autora u˙ywane, nie za´ prób˛ rekonstrukcji znaczenia tego

wyra˙enia w całym systemie j˛zyka. Podobnie i metoda, jaka˛ posłu˙ymy si˛ przy okre´le-

niu tego znaczenia w j˛zyku warto´ci autora, polega na obserwacji danych nam ju˙

wypowiedze´ i wyprowadzaniu wniosków z ich budowy, nie za´ na korzystaniu z takich

narz˛dzi współczesnej semantyki jak analityczne wynikanie i mo˙liwo´´ testowania hipo-

tez w budowanych ad hoc zdaniach 8 . Dwa zasadnicze problemy, które nale˙y podja˛´

my´la ˛ c o badaniu tak okre´lonego j ˛ zyka warto´ci, mo˙na sformułowa´ w pytaniach:

- w jakich wypowiedziach pojawiaja˛ si˛ w tekstach wyra˙enia warto´ciuja˛ce?

- jakie ´rodki j˛zykowe słu˙a˛ autorowi do wyra˙ania warto´ciowa´?

Zacznijmy od sprawy pierwszej. Wyra˙enia, które maja ˛ w swoim znaczeniu komponent

warto´ciuja˛cy, albo na mocy asocjacji kulturowych sa˛ z warto´ciami zwia˛zane, pojawiaja˛

si˛ w tekstach w dwóch, mówia˛c najogólniej, typach wypowiedzi:

1) w wypowiedziach o warto´ciach,

2) w wypowiedziach warto´ciuja˛cych.

Wypowiedzi o warto´ciach to wypowiedzi metaj˛zykowe, w których próbuje si˛ ob-

ja´nia´, eksplikowa´, definiowa´ itd. sens ró˙nych wyrazów i poj˛´ zwia˛zanych z warto-

´ciami. Te obja´nienia sensu wyrazów moga˛ słu˙y´ ró˙nym celom. We współczesnej

propagandzie najcz˛´ciej spotykamy tego typu wypowiedzi słu˙a˛ce bezpo´redniej perswa-

zji. Do nazwania ich odpowiedni wydaje si˛ termin Ch. Stevensona „definicja perswazyj-

na” 9 . Inny jednak ni˙ propagandzi´cie cel tłumaczenia sensu poj˛´ zwia˛zanych z warto-

´ciami przy´wieca zapewne rozwa˙aniom filozofa, a jeszcze inny np. j ˛ zykoznawcy.

Filozof mo˙e podja˛´ prób˛ eksplikacji słowa po to, aby wła˛czy´ je w swoja˛ siatk˛ poj˛´,

j˛zykoznawca za´ po to, aby jak najtrafniej okre´li´ znaczenie, w jakim słowo to wyst˛puje

w j ˛ zyku danej epoki, autora, dzieła.

W pismach Norwida spotka´ mo˙emy wypowiedzi o warto´ciach formułowane z my-

´la˛ o wywieraniu wpływu na ludzkie postawy (te przede wszystkim w publicystyce),

wypowiedzi, którym towarzyszy intencja filozofa, a nawet - j ˛ zykoznawcy (w pismach

filozoficznych proza˛ i wierszem, w próbach etymologizowania), wreszcie wypowiedzi,

które spełniaja˛ tak˙e funkcj˛ estetyczna˛ (to w poezji). Wypowiedzi te dostarczaja˛ bada-

czowi j˛zyka warto´ci wielu wa˙nych informacji na temat autora i systemu poj˛´, którym

si˛ posługuje. Wobec wszystkich ich rodzajów b˛d˛ u˙ywał terminu „eksplikacja warto-

´ci”.

Oprócz eksplikacji warto´ci wyra˙enia zwia˛zane z warto´ciami pojawiaja˛ si˛ w wypo-

wiedziach warto´ciuja˛cych. Rozwa˙ania na ten temat mo˙na poła˛czy´ z uwagami o dru-

gim z sygnalizowanych problemów badawczych, tj. z uwagami o sposobach wyra˙ania

warto´ciowa´.

Mo˙na przyja˛´, ˙e „wypowiedzi warto´ciuja˛ce” to wszystkie te wypowiedzi, w których

106

autor wyra˙a ocen ˛ jakiego´ przedmiotu (orzeka o nim, ˙e jest on dobry//zły) oraz

wypowiedzi, z których wynikaja˛ jako wnioski (nie zawsze obligatoryjne) - pewne oceny.

Wypowiedzi warto´ciuja˛ce moga˛ by´ bardzo ró˙ne, w zale˙no´ci od tego, jakimi ´rodkami

j ˛ zykowymi autor si ˛ posługuje, aby wyrazi´ warto´ciowanie.

Najcz˛´ciej spotykamy wypowiedzi, w których warto´ciowanie wyra˙one jest przez

u˙ycie słów warto´ciuja˛cych, słów, które w swojej semantyce zawieraja˛ komponent do-

bry//zły. Przykładami takich wypowiedzi moga˛ by´ zdania Norwida:

- wszystko dobrze,

Cokolwiek piszesz Pani - Pani jeste´

Dobra - a owoc jest tak, jako drzewo.

(Pierwszy list, co mi˛ doszedł..., PW I 218 10 )

˙ onie Twej podzi˛kuj za pami˛´ - aquarella jest niewie´cio dobra, a niewie´cio pi˛kna.

(list do A. Zaleskiego..., PW VIII 354)

W wypowiedziach, w których dokonuje si˛ warto´ciowania za pomoca˛ słów warto´ciu-

ja˛cych, spotykamy słowa, które w swojej semantyce zawieraja˛ tylko komponent oceniaja˛-

cy (np. pozytywny, negatywny, dobry, zły ) i cz ˛ ´ciej - słowa opisowo-oceniaja ˛ ce (np.

pi˛kny, ´wi˛ty, morderca, bohater ). Wyrazy opisowo-oceniaja˛ce sa˛ dla autora wypowiedzi

warto´ciuja˛cej o tyle u˙yteczniejsze, ˙e w syntetycznej formie wyra˙aja˛ ocen˛ i jednocze´-

nie okre´laja ˛ , pod jakim wzgl ˛ dem jest dany przedmiot oceniany.

Drugim wa˙nym sposobem wyra˙ania warto´ciowa´ jest wyra˙anie ich za pomoca˛

słów, które charakteru warto´ciuja˛cego nabieraja˛ na mocy pewnych asocjacji. Słowa te

b˛da˛ dalej nazywane słowami maja˛cymi konotacje warto ´ ciuj a˛ ce , a przy ich opisie

szczególna uwaga b˛dzie zwracana na rodzaj asocjacji, które wia˛˙a˛ ocen˛ z danym

słowem 11 . Słuszno´´ takiego podej´cia potwierdza´ moga˛ nast˛puja˛ce przykłady:

Przez cały cia˛g wygnania Wiktora Hugo Ojczyzna jego wiedziała, jak mieszka, ˙yje

- czy zdrów - i co tworzy?...

To pi˛knie ze strony Francji!

Matka ˛ mu była.

(Dwie aureole, PW VI 534)

U takich to twórczych społecze´stw, a tym samym jedynie godnych wolno ´ ci , mo˙na

zdoby´ prawo-wojuja ˛ cych droga ˛ nast ˛ puja ˛ ca ˛ : droga ˛ wywołania - w poczciwym zna-

czeniu tego słowa - Rewolucji Europejskiej.

(Nota (z dziewi˛ciu punktów), PW VII 151)

Kto´ mówił mi w tych czasach o wielo´ci krwi wylanej na Krecie w Kandiotów

zamachu spółczesnym - miałem nielito´´ odpowiedzie´ mu, i˙ znam rzecz trudniejsza˛

daleko... to jest... łepek od szpilki , ale dopełniony - ale sko´ czony - ale cały...

(O deklamacji, PW IV 482)

W pierwszym z cytowanych fragmentów dodatnia ocena Francji jest wyra˙ana m. in.

przez nazwanie jej matka˛ . Ze słowem tym wia˛zane sa˛ silne konotacje warto´ciuja˛ce, które

maja˛ charakter ogólnokulturowy. Nieco inaczej jest ze słowem twórczy , które słu˙y

wyra˙aniu oceny w przykładzie drugim. Pozytywna ocena zwia˛zana z tym słowem jest

charakterystyczna nie dla całej kultury, lecz raczej dla pewnych kr ˛ gów społecznych (np.

107

dla artystów). W przykładzie trzecim mamy natomiast do czynienia z konotacja ˛ chara-

kterystyczna˛ tylko dla Norwida, trudno byłoby bowiem wskaza´ jakiekolwiek kr˛gi

społeczne, w których ze słowem dopełni´ czy z poj˛ciem dopełnienie byłaby kojarzona

ocena dodatnia.

O ocenach wyra˙anych za pomoca˛ wyrazów z konotacjami warto´ciuja˛cymi mo˙na

ogólnie powiedzie´, ˙e maja˛ charakter wniosków, które moga˛, cho´ nie musza˛, by´

wyprowadzane przez odbiorc˛ tekstu. Ich odczytywanie jest tym trudniejsze, z im bardziej

osobista˛, autorska˛ konotacja˛ mamy do czynienia.

Trzecim wa˙nym sposobem wyra˙ania warto´ciowa´ , o którym chcemy tu powiedzie´,

jest wyra˙anie ich w mowie nie-wprost , przez złamanie pewnych reguł konwersacyjnych

czy mówia˛c ogólniej - reguł dotycza˛cych zachowa´ j˛zykowych, budowy wypowiedzi itd.

Warto´ciowania sa˛ w tym wypadku wnioskami, które moga˛, cho´ nie musza˛, zosta´ przez

odbiorc˛ wycia˛gni˛te z pewnej wypowiedzi 12 . O tym, czy odbiorca jest w stanie owe

wnioski wycia˛ga´, decyduje wiele czynników, przede wszystkim jego wiedza o ´wiecie

i o sposobach u˙ywania j ˛ zyka.

Wypowiedzi, których charakterystyka byłaby zgodna z powy˙szymi sformułowaniami,

mo˙na u Norwida znale´´ bardzo wiele. Poni˙ej przytocz˛ tylko dwa przykłady, a to ze

wzgl ˛ du na konieczno´´ dokonania chocia˙ pobie˙nej charakterystyki ka˙dego z nich.

C. N. zasłu˙ył na dwie rzeczy od Społecze´stwa Polskiego: to jest, a˙eby one˙

społecze´stwo nie było dla´ obce i nieprzyjazne .

(list do Z. Radwanowej, PW X 202)

W zdaniu tym obecno´´ maja˛cych silne konotacje warto´ciuja˛ce negatywnie słów obce

i nieprzyjazne wskazuje na wyst˛powanie elementu oceny. Gdy jednak bli˙ej przyjrze´ si˛

zasadniczemu twierdzeniu, które jest w zdaniu wypowiadane, tj. ˙e „Cyprian Norwid

post˛pował tak, ˙e skutkiem owego post˛powania powinno by´ to, ˙e społecze´stwo

polskie nie b˛dzie wobec niego post˛powało nieprzyja´nie i obco” - mo˙na doj´´ do

wniosku, ˙e ma ono tak˙e oceniaja˛cy charakter. Wskazuje na to nasza wiedza na temat

sposobu u˙ywania j˛zyka. Sformułowanie „x zasłu˙ył na to, ˙eby nie by´ ´le traktowanym”

ma bowiem ukryte znaczenie normatywne (co starałem si˛ wyeksplikowa´ przez powin-

no ), a u˙ywane jest wtedy, gdy norma mówia ˛ ca o tym, ˙e „x powinien by´ dobrze

traktowany”, została złamana lub nadawca uwa˙a, ˙e mo˙e zosta´ złamana - i warto´ciuje

ten stan rzeczy negatywnie. Takie rozumienie tego zdania jest zgodne tak˙e z sensem

wi ˛ kszego kontekstu.

Znajomo´´ innych wła´ciwo´ci owego kontekstu (nadawca Norwid mówi tu o sobie

jako o osobie trzeciej) oraz kontekstu historycznego (jedno z ostatnich zda´ umieraja˛cego

w n˛dzy i zapomnieniu pisarza) sprawia, ˙e zdanie to trzeba rozumie´ nie tylko jako

stwierdzenie i ocen˛, ale tak˙e jako przejmuja˛ca˛ skarg˛.

Ka˛tski Antoni jest bardzo niemłody, z siwa˛ broda˛ jak ´nieg - noszony niedawno na

r˛kach w Moskwie, cho´ grał po Rubinsteinie, pierwszym na ´wiecie [...]. Otó˙ po

koncertach swych w Pary˙u uwa˙ał za stosowne zrobi´ wizyty głównym hrabinom

polskim, które lo˙e miały. On ma całe piersi zało˙one orderami od wszystkich monar-

chów i musi by´ nie´le urodzonym, bo Ka˛tscy za Władysława IV-o i pod Sobieskim

słu˙yli...

Poszedł do jednej Damy Polskiej - wyszła - i zapytała si˛ jego: „ Czego Pan chce?" -

Do innych nie poszedł potem.

(list do K. Górskiej, PW X 189)

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: