03_MICHAŁ SARNOWSKI_Deminutiwum jako znak ironii.pdf

M ICHAŁ S ARNOWSKI

Deminutiwum jako znak ironii

Ironia jest specyficzna˛ forma˛ oceny negatywnej. W tek´cie nadawca okre´la swój punkt

widzenia w taki sposób, ˙e ´wiadomo´´ j˛zykowa odbiorcy kwalifikuje go jako warto´ciu-

ja ˛ cy dodatnio, a kontekst i szerzej sytuacja komunikatywna koryguja ˛ go tak, ˙e musi by´

on odczytany jako warto´ciuja˛cy ujemnie. Pragmatyczna funkcja ironii polega na zasyg-

nalizowaniu warto´ciowania, i to zawsze warto´ciowania pejoratywnego. Ironiczna drwi-

na przejawia si ˛ na ogół w formie wyra˙e´ pochwalnych, implikuja ˛ cych jednak˙e osa ˛ d

negatywny. Forma wyra´nej pochwały słu˙y ukryciu drwia˛cej oceny czy tajonej nagany.

J˛zyki słowia´skie legitymuja˛ si˛ mo˙liwo´cia˛ sygnalizowania ironii nie tylko za

pomoca˛ intonacji, kontekstu czy konsytuacji, ale równie˙ za pomoca˛ ´rodków słowotwór-

czych.

Komunikat poni˙szy stanowia˛cy gar´´ uwag, które powstały na marginesie bada´ nad

tzw. quasi-deminutiwami w j˛zyku polskim i rosyjskim, stawia sobie za cel wykazanie

pewnych cech ironii deminutywnej oraz jej zasi˛gu w badanych j˛zykach. W komunikacie

nie podejmuj˛ zagadnienia ironii jako wieloplanowej kategorii estetycznej, pragn˛ poprze-

sta´ tylko na przejawach ironii, których no´nikiem bywa deminutiwum.

Eksplikacja deminutiwum jako wyrazu tekstowego zakłada, jak wiadomo, analiz˛

trzech czynników, które w kompleksie decyduja˛ o zaktualizowanym znaczeniu formacji.

Sa˛ to:

1) semantyka wyrazu funduja˛cego,

2) u˙yty przyrostek deminutywny,

3) kontekst i sytuacja u˙ycia formacji.

Te trzy czynniki musza˛ by´ brane pod uwag˛ równie˙ i przy analizie deminutiwów jako

no´ników ironii. Za rozstrzygaja ˛ ce uznajemy bezsprzecznie czynniki wymienione w p. 3),

a wi˛c kontekst i sytuacj˛. W naszych obserwacjach zatrzymamy si˛ równie˙ na znaczeniu

leksykalnym i konotacjach wyrazów funduja˛cych. Istot˛ ironii wyra˙anej przez deminuti-

wum stanowi asymetria tych znaków j˛zykowych. Mamy tu na my´li asymetri˛ znaczenia

tematu słowotwórczego oraz formantu. Ironia stanowi podstaw˛ derywowania deminuti-

wów za pomoca˛ sufiksów zdrabniaja˛cych dodawanych do leksemów z jednoznacznie

dodatnia˛ (ale równie˙ i neutralna˛ lub czasami ambiwalentna˛) charakterystyka˛ aksjologicz-

na˛. W gr˛ wchodza˛ tutaj przede wszystkim leksemy zajmuja˛ce eksponowane miejsca na

najró˙norodniejszych skalach warto´ci. Przyjrzyjmy si˛ bli˙ej grupom deminutiwów, które

bywaja˛ u˙ywane w kontekstach ironicznych. Znaczeniu leksykalnemu wyrazów funduja˛-

cych towarzysza ˛ zwykle dodatkowe znaczenia wzniosło´ci, powagi, uroczysto´ci, szacun-

ku, dostoje´stwa. Okre´lenie samych grup wyrazów oraz zakre´lenie ich dokładnych

granic i ustalenie list nie wydaje si˛ nam mo˙liwe. Jednak szkicowo mo˙na zarysowa´

nast ˛ puja ˛ ce grupy:

1. Abstrakta, np. miło´´ - miłostka , idea - idejka , teoria - teoryjka , cnota - cnotka ,

charakter - charakterek, kariera - karierka , mowa ‘przemówienie’ - mówka , mózg ‘umysł’

- mó˙d˙ek . Przykłady rosyjskie: idieja - idiejka , tieorija - tieorijka , szkoła - szkołka . T˛

grup˛ leksemów przedstawia materiał obu j˛zyków, jednak˙e siatki leksykalne pokrywaja˛

si˛ tylko cz˛´ciowo.

2. Nazwy niektórych zawodów, tytułów naukowych, funkcji i stanowisk, np. profesor

- profesorek , docent - docencik , doktor ‘ stopie´ naukowy’ i ‘lekarz’ - doktorek , magister

- magisterek , dyrektor - dyrektorek , oficer - oficerek . Z materiału rosyjskiego do tej grupy

mo˙na wła˛czy´ jedynie leksemy: car’ - cariok , kniaz’ - kniaziok , choziain - choziajczik .

Charakterystyczne, ˙e w obu j˛zykach sa˛ to nazwy m˛skie 1 .

3. Nazwy niektórych organizacji społecznych, politycznych, religijnych, np. ZMS

- zetemesik , TPPR - tepepeerek , Ko´ciół - ko´ciółek . Do grupy tej wła˛czymy leksem

Warszawa ‘centrum administracyjne’, którego deminutiwum warszawka (cz˛sto w formie

war´awka ) w ustach mieszka´ca prowincji mo˙e by´ odczytane jako ironiczne. (Nale˙y

jednak zaznaczy´, ˙e dla mieszka´ca Warszawy wyraz warszawka mo˙e brzmie´ np.

˙artobliwie lub wr˛cz ciepło.) Materiału rosyjskiego w tej grupie brak.

4. Znaczenie ironiczne miewaja ˛ deminutiwa utworzone od rzeczowników wtórnie

warto´ciuja˛cych dodatnio, np. anioł - aniołek , złoto - złotko . Podobna˛ wła´ciwo´´ posia-

daja˛ i odpowiednie leksemy rosyjskie: angieł - angiełoczek , zołoto - zołotce . Wskazana

cecha odró˙nia te leksemy od rzeczowników wtórnie warto´ciuja˛cych ujemnie, gdzie

deminutiwa intensyfikuja˛ negatywna˛ charakterystyk˛ lub te˙ (rzadziej) ja˛ neutralizuja˛, np.

bagno ‘np. moralne’ - bagienko , bydlak - bydlaczek , gnój ‘wulg. przezwisko’ - gnojek , typ

- typek .

Pozytywne konotacje leksemów funduja˛cych jako motywy ironii w toku modyfikacji

słowotwórczej (deminutywizacji) ulegaja˛ aktywizacji. Stopie´ ironii wyra˙anej przez

derywat w odpowiednim kontek´cie jest proporcjonalny do liczby pozytywnych konotacji

wyrazów funduja˛cych.

Jak ju˙ powiedzieli´my, formantem deminutywnym jest sufiks. W swojej podstawie

ma on semy modyfikacji kwantytatywnej. Komunikowane przez taki przyrostek znaczenie

mało´ci (pomniejszenia) znajduje swoja˛ projekcj˛ na o´ oceny kwalitatywnej. Znaczenie

‘qualitas’ przyrostka zdrabniaja ˛ cego ma charakter dwoisty. Wnoszone przeze´ znaczenie

mało´ci kategorialnie asocjuje si˛ z ocena˛ pozytywna˛: „Formacje deminutywne ła˛cza˛

w sobie inne znaczenia: regularnie mo˙e pojawi´ si˛ znaczenie ekspresywne (melioratyw-

ne), np. piesek ‘mały (miły) pies’; w wielu jest ono nawet dominuja ˛ ce, np. w deminutiwach

drugiego stopnia ( pieseczek ) oraz w wyrazach, w których semantyka nie dopuszcza zna-

czenia mało´ci ( słonko, dzionek, serduszko )” 2 . Ale ‘mało´´’ mo˙e kojarzy´ si˛ równie˙

i ze znaczeniem oceny negatywnej, por. cia˛g znacze´: ‘mały’ - ‘niewa˙ny’ - ‘nieznacza˛cy’

- ‘wywołuja˛cy współczucie’ - ‘ten, którego mo˙na nie szanowa´, powa˙a´’ itd. Taki

kierunek asocjacji wnoszonych przez sufiks mo˙e sta´ si˛ asumptem do tekstowych

˙artobliwych lub ironicznych modyfikacji deminutiwów. Potencjalna dwuznaczno´´ przy-

rostków zdrabniaja˛cych, która z punktu widzenia systemu j˛zyka mo˙e by´ uznana za

miejsce słabe w zespole komunikowanych znacze´, z punktu widzenia pragmatyki j˛zyka

stanowi wielki ich atut.

Je˙eli znaczenie leksemu funduja˛cego cechuje si˛ wzgl˛dna˛ jednokierunkowo´cia˛

(raczej w stron ˛ „plus”), a interpretacja formantu jest dwukierunkowa (zarówno w stron ˛

„plus”, jak i „minus”), to fakt taki stwarza mo˙liwo´´ zaistnienia w derywacie dwóch

poziomów semantycznych: dosłownego i ukrytego (rzeczywistego). Poziom dosłowny jest

wynikiem zsumowania si ˛ dwóch plusów (tego z tematu oraz z przyrostka), poziom

rzeczywisty jest suma˛ plusa (z tematu) oraz minusa (z przyrostka). Interakcja tematu

słowotwórczego i przyrostka zdrabniaja˛cego przyjmuja˛c znamiona przesuni˛cia in plus (to

znaczenie wynika ponieka˛d z systemu i stanowi poziom dosłowny) w tek´cie mo˙e prze-

suna˛´ si˛ w kierunku oceny ujemnej (b˛dzie to wła´nie poziom ukryty).

Zanalizujmy dwa przykłady:

(1) – No co, chłopaki. Piwo chcecie mi na podłog˛ wywali´? Z kulturka˛ , panowie. Wi˛cej

ogłady. (Z. Smektała, Krzywe ryło..., s. 35)

(2) – Niech pan powie, doktorku , jak pan taki ma˛dry, dlaczego Bóg ocenia wielko´´

człowieka według wielko´ci jego miło´ci? Niech mi pan to powie natychmiast [...]

- Taki pan ma ˛ dry - powiedział rozpaczliwie Piotr - lecz tego, dlaczego Bóg ocenia

wielko´´ człowieka według wielko´ci jego miło´ci, pan nie rozumie. Zupełnie nie

rozumie. To pan głupi, doktorku , normalnie głupi. (J. Łozi´ski, Sceny my´liwskie..., s.

107-108)

Jest rzecza˛ oczywista˛, ˙e ironiczny wyd´wi˛k zaprezentowanych fragmentów nie jest

zasługa ˛ samych deminutiwów. O ironiczno´ci tych form przesa ˛ dzaja ˛ szeroki kontekst oraz

sytuacja komunikatywna. W (1) akcja rozgrywa si˛ w podrz˛dnym barze, tekst adresowa-

ny jest do „panów” piwoszy. W (2) chodzi o pryncypialny spór prostego robotnika i osoby

z cenzusem uniwersyteckim. Rozmówca pokłada w doktorze nadziej˛ (”jak pan taki

ma˛dry”). Nie zostaje ona niestety spełniona. Doktor jest „głupi”, gdy˙ nie rozumie tego,

co dla nadawcy jest rzecza˛ oczywista˛. Pocza˛tkowy wołacz doktorku to znak braku

szacunku. Daje to podstaw˛ do podejrze´, ˙e Piotr jednak nie spodziewał si˛, i˙ doktor

b˛dzie w stanie odpowiedzie´ na postawione mu pytanie. W zwia˛zku z tym ko´cowy

wołacz doktorku jest ju˙ konsekwentnie ironiczny.

Ironia sygnalizowana w przykładach (1) i (2) przez deminutiwa jest zatem pochodna˛

czynników pozaj˛zykowych, np. wiedzy o nadawcach i odbiorcach, o poziomie ich kultu-

ry, ich intelekcie lub stanach emocjonalnych.

Patrza˛c na deminutywno´´ z pozycji ironii mo˙na zaryzykowa´ twierdzenie, ˙e prakty-

cznie ka˙de deminutiwum mo˙e by´ niejako „podejrzane” o znaczenie ironiczne. Jest to

zwia ˛ zane z pragmatyczna ˛ kategoria ˛ intencji nadawcy, czyli rzeczywistych motywacji

u˙ycia konkretnego deminutiwum. Ironia to strategia warto´ciowania, która implikuje

pewien stosunek autora - koduja˛cego do samego tekstu, jest ona tak˙e podstawa˛ umo˙li-

wiaja ˛ ca ˛ i (co wa˙niejsze) wymagaja ˛ ca ˛ od odbiorcy - dekoduja ˛ cego, by ten zinterpretował

i ocenił odbierany wła´nie tekst 3 . Prawidłowo zinterpretowa´ tekst ironiczny (czy jak

w naszym wypadku znaczenie konkretnego deminutiwum) znaczy zrekonstruowa´ inten-

cj˛ nadawcy, wydoby´ na powierzchni˛ rzeczywiste motywy u˙ycia znaku. Intencja

nadawcy to nic innego jak wyznaczanie swojego stosunku do ´wiata oraz aksjologicznego

zabarwienia tego stosunku 4 .

Deminutiwa charakteryzuja˛ si˛ podobna˛ co i wyrazy funduja˛ce denotacja˛ (na bazie

kwantytatywno´ci jako elementu obiektywnego), ró˙nia˛ si˛ jednak od nich mo˙liwymi

konotacjami (na bazie kwalitatywno´ci jako elementu subiektywnego, jednostkowego,

zmiennego i intencjonalnego). Fakt ten otwiera przed nadawca˛ szereg mo˙liwo´ci u˙ycia

deminutiwów do sygnalizowania swojego stosunku do wszystkich elementów aktu komu-

nikacji (uczestników i przedmiotów). Ów sygnalizowany przez deminutiwa stosunek

mo˙e by´ pozytywny (sytuacja bardziej typowa, takie deminutiwum ma wtedy eksplikacj˛

‘lubi˛ ci˛’), ale implicytnie mo˙e mie´ charakter dezaprobaty, negacji, a wi˛c by´ ironi-

czny, np. w sytuacjach zbytniego ugrzecznienia, fałszywej grzeczno´ci czy fałszywego

współczucia. Sa˛ to według mnie przypadki zamierzonej nieszczero´ci. Jako przykład poda´

mo˙na sytuacje, gdy za pomoca˛ deminutiwów nazywane sa˛ osoby niesympatyczne lub

nieaprobowane: chłopczyk, panienka, mamu´cia, tatulek i inne. Przyjrzyjmy si˛ kolejnym

przykładom:

(3) – Jak˙e si˛ pani miewa - powiedział uprzejmie porucznik. - Dawno ju˙ z pania˛ nie

rozmawiałem. Ale prosz˛ usia˛´´ [...]

– Usia˛d˛, mój ty sokole. Chciałe´ powiedzie´, ˙e dawno ju˙ mnie nie przesłuchiwałe´,

mój ty ´liczny oficerze Milicji Obywatelskiej. Od sierpnia, koteczku , nie wołałe´ mnie

do siebie, niestety. (J. Łozi´ski, Sceny..., s. 111)

Przytoczony fragment to rozmowa działaczki Solidarno´ci w 1981 r. z porucznikiem

MO. Jest to przykład zbytniego i jednocze´nie fałszywego ugrzecznienia (”mój ty sokole”,

„mój ty ´liczny oficerze”, „ koteczku „). Szerszy kontekst informuje nas o rzeczywistej

niech˛ci i pogardzie działaczki w stosunku do funkcjonariusza. W takiej sytuacji deminu-

tiwum koteczku mo˙e by´ potraktowane jako jeden z no´ników ironii.

(4) Wzrok miał całkowicie m˛tny i Dziuba zamilkł spluwaja˛c na podłog˛. Wyrolowali go,

biedaczka , pomy´lał z nagłym rozczuleniem stary komunista, wyrolowali własnego

przewodnicza˛cego po to, ˙eby nie był przewodnicza˛cym. Dlaczego? Dlatego, ˙e tchórz

i nie poszedł na cało´´. Ale jak˙e˙ on, biedaczek , mógł pój´´ na cało´´, gdy katolik?

[...] Dał si˛ nabra´ na wszystko, biedaczek , a ju˙ szczególnie na robotniczych picerów,

których obrodziło w zwia˛zku „Solidarno´´”, oj, obrodziło, ˙e trzeba b˛dzie ich konie-

cznie przetrzepa´. (J. Łozi´ski, Sceny..., s. 76)

Ironia jest tu ukryta za fałszywym współczuciem (”nagłe rozczulenie”), które łatwo

przechodzi w uczucie satysfakcji z pora˙ki politycznego przeciwnika.

(5) – Prosz˛ pa´ stwa! Zebranie nasze nie jest takim sobie zwia˛zkowym zebrankiem , ale

po˙a˛danym przez wszystkich spotkaniem z przedstawicielami, godnymi najwy˙szego

szacunku i zaufania, zarza ˛ du regionu, którzy wyja´nia ˛ nam strategi ˛ i cel walki polity-

cznej od wielu miesi˛cy cynicznie prowadzonej przez parti˛, walk˛ z nami, robotnika-

mi, inteligentami i chłopami, którzy pragna˛ we własnej ojczy´nie sami si˛ rza˛dzi´. (J.

Łozi´ ski, Sceny..., s. 69)

Zebranko jest z reguły raczej pejoratywne, ale szerszy kontekst, w którym mowa

o zebraniu zakładowej Solidarno´ci (”po˙a˛dane przez wszyskich spotkanie”) nadaje dery-

watowi odcie´ ironiczny. Mówca ironizuje przez zestawienie.

(6) [...] - przyj˛li´my pania˛ z por˛czenia Igora. Maturzystka bez ´wietlanej przyszło´ci?

˙ ycie ze´lizgn˛ło si˛? Kopniaczek od losu, co? - Za´miał si˛. (Z. Smektała, Pic, s. 27)

Sam kopniak jest negatywny. Bohater u˙ywa formacji kopniaczek i albo chce przez to

złagodzi´ negatywny wyd´wi˛k kopniaka , albo te˙ chce go uaktywni´. Wydaje si˛, ˙e

obserwujemy tutaj druga ˛ mo˙liwo´´, która w zestawieniu z wcze´niejszym „pani” (do

osoby bardzo młodej, nie´miałej i stawiaja˛cej pierwsze kroki w ´wiatku filmowców) mo˙e

by´ odczytana jako ironiczna.

(7) Z okazji referendum wydrukowano wiele mniej lub bardziej udanych plakacików ,

z przewaga˛ tych pierwszych. Na jednym z nich tekst: „Zapami˛taj te dwa słowa:

referendum i odnowa”. Nie dalej jak w siedzibie wrocławskich redakcji r˛ka filozofa

tekst przerobiła i wyszło: „Zapami˛taj te dwa słowa: Referendum i od - nowa Polska

Ludowa”. Albo inny plakacik , którego sens został o´mieszony ju˙ w zamy´le autora.

Arty´ci wstydliwie nie podpisywali si˛ pod swoimi „dziełami”, ale zdradzały ich kreski.

(Z. Smektała, Siła..., s. XX)

O ironicznym znaczeniu wyrazu plakacik stanowi wzi˛te w cudzysłów (to bardzo

wa˙ne) miano „dzieło”.

(8) – Co pan wie, poruczniku, pan nic nie wie, zupełnie nic. Był pan kiedy´ na Zachodzie?

Nie był pan. A ja byłam w Berlinie, w Rzymie, w Pary˙u. I zupełnie to inaczej wygla˛da

ni˙ komuni´ci nam to tłumacza ˛ . Po prostu raj, raj, poruczniku. A masy w Polsce wierza ˛

gł˛boko, ˙e ten male´ki ideowy rozkładzik wyko´czy was na amen.

- Nas, to znaczy kogo? ” (J. Łozi´ ski, Sceny..., s. 112-113)

Rozmowa toczy si˛ mi˛dzy tymi samymi bohaterami co w przykładzie (3). Przydawki

male´ki i ideowy przy deminutiwum rozkładzik jednoznacznie przesa˛dzaja˛ o jego interpre-

tacji jako znaku ironicznego. W przykładach (3), (4), (5), (6), (7), (8) ironiczny wyd´wi˛k

deminutiwów jest funkcja˛ kontekstu. Ironia jest bowiem sygnalizowana przez zestawienie

omawianych form z innymi wyrazami w tek´cie. Zestawienie to mo˙e polega´ na kontra-

stowaniu (4), (5), (6), (7), (8) lub te˙ by´ cia˛giem wyrazów o jednakowej funkcji (3).

Przyjrzyjmy si˛ jeszcze innym przykładom:

(9) To wła´nie w tym magazynie przedruków z prasy zagranicznej (”Forum”), w 1968

roku, na znanej fali, czy raczej na brudnej pianie przez t˛ fal˛ stworzonej, pojawił si˛

tek´cik z emigracyjnego pisemka ameryka´skiego, w którym sflekowano wchodza ˛ cego

na rynek pisarza o swojsko brzmia˛cym nazwisku Jerzy Kosi´ski. Przedrukowi towa-

rzyszył komentarz redakcji [...] Przedstawiono nam wówczas Kosi´skiego jako pola-

ko˙erczego „tfurc ˛ ”, o którym tak na dobra ˛ spraw ˛ nie bardzo wiadomo, czy sam

napisał owo „dzieło” [chodzi o „Malowanego ptaka” - M. S.] pełne nienawi´ci, obłudy,

kłamstwa i potwarzy. Tak si˛ wtedy pisało. (”Gazeta Robotnicza”, 13 V 88)

Tu ironia autora skierowana jest jednoznacznie przeciwko polskiej prasie lat sze´´dzie-

sia˛tych i ameryka´skiej prasie polonijnej, które, jak wiadomo, nie były przychylne J. Ko-

si´skiemu.

(10) [...] do przedpokoju wszedł listonosz z przesyłka˛.

- Polecony do m˛˙a paniusi . Ale pani te˙ mo˙e odebra´.

- Gdzie podpisa´?

- O tutaj. Tu ni˙ej. Ale si˛ panience trafiło, co - zagdakał chowaja˛c pi˛´dziesi˛cio-

złotówk˛ do kieszeni.

- Co takiego miało si˛ trafi´? - udaje Marta [...]

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: