IPN-Wincenty Witos.pdf

VIII Nasz Dziennik Âroda, 29 grudnia 2010

DODATEK HISTORYCZNY IPN 12/2010 (43)

Dodatek historyczny IPN

12/2010 (43)

Wincenty Witos

1874–1945

Wincenty Witos na do˝ynkach w Wierzchos∏awicach w 1930 roku

Minęło 65 lat od śmierci Wincentego Witosa

– jednego z najwybitniejszych polityków w

polskiej historii, trzykrotnego premiera RP i

wieloletniego przywódcy ruchu ludowego. In-

stytut Pamięci Narodowej poświęcił mu oka-

zały, bogato ilustrowany album opracowany

przez historyków z Oddziałowego Biura Edu-

kacji Publicznej IPN w Rzeszowie: Tomasza

Berezę, Marcina Bukałę i Michała Kalisza. W

dzisiejszym dodatku przedstawiamy wybrane

materiały z tej publikacji.

Marcin Buka∏a (IPN Rzeszów)

Od czytelnika prasy ludowej

do lidera ruchu ludowego

Wincenty Witos urodzi∏ si´ 21 stycznia 1874 r. w Wierzchos∏awicach (powiat tarnowski). Pochodzi∏ z biednej,

ch∏opskiej rodziny. By∏ najstarszym z trojga dzieci Wojciecha i Katarzyny z domu Sroka. Edukacj´ rozpoczà∏

póêniej ni˝ rówieÊnicy, majàc dziesi´ç lat. Szybko nadrobi∏ zaleg∏oÊci i da∏ si´ poznaç jako zdolny uczeƒ. Z po-

wodu trudnej sytuacji materialnej rodziny nie móg∏ kontynuowaç nauki. Majàc 17 lat, po raz pierwszy zetknà∏

si´ z prasà ludowà, m.in. z „Przyjacielem Ludu”. Napisa∏ o nim po latach: „W pismo w zupe∏noÊci uwierzy∏em,

bo ono wyjmowa∏o spod serca dà˝enia tam drzemiàce, odgadywa∏o myÊli, rozumia∏o ból i krzywd´, dawa∏o te˝

choçby ma∏à, odleg∏à nadziej´ poprawy”. Pod wp∏ywem tej lektury coraz bardziej interesowa∏ si´ politykà,

uczestniczy∏ te˝ w wiecach organizowanych przez ludowców; sam zaczà∏ pisaç.

Dokoƒczenie na s. II-III

II Nasz Dziennik Âroda, 29 grudnia 2010

DODATEK HISTORYCZNY IPN 12/2010 (43)

Âroda, 29 grudnia 2010 Nasz Dziennik VII

Marcin Buka∏a (IPN Rzeszów)

Od czytelnika prasy ludowej

do lidera ruchu ludowego

nowego obycia Witos czu∏ si´ nieswojo w Sejmie Krajowym i jego kuluarach. Dzi´-

ki samodzielnie poszerzanej wiedzy, a tak˝e pe∏nionej funkcji wiceprzewodniczà-

cego klubu poselskiego PSL sta∏ si´ jednym z aktywniejszych pos∏ów ludowych.

W pierwszym roku swej sejmowej pracy zabiera∏ g∏os 13 razy. Na forum Sejmu po-

rusza∏ kwestie reformy oÊwiaty i zmiany ordynacji wyborczej. ˚àda∏ powszechne-

go, równego, bezpoÊredniego i tajnego g∏osowania w wyborach. Zabiera∏ g∏os w

sprawach lokalnych problemów powiatu tarnowskiego. W∏adzom Galicji zarzuca∏

prowadzenie antynarodowej polityki gospodarczej i spo∏ecznej. Przejawia∏a si´

ona m.in. w przyzwoleniu na swobodny obrót ziemià. 31 paêdziernika 1908 r. Wi-

tos tak wypowiedzia∏ si´ na ten temat: „Ziemia jest wielkim dobrem narodowym,

ona wi´c musi byç nie tylko opiekà otoczona, ale i w naszym r´ku utrzymana. (…)

Ziemia masowo przechodzi w r´ce obce. Sta∏a si´ ona przedmiotem handlu, jak

ka˝dy inny towar, le˝àcy u przekupki na straganie. A przecie˝ has∏o: »Ile ziemi – ty-

le Ojczyzny« – nie jest wcale czczym s∏owem. Jednostki robià na niej interesy, spo-

∏eczeƒstwo i naród coraz wi´cej tracà”.

W 1911 r. zosta∏ wybrany na pos∏a z okr´gu tarnowskiego do wiedeƒskiej Ra-

dy Paƒstwa i pe∏ni∏ t´ funkcj´ a˝ do koƒca I wojny Êwiatowej. W 1913 r. odniós∏

kolejny sukces, zostajàc ponownie pos∏em do Sejmu Krajowego we Lwowie. W

zwiàzku z kryzysem wewn´trznym w PSL w 1913 r. Witos opowiedzia∏ si´ po stro-

nie przeciwników dotychczasowego prezesa Jana Stapiƒskiego. Przejà∏ rol´ jed-

nego z przywódców grupy pos∏ów, którzy wystàpili z partii. Witos zaanga˝owa∏ si´

w tworzenie nowej formacji politycznej w polskim ruchu ludowym. 2 lutego 1914 r.

w sali „Soko∏a” w Tarnowie odby∏ si´ kongres, na którym utworzono Polskie

Stronnictwo Ludowe-Piast. Jego prezesem zosta∏ Jakub Bojko, a Witos wicepre-

zesem. Podczas kongresu Witos wyg∏osi∏ program nowo powsta∏ego stronnic-

twa. Zapowiedzia∏ koniecznoÊç budowania niepodleg∏ego paƒstwa polskiego:

„Kongres PSL, stojàc na gruncie programu ludowego, uznaje, ˝e najwy˝sze,

wiecznie ˝ywe prawo narodu polskiego do budowania niepodleg∏ej Polski Ludo-

wej powinno byç punktem wyjÊcia i oÊrodkiem wszystkich dà˝eƒ i pracy ludu pol-

skiego w PSL zorganizowanego. PSL budziç b´dzie w ludzie polskim Êwiado-

moÊç paƒstwowotwórczà i dà˝noÊci niepodleg∏oÊciowe”.

Na prze∏omie lat 1913 i 1914 Witos sta∏ si´ jednym z najwa˝niejszych pos∏ów

w Sejmie Krajowym. By∏ cz∏onkiem sejmowej Komisji dla Reformy Wyborczej. Po

powstaniu PSL-Piast zaczà∏ pe∏niç obowiàzki prezesa 12-osobowego klubu po-

selskiego PSL-Piast.

Micha∏ Kalisz (IPN Rzeszów)

W jesieni

˝ycia

Dokoƒczenie ze s. I

Po odbyciu s∏u˝by wojskowej w 11. kompanii 57. pu∏ku piechoty w Tarnowie,

a nast´pnie w 2. pu∏ku artylerii wa∏owej w Krakowie c.k. armii powróci∏ do Wierz-

chos∏awic i zajà∏ si´ pracà w gospodarstwie, przy wyr´bie lasu oraz ciesielkà.

8 lutego 1898 r. zawar∏ zwiàzek ma∏˝eƒski ze starszà od siebie o trzy lata Katarzy-

nà Tracz. W 1899 r. przysz∏o na Êwiat ich jedyne dziecko – córka Julia.

Na m∏odoÊç Witosa przypad∏ okres kszta∏towania si´ polskiego ruchu ludowe-

go w Galicji. Prze∏omowym wydarzeniem by∏o powo∏anie w 1895 r. w Rzeszowie

Stronnictwa Ludowego. G∏ównym jego celem by∏a szeroko rozumiana emancy-

pacja spo∏eczna, gospodarcza i polityczna ch∏opów (m.in. przez reform´ ordyna-

cji wyborczej do Sejmu Krajowego, wprowadzenie g∏osowania bezpoÊredniego i

tajnego oraz sprawiedliwego rozdzia∏u mandatów). Witos szybko zwiàza∏ si´ z SL,

sta∏ si´ organizatorem stronnictwa w Wierzchos∏awicach i w powiecie tarnow-

skim. Na ∏amach organu prasowego SL, „Przyjaciela Ludu”, porusza∏ kwestie

oÊwiaty i poprawy warunków ˝ycia ch∏opów, akcentowa∏ problem budzenia pol-

skiej ÊwiadomoÊci narodowej wÊród mieszkaƒców wsi. W 1898 r. pisa∏: „Trzeba

koniecznie, aby uczeƒ wychodzi∏ ze szko∏y Polakiem (…) powinien nabraç tam

goràcej mi∏oÊci swego kraju i ch´ci poÊwi´cenia si´ za niego”. PodkreÊla∏, ˝e wy-

robienie u ch∏opów poczucia zwiàzku z narodem polskim, jego kulturà, j´zykiem

i historià, powinno byç g∏ównym celem oÊwiaty i dzia∏alnoÊci ruchu ludowego.

W 1903 r. Stronnictwo Ludowe przekszta∏cono w Polskie Stronnictwo Ludowe,

a Wincenty Witos zosta∏ cz∏onkiem jego Rady Naczelnej. Program PSL zawiera∏

nie tylko g∏oszone wczeÊniej postulaty ruchu ludowego. Donios∏ym osiàgni´ciem

ludowców by∏o postawienie w programie (pod wp∏ywem Boles∏awa Wys∏oucha)

kwestii ÊwiadomoÊci narodowej, jej upowszechniania i obrony polskich interesów.

Od 1903 r. Witos wyraêniej anga˝owa∏ si´ w ˝ycie polityczne Galicji. W 1905 r.

zosta∏ radnym rady powiatu tarnowskiego. W lutym 1908 r. wybrano go na pos∏a

na Sejm Krajowy we Lwowie. Niemajàcy doÊwiadczenia parlamentarnego i salo-

Wybuch wojny zasta∏ Wincente-

go Witosa w bombardowanym

Krakowie. Âpieszy∏ do Wierzcho-

s∏awic na pogrzeb ˝ony Katarzy-

ny, która zmar∏a 31 sierpnia 1939

roku. Jego osobista tragedia

zbieg∏a si´ z dramatem Ojczyzny.

Pogrzeb odby∏ si´ 2 wrzeÊnia.

Pociàg, którym Witos wyjecha∏ z

Tarnowa, zosta∏ pod Rzeszowem

zbombardowany. Po opatrzeniu

ran przez lekarza Witos trafi∏ do

majàtku hrabiego Jana Józefa

Drohojowskiego w Cieszacinie

Wielkim. 10 wrzeÊnia miejsco-

woÊç zaj´∏y wojska niemieckie.

Prawdopodobnie w wyniku donosu 16 wrzeÊnia zosta∏ aresztowany przez funkcjo-

nariuszy gestapo. W trakcie jednego z przes∏uchaƒ w Jaros∏awiu niemiecki oficer

poinformowa∏ Witosa, ˝e jest zak∏adnikiem. W po∏owie paêdziernika jaros∏awski

areszt by∏ ju˝ przepe∏niony, dlatego cz´Êç wi´êniów przetransportowano do Rze-

szowa. W jednej z takich grup znalaz∏ si´ równie˝ Witos.

20 paêdziernika 1939 r. trafi∏ do wi´zienia na zamku w Rzeszowie. Tam zapropo-

nowano mu utworzenie polskiego rzàdu, co w konsekwencji mia∏o doprowadziç do

powstania szczàtkowego paƒstwa buforowego, ca∏kowicie zale˝nego od III Rzeszy.

Witos jednak kategorycznie odrzuca∏ wszystkie propozycje. Jako wi´zieƒ przygoto-

wa∏ apel do Polaków „Kilka uwag do Braci W∏oÊcian i innych Polaków”. By∏ on dro-

gowskazem dla spo∏eczeƒstwa na trudny okres wojny, ale tak˝e na czas powojen-

ny. Witos pisa∏: „Wolna Ojczyzna i paƒstwo niepodleg∏e sà najwi´kszym i najcen-

niejszym skarbem ka˝dego cz∏owieka, dla którego wszystko nale˝y poÊwi´ciç. Ale

Ojczyzna nie mo˝e byç tylko nazwà, lecz rzeczywistoÊcià, matkà dla wszystkich, o

równych prawach i równych obowiàzkach. Ojczyzna wolnà mo˝e byç naprawd´ tyl-

ko wtenczas, kiedy wolny jest ka˝dy obywatel. (…) Na Was, Ch∏opi, na lud polski

jako stanowiàcy ogromnà wi´kszoÊç narodu, rozporzàdzajàcy najwi´kszà si∏à fi-

zycznà i moralnà, w pierwszym rz´dzie spada obowiàzek utrzymania i obrony paƒ-

stwa. (…) Zaprzestaƒcie wszelkich k∏ótni i sporów pomi´dzy sobà, staƒcie si´ jed-

nà, wielkà, mocnà, solidarnà, Êwiadomà i kochajàcà si´ rodzinà. Razem mo˝ecie

dokonaç cudów, osobno do niczego nie jesteÊcie zdolni. (…) Nie oglàdajcie si´ na

nikogo, nie liczcie na pomoc, nie szukajcie niczyjej ∏aski ani dobrodziejstwa, odrzuç-

cie wszelkà ja∏mu˝n´. Nikt Wam nic za darmo nie da, nic dla Was nie zrobi”.

Na poczàtku marca 1940 r. Witos zosta∏ wywieziony do Berlina. W tamtejszym

wi´zieniu przebywa∏ krótko, poniewa˝ stan jego zdrowia stale si´ pogarsza∏. Le-

karz wi´zienny zadecydowa∏ o skierowaniu go na kuracj´ do sanatorium w Pocz-

damie. 20 marca 1940 r. powróci∏ z Poczdamu do Krakowa. W po∏owie maja

1940 r. przewieziono go do Zakopanego, nast´pnie do Wierzchos∏awic, gdzie

przebywa∏ w areszcie domowym pod sta∏ym nadzorem gestapo. Przez ca∏y okres

okupacji Witos wspó∏pracowa∏ z polskim paƒstwem podziemnym. Od listopada

1944 r. do marca 1945 r. przebywa∏ w okolicach W∏oszczowy i Piotrkowa Trybunal-

skiego, gdzie w ukryciu oczekiwa∏ na odlot do Londynu. Jednak plany przerzuce-

nia Witosa na Zachód nie powiod∏y si´ ze wzgl´du na z∏y stan jego zdrowia oraz

styczniowà ofensyw´ Sowietów. 24 marca 1945 r. powróci∏ do swojego gospodar-

stwa w Wierzchos∏awicach. Jednak niezbyt d∏ugo cieszy∏ si´ spokojem. 31 marca

zosta∏ porwany przez ówczesnego zast´pc´ kierownika WUBP w Warszawie, kpt.

Józefa Âwiat∏´, który przyjecha∏ po Witosa w towarzystwie oficera NKWD, kpt. No-

wikowa. Wywieziono go do Warszawy, a w nocy z 2 na 3 kwietnia przetransporto-

wano do BrzeÊcia nad Bugiem, gdzie by∏ przetrzymywany w areszcie. W ten spo-

sób próbowano zmusiç Witosa do wspó∏pracy z Krajowà Radà Narodowà, co spo-

tka∏o si´ z jego stanowczà odmowà. Stan zdrowia Witosa znacznie si´ pogorszy∏.

5 kwietnia odwieziono go do Wierzchos∏awic. Niewàtpliwie Witos by∏by cennym

„nabytkiem” dla „w∏adzy ludowej”, a jego pozyskanie by∏oby dla komunistów zna-

komità przeciwwagà dla atmosfery, jakà spowodowa∏o aresztowanie i uprowadze-

nie do Moskwy szesnastu przywódców Polski Podziemnej. Czym wyt∏umaczyç re-

zygnacj´ Sowietów z tego planu? Przyczyny sà dwojakie: przede wszystkim nie-

przejednany stosunek Witosa do marionetkowego, narzuconego przez Sowietów

rzàdu; ponadto jego stan zdrowia, który uniemo˝liwia∏ bardziej aktywne wykorzy-

stanie Witosa w dzia∏aniach propagandowych. 28 czerwca 1945 r. powo∏ano go

bez jego wiedzy i zgody na wiceprzewodniczàcego Krajowej Rady Narodowej. Nie

przyjà∏ tego stanowiska. Odmówi∏ tak˝e wzi´cia udzia∏u w konferencji moskiew-

skiej dotyczàcej utworzenia Tymczasowego Rzàdu JednoÊci Narodowej, uzasad-

niajàc swoje stanowisko po raz kolejny z∏ym stanem zdrowia. 8 lipca 1945 r. Stani-

s∏aw Miko∏ajczyk zwo∏a∏ narad´, na której wybrano Tymczasowy Naczelny Komitet

Wykonawczy Stronnictwa Ludowego. Ten sam Komitet 12 lipca powierzy∏ Witoso-

wi funkcj´ prezesa. Jednym z trzech wiceprezesów zosta∏ Miko∏ajczyk, który 22

sierpnia zarejestrowa∏ Polskie Stronnictwo Ludowe.

15 sierpnia Witos podjà∏ leczenie w szpitalu oo. Bonifratrów w Krakowie. Jego

ostatnim publicznym wystàpieniem by∏o otwarcie Okr´gowego Zjazdu Polskiego

Stronnictwa Ludowego Ma∏opolski i Âlàska, który odby∏ si´ 16 wrzeÊnia 1945 r. w

krakowskim kinie „Âwit”. Kiedy przebywa∏ w szpitalu, napisa∏ ostatnià odezw´ na

ten zjazd, którà wielu uwa˝a za jego polityczny testament. Odczyta∏ jà w zast´pstwie

bliski wspó∏pracownik Stanis∏aw Mierzwa. Witos pisa∏: „Budujemy wi´c to nasze

paƒstwo na ruinach, zgliszczach i popio∏ach, stawiamy gmach, w którym na sta∏e i

niepodzielnie królowaç winny: samodzielnoÊç, wolnoÊç, prawo i sprawiedliwoÊç.

(…) Albo b´dziemy wolnymi obywatelami swojego suwerennego paƒstwa, albo

niewolnikami przez Êwiat pogardzanymi. (…) Pomimo przesz∏oÊci, budujàc w wa-

runkach jak najtrudniejszych, baczmy pilnie, a˝eby do tego gmachu nie dosta∏y si´

zarazki zgnilizny i rozk∏adu, majàce go zniszczyç, gdy˝ on ma staç wiecznie. (…)

Zachowanie si´ nasze przy tym musi byç pe∏ne godnoÊci i honoru, pracy naszej

muszà towarzyszyç zgoda i wytrwa∏oÊç. Bez tego ˝adne wielkie dzie∏o nie mo˝e byç

sta∏ym, silnym ani trwa∏ym, a Polska powinna trwaç wiecznie”.

Pod koniec paêdziernika jego organizm os∏abi∏o obustronne zapalenie p∏uc. Le-

karze robili, co mogli, aby nie dopuÊciç do najgorszego. Trzy dni przed Êmiercià

straci∏ przytomnoÊç. Zmar∏ o godz. 6.30 rano 31 paêdziernika 1945 roku.

UroczystoÊci pogrzebowe rozpocz´∏y si´ w piàtek, 2 listopada 1945 r.,

w Krakowie.

W ostatniej drodze towarzyszy∏y Witosowi rzesze ludzi, niezliczone sztandary i

wieƒce. Po opuszczeniu Krakowa kondukt pogrzebowy skierowa∏ si´ do Wierzcho-

s∏awic, do których dotar∏ po 6 listopada. Na ca∏ej dziewi´çdziesi´ciokilometrowej

trasie konduktu swego wodza ˝egna∏y tysiàce ch∏opów. Witos zosta∏ pochowany w

kaplicy rodowej na cmentarzu parafialnym w Wierzchos∏awicach. Na kartach kroni-

ki miejscowej parafii zapisano: „By∏ to ostatni królewski pogrzeb i sprawiedliwie na-

le˝a∏ si´ zmar∏emu”.

DODATEK PRZYGOTOWUJE BIURO EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN.

www.ipn.gov.pl

Pos∏owie PSL do austriackiej Rady Paƒstwa. Stojà od lewej: Antoni Bomba, Miko∏aj Rey, Zygmunt Lasocki, W∏adys∏aw D∏ugosz, Wincenty Wi-

tos, W∏odzimierz Tetmajer i Micha∏ Jedynak. Fotografia wykonana oko∏o 1912 roku

Redaktorzy:

dr Krzysztof Kaczmarski, krzysztof.kaczmarski@ipn.gov.pl (Rzeszów 017 860 60 25)

Romuald Niedzielko, romuald.niedzielko@ipn.gov.pl (Warszawa 022 431 83 73)

ADRES DO KORESPONDENCJI:

DODATEK IPN DO „Naszego Dziennika”

UL. TOWAROWA 28, 00-839 WARSZAWA

SPRZEDA˚ WYDAWNICTW IPN: TEL. (022) 581 88 72

Wincenty Witos na procesie brzeskim

w 1931 roku

VI Nasz Dziennik Âroda, 29 grudnia 2010

DODATEK HISTORYCZNY IPN 12/2010 (43)

Âroda, 29 grudnia 2010 Nasz Dziennik III

Tomasz Bereza (IPN Rzeszów)

Premier, prezes, emigrant

(1919–1939)

Dokoƒczenie ze s. V

g∏oski, ˝e tym razem wyrok b´dzie zatwierdzony przez Sàd Najwy˝szy, zaÊ

oskar˝eni prewencyjnie aresztowani. Otoczenie Witosa zacz´∏o namawiaç go

do wyjazdu za granic´. Decyzja o opuszczeniu kraju nie zapad∏a jednak od ra-

zu. Prezes by∏ pe∏en rozterek, szczególnie obawia∏ si´ reakcji ch∏opów, którzy

mogliby uznaç taki czyn za tchórzostwo. Wyjazd oznacza∏ równie˝ trwa∏à roz-

∏àk´ z rodzinà.

29 wrzeÊnia 1933 r. przekroczy∏ nielegalnie granic´ polsko-czechos∏owackà

w rejonie Doliny Chocho∏owskiej. Obok Witosa na emigracj´ udali si´: Kazi-

mierz Bagiƒski, W∏adys∏aw Kiernik, Adam Pragier i Herman Lieberman. W roz-

propagowanej w grudniu 1933 r. odezwie emigranci brzescy wyjaÊniali, ˝e pod-

danie si´ wyrokowi sankcjonowa∏oby bezprawne dzia∏ania sanacji. W Czecho-

s∏owacji Witos sp´dzi∏ praktycznie ca∏y emigracyjny okres, korzystajàc z pomo-

cy czechos∏owackich ludowców. ˚yczliwoÊç gospodarzy nie mog∏a zrekom-

pensowaç roz∏àki z bliskimi i Ojczyznà. WÊród osób najcz´Êciej go odwiedza-

jàcych byli wybitni dzia∏acze i sympatycy ruchu ludowego, m.in. Stanis∏aw Mi-

ko∏ajczyk i Maciej Rataj. B´dàc na emigracji, Witos skutecznie zapobieg∏ roz-

padowi Stronnictwa Ludowego. Do uchwalonej w 1935 r. Konstytucji („kwiet-

niowej”) odnosi∏ si´ negatywnie. Sanacja sta∏a na stanowisku, ˝e jednym z naj-

wa˝niejszych elementów polityki bezpieczeƒstwa b´dzie silna i sprawna w∏a-

dza wykonawcza. Witos êród∏a si∏y paƒstwa upatrywa∏ przede wszystkim w

spo∏eczeƒstwie – Êwiadomym i zaanga˝owanym w ˝ycie publiczne. W trakcie

pobytu na emigracji zabiega∏ o konsolidacj´ antysanacyjnej opozycji. Spotyka∏

si´ m.in. z Wojciechem Korfantym, Hermanem Liebermanem, Ignacym Pade-

rewskim i W∏adys∏awem Sikorskim.

Witos skrz´tnie odnotowywa∏ wszelkie informacje o propagandzie komuni-

stycznej w polskim spo∏eczeƒstwie i próby infiltracji szeregów SL przez komu-

nistów. Majàc za sobà doÊwiadczenia z roku 1920, krytycznie odnosi∏ si´ do

obcego polskim ch∏opom Êwiatopoglàdu. W styczniu 1937 r., przed kongresem

SL, Witos poÊrednio przestrzega∏ przed widmem komunizmu zarówno dzia∏a-

czy stronnictwa, jak i rzàdzàcà sanacj´.

W nowych warunkach prawnopolitycznych spowodowanych wprowadze-

niem Konstytucji kwietniowej brak reprezentacji parlamentarnej zmusza∏ do

zmiany taktyki i oparcia dzia∏alnoÊci na akcjach masowych. Witos za rzecz naj-

istotniejszà uznawa∏ konsolidacj´ ch∏opów. Kszta∏towaniu postaw obywatel-

skich i uÊwiadomieniu ch∏opom ich w∏asnej si∏y s∏u˝yç mia∏y m.in. organizowa-

ne przez Stronnictwo Ludowe uroczystoÊci o charakterze patriotycznym. Ob-

chody Âwi´ta Ludowego (Zielone Âwi´ta), manifestacja nowosielecka (29

czerwca 1936 r.) oraz obchody Âwi´ta Czynu Ch∏opskiego (15 sierpnia) mia∏y

zarazem pokazywaç rzàdzàcym, ˝e ch∏opi nie chcà ju˝ d∏u˝ej byç przedmio-

tem polityki. Szczególnà wymow´ mia∏o Âwi´to Czynu Ch∏opskiego w dniu 15

sierpnia. Dat´ wybrano nieprzypadkowo, ustalajàc jà w rocznic´ bitwy war-

szawskiej 1920 roku. „Cud nad Wis∏à” by∏ bowiem zas∏ugà nie tylko wàskiego

kr´gu wojskowych dowódców, lecz efektem wysi∏ku ca∏ego spo∏eczeƒstwa, a

szczególnie ch∏opów, którzy w armii broniàcej Polski przed bolszewikami sta-

nowili wi´kszoÊç. Witos by∏ równie˝ inicjatorem zorganizowania Wielkiego

Strajku Ch∏opskiego (16-25 sierpnia 1937 r.), który sta∏ si´ najwi´kszym poli-

tycznym wstrzàsem w historii rzàdów sanacji.

15 marca 1939 r. armia niemiecka wkroczy∏a do Czechos∏owacji. Witos sta-

nà∏ przed koniecznoÊcià powrotu do kraju. Decyzja taka by∏a zrozumia∏a tym

bardziej, ˝e poszukiwali go ju˝ Niemcy. 29 marca przywódca polskich ch∏opów

przekroczy∏ granic´ polsko-czeskà. 3 kwietnia zg∏osi∏ si´ do krakowskiej proku-

ratury, skàd przetransportowano go do wi´zienia w Siedlcach. Po czterech

dniach zosta∏ zwolniony na pó∏roczny urlop zdrowotny i uda∏ si´ do Wierzcho-

s∏awic. Ju˝ 15 kwietnia, mimo przezi´bienia, wzià∏ udzia∏ w zjeêdzie powiato-

wym SL w Tarnowie. Du˝à cz´Êç swojego wystàpienia poÊwi´ci∏ sytuacji mi´-

dzynarodowej, szczególnie w kontekÊcie aneksji Czechos∏owacji. Przestrzega∏,

˝e przysz∏a wojna b´dzie wojnà totalnà. Do pracy w SL oficjalnie powróci∏ 17

maja. Objàwszy prezesur´, rozpoczà∏ podró˝ po kraju, dokonujàc przeglàdu

szeregów SL. Przemawiajàc do wielotysi´cznych rzesz ch∏opskich, podkreÊla∏:

„Macie s∏u˝yç paƒstwu, bez wzgl´du na to, jaki jest rzàd”.

Pod koniec czerwca, zgodnie z zaleceniami lekarzy, Witos uda∏ si´ na mie-

si´czny wypoczynek do uzdrowiska w Truskawcu. Sierpieƒ 1939 r. up∏ynà∏ pod

znakiem rosnàcego napi´cia na arenie mi´dzynarodowej. Dla Witosa by∏ to

szczególnie trudny okres. W Warszawie zmar∏ jego przyjaciel Wojciech Korfan-

ty, a w szpitalu w Tarnowie ˝ona Wincentego, Katarzyna.

AktywnoÊç publiczna Wincentego Witosa przed I wojnà Êwiatowà nie ograni-

cza∏a si´ wy∏àcznie do pe∏nienia istotnych i presti˝owych funkcji paƒstwowych i

samorzàdowych. Witos nigdy nie zaprzesta∏ anga˝owania si´ w sprawy rodzin-

nych Wierzchos∏awic. 12 kwietnia 1908 r. objà∏ urzàd wójta i pe∏ni∏ go formalnie

przez pi´ç kolejnych kadencji, a˝ do 1931 roku.

Podczas I wojny Êwiatowej i u progu

Niepodleg∏oÊci

PSL-Piast ju˝ w pierwszych dniach wojny opowiedzia∏o si´ po stronie paƒstw

centralnych. Witos, jako reprezentant tej partii, zosta∏ wybrany na wiceprezesa

sekcji zachodniej Naczelnego Komitetu Narodowego. Popar∏ akcj´ tworzenia

Legionów Polskich.

Poniewa˝ pe∏ni∏ funkcj´ wójta, nie podlega∏ mobilizacji wojskowej. Ca∏à wojn´

sp´dzi∏ wi´c jako cywil. Odczuwa∏ jednak wszelkie konsekwencje wojny. Szczegól-

nie trudnym okresem by∏y lata 1914–1915, kiedy Wierzchos∏awice znajdowa∏y si´ w

strefie przyfrontowej i by∏y pod kontrolà najpierw wojsk rosyjskich, a póêniej nie-

mieckich. Po wkroczeniu Niemców do Wierzchos∏awic w grudniu 1914 r. Witos zo-

sta∏ uznany za wroga paƒstw centralnych, gdy˝ nie pomaga∏ w organizowaniu kwa-

ter dla wojska kosztem ludnoÊci cywilnej. W zwiàzku z tym na kilka miesi´cy opu-

Êci∏ rodzinnà wieÊ. Przebywa∏ m.in. w Biadolinach Rad∏owskich, Brzesku, Bochni i

Krakowie. Znajàc trudne po∏o˝enie ch∏opów z powiatów brzeskiego i tarnowskiego,

wysiedlonych przez wojsko ze wsi po∏o˝onych na lewym brzegu Dunajca, organi-

zowa∏ dla nich pomoc materialnà. Do Wierzchos∏awic powróci∏ w maju 1915 roku.

W lutym 1915 r. wraz z W∏adys∏awem D∏ugoszem i W∏odzimierzem Tetmajerem

wyjecha∏ do Szwajcarii. W Vevey spotka∏ si´ z Henrykiem Sienkiewiczem, a we Fry-

burgu z polskimi dzia∏aczami partyjnymi z zaboru niemieckiego i rosyjskiego. W

efekcie wyjazdu do Szwajcarii zapozna∏ si´ z sytuacjà na ziemiach polskich i nawià-

za∏ kontakty z dzia∏aczami Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego, popierajàce-

go Entent´. Od tego momentu w dzia∏alnoÊci Witosa i PSL-Piast widoczne staje si´

przeorientowanie strategii i stopniowe odchodzenie od koncepcji proaustriackiej.

W 1917 r. Witos wykazywa∏ niezwyk∏à aktywnoÊç, której g∏ównym celem by∏a

sprawa powstania niepodleg∏ego paƒstwa i jego kszta∏tu. Wspó∏pracowa∏ w tym

czasie z politykami narodowej demokracji. Jej owocem by∏a inicjatywa wspólne-

go podj´cia sprawy polskiej na forum Ko∏a Polskiego w Wiedniu. W maju 1917 r.

pose∏ W∏odzimierz Tetmajer, cz∏onek klubu PSL-Piast, przy du˝ym wsparciu Wito-

sa, zg∏osi∏ rezolucj´ mówiàcà o koniecznoÊci powstania paƒstwa polskiego z∏o-

˝onego z ziem wszystkich zaborów, ze swobodnym dost´pem do morza. 16 ma-

ja, po burzliwej i d∏ugiej dyskusji, rezolucja zosta∏a przyj´ta g∏osami ludowców,

endeków i socjalistów. Miesiàc póêniej podczas jedynego w swej karierze wystà-

pienia na forum Rady Paƒstwa w Wiedniu Witos podkreÊli∏, ˝e rezolucja nie by∏a

„wynikiem wybuja∏ej fantazji i egzaltacji, lecz wyp∏ywa∏a z duszy i serca ca∏ego na-

rodu polskiego, który to podyktowa∏”.

Na prze∏omie lat 1917 i 1918, podobnie jak wielu innych polityków Galicji i Kró-

lestwa Polskiego, protestowa∏ przeciwko pertraktacjom pokojowym podj´tym

przez paƒstwa centralne z Rosjà, rzàdzonà od paêdziernika 1917 r. przez bolsze-

wików. Toczy∏y si´ one w BrzeÊciu nad Bugiem. Chocia˝ dotyczy∏y ziem pol-

skich, by∏y prowadzone bez udzia∏u Polaków. Ich efektem by∏ uk∏ad zawarty 9 lu-

tego 1918 r. pomi´dzy paƒstwami centralnymi a Ukraiƒskà Republikà Ludowà.

Na mocy traktatu Ukraiƒska Republika Ludowa otrzyma∏a Che∏mszczyzn´ i

cz´Êç Podlasia. Wywo∏a∏o to ogromne niezadowolenie w polskich kr´gach poli-

tycznych i w spo∏eczeƒstwie. W Galicji dosz∏o do masowych protestów. 17 lute-

go Witos opublikowa∏ w „PiaÊcie” ostry artyku∏ „Czwarty rozbiór Polski” pot´pia-

jàcy traktat brzeski.

Zmieniajàca si´ w 1918 r. sytuacja mi´dzynarodowa i militarna (m.in. wskutek w∏à-

czenie si´ Stanów Zjednoczonych do wojny w 1917 r.) przybra∏a niekorzystny dla

paƒstw centralnych obrót. Sytuacj´ Austro-W´gier pogarsza∏y dodatkowo paƒstwo-

wotwórcze dà˝enia narodów s∏owiaƒskich. Witos interesowa∏ si´ tymi aspiracjami. W

maju 1918 r. wraz z wieloma politykami Galicji uczestniczy∏ w zebraniu przedstawi-

cieli narodów s∏owiaƒskich (z wyjàtkiem Ukraiƒców), które odby∏o si´ w Pradze.

Obok kwestii budowy polskiej paƒstwowoÊci, która stanowi∏a g∏ówny cel polityki

Witosa w okresie I wojny Êwiatowej, wa˝nà rol´ odgrywa∏y równie˝ sprawy spo∏ecz-

no-gospodarcze. Bra∏ udzia∏ w przygotowaniu projektu przysz∏ej reformy rolnej.

Przedstawi∏ go m.in. na ∏amach „Piasta” w artykule „WolnoÊç i ziemia dla ch∏opów”

(11 sierpnia 1918 r.). G∏osi∏ umiarkowane postulaty oparte na zasadzie sprawiedliwo-

Êci spo∏ecznej. Pisa∏: „Nikt nie myÊli o tym, a˝eby zrabowaç lub przyw∏aszczaç sobie

czyjà w∏asnoÊç. Dotychczasowi prawni w∏aÊciciele muszà byç odszkodowani odpo-

wiednio, lecz równie˝ nikt nie mo˝e si´ zgodziç na to, a˝eby ziemià polskà móg∏ roz-

porzàdzaç kto inny, a nie Polacy sami”.

W wyniku pora˝ki paƒstw centralnych w paêdzierniku 1918 r. rozpoczà∏ si´ de-

monta˝ Austro-W´gier. W Galicji proces ten rozpocz´∏a za∏o˝ona przez polskich po-

lityków Rada Narodowa Ksi´stwa Cieszyƒskiego. Obj´∏a w∏adz´ nad Âlàskiem Cie-

szyƒskim, Orawà i Spiszem. 28 paêdziernika 1918 r. w Krakowie pos∏owie Ko∏a Pol-

skiego utworzyli Polskà Komisj´ Likwidacyjnà, b´dàcà tymczasowym polskim orga-

nem w∏adzy cywilnej i wojskowej w Galicji. W za∏o˝eniu Komisja mia∏a funkcjonowaç

do chwili przej´cia tego terenu przez ogólnokrajowy rzàd polski. Poniewa˝ ludowcy

z PSL-Piast posiadali ugruntowanà pozycj´ w Kole Polskim, sprecyzowane stanowi-

sko w kwestii polskiej oraz znaczàce poparcie w spo∏eczeƒstwie, jego lider Wincen-

ty Witos zosta∏ cz∏onkiem prezydium, a nast´pnie przewodniczàcym PKL. W tym mo-

mencie sta∏ si´ formalnie najwa˝niejszym politykiem Galicji, o którego poparcie za-

biega∏y partie aspirujàce do tworzenia rzàdu ogólnopolskiego.

G∏ównym zadaniem PKL, oprócz przej´cia w∏adzy cywilnej z ràk zaborcy i rozbro-

jenia garnizonów austro-w´gierskich, by∏o utrzymanie spójnoÊci terytorialnej Galicji.

SpójnoÊç ta by∏a zagro˝ona aspiracjami ukraiƒskimi. 1 listopada 1918 r. cz´Êç Lwo-

wa zosta∏a zaj´ta przez Ukraiƒców, wkrótce zaj´li oni wi´kszoÊç Galicji Wschodniej.

Rozpocz´∏a si´ wojna polsko-ukraiƒska o ten teren. Podczas dzia∏aƒ zbrojnych w

Galicji Witos sta∏ na stanowisku polskiego interesu narodowego, tj. za utrzymaniem

tego obszaru w r´kach polskich. W 1918 r. interweniowa∏ u Józefa Pi∏sudskiego z

proÊbà o szybkà akcj´ wojskowà w Galicji Wschodniej. Popar∏ powo∏anie do wojska

kolejnych roczników. Nie obawia∏ si´ braç na siebie odpowiedzialnoÊci za trudne de-

cyzje. Na forum PKL opowiedzia∏ si´ m.in. za przekazaniem 40 mln koron z bud˝etu

Komisji na obron´ Lwowa, kosztem zasi∏ków dla rodzin ˝o∏nierzy.

Wa˝nym osiàgni´ciem kierowanej przez Witosa Polskiej Komisji Likwidacyjnej

by∏o utrzymanie wzgl´dnego bezpieczeƒstwa publicznego w Galicji oraz spacyfi-

kowanie oddolnych, radykalnych, lewicowych wystàpieƒ ch∏opskich (np. Republi-

ki Tarnobrzeskiej).

Znaczenie polityczne Witosa wynikajàce z piastowania funkcji przewodniczàcego

PKL i lidera najwi´kszej partii ch∏opskiej spowodowa∏o, ˝e przy próbie tworzenia rzà-

du o aspiracjach ogólnopolskich jego stanowisko musia∏o byç brane pod uwag´.

Gdy z 6 na 7 listopada 1918 r. w Lublinie powo∏any zosta∏ Tymczasowy Rzàd Ludo-

wy Republiki Polskiej z Ignacym Daszyƒskim na czele, Witos zosta∏, bez w∏asnej wie-

dzy i zgody, ministrem tego rzàdu. Lider PSL-Piast nie zgodzi∏ si´ jednak na obj´cie

funkcji w gabinecie Daszyƒskiego i nie udzieli∏ mu poparcia. WÊród powodów decy-

zji Witosa by∏a jednorodnoÊç polityczna TRLRP. Uwa˝a∏ on, ˝e sposobem na zapew-

nie trwa∏oÊci rzàdu by∏o wprowadzenie do niego przedstawiciela prawicy i przedsta-

wicieli Wielkopolski. Po latach Witos wspomina∏: „Nie mog∏em uznaç jego [TRLRP

– przyp. M.B.] programu rojàcego si´ od wytartych, demagogicznych frazesów”.

Sytuacja polityczna na ziemiach polskich zacz´∏a si´ stabilizowaç w zwiàzku z

przybyciem do Warszawy Józefa Pi∏sudskiego. 11 listopada przejà∏ on od Rady Re-

gencyjnej w∏adz´ wojskowà na terenie kraju, a trzy dni póêniej tak˝e cywilnà. Rzàd

Ignacego Daszyƒskiego odda∏ mu si´ do dyspozycji. W krótkim czasie rozbrojono i

wyekspediowano wojska niemieckie poza granice dawnego Królestwa Polskiego

oraz powo∏ano gabinet J´drzeja Moraczewskiego, cz∏onka PPS. Rzàd ponownie

mia∏ charakter lewicowy. WÊród ministrów znalaz∏o si´ dwóch cz∏onków PSL-Piast:

Wincenty Witos oraz Andrzej K´dzior. Nie podj´li oni jednak swych funkcji. Witos uza-

sadnia∏ wystàpienie z rzàdu zbyt radykalnym programem spo∏ecznym.

Wszystkie wa˝niejsze dla paƒstwa decyzje by∏y zarezerwowane dla Sejmu Usta-

wodawczego, który mia∏ zostaç wybrany 26 stycznia 1919 roku.

1 grudnia 1918 r. podczas obrad Rady Naczelnej PSL-Piast Wincenty Witos zo-

sta∏ wybrany na prezesa stronnictwa. Podstawowym zadaniem, przed którym sta-

nà∏ na prze∏omie 1918 i 1919 r., by∏o zorganizowanie kampanii wyborczej do Sejmu

Ustawodawczego. Witos wraz z Józefem Ràczkowskim, redaktorem „Piasta”, oraz

Janem Brylem utworzy∏ sztab wyborczy PSL-Piast. W wyniku prac sztabu u∏o˝one

zosta∏y listy oraz program wyborczy stronnictwa. Postulowano w nim m.in. przepro-

wadzenie reformy rolnej za odszkodowaniem, upaƒstwowienie wa˝nych ga∏´zi

przemys∏u, powszechne nauczanie. W programie widoczne by∏y wi´c wyraêne od-

niesienia do dotychczasowych osiàgni´ç myÊli politycznej stronnictwa. Pomimo ˝e

kampania wyborcza by∏a krótka, a stronnictwo prowadzi∏o jà intensywnie na ma∏ym

terenie – w Galicji Zachodniej, przebiega∏a ona dynamicznie. Nie obesz∏o si´ bez

zarzutów i oszczerstw, którymi najcz´Êciej atakowany by∏ Witos. Sam wykaza∏ si´

du˝à aktywnoÊcià – uczestniczy∏ w ponad stu spotkaniach z wyborcami.

29 czerwca 1930 r. w Krakowie odby∏ si´ Kongres Obrony Prawa i WolnoÊci

Ludu. Uczestnicy Kongresu stwierdzili, ˝e Polska „znajduje si´ od czterech lat

pod w∏adzà dyktatury Józefa Pi∏sudskiego”, i zapowiadali wspólnà, zdecydo-

wanà walk´ z rzàdzàcym systemem politycznym. Gdy w sierpniu Centrolew za-

powiedzia∏ manifestacje w 21 miastach Polski, prezydent na wniosek premiera

rozwiàza∏ parlament, wyznaczajàc nowe wybory na 16 i 23 listopada. Decyzja

prezydenta zmusza∏a opozycj´ do zmiany planu dzia∏aƒ i – co równie istotne

– pozbawia∏a jej przywódców poselskiego immunitetu. Wobec zaistnia∏ej po

rozwiàzaniu parlamentu sytuacji politycznej, 9 wrzeÊnia partie tworzàce Centro-

lew (z wyjàtkiem ChrzeÊcijaƒskiej Demokracji) utworzy∏y blok wyborczy.

Kilka godzin póêniej przywódcy centrolewicowych stronnictw zostali aresz-

towani. Wszystkich zatrzymanych przewieziono do twierdzy w BrzeÊciu nad

Bugiem. Prezesa PSL-Piast aresztowano w pociàgu relacji Kraków – Lwów,

przewieziono do koszar w Krakowie, skàd pod konwojem transportowano w

kierunku Kozienic. Trasa ta by∏a znana Witosowi i sk∏oni∏a go do refleksji: „Tà

samà drogà jecha∏em w roku 1918 z Daszyƒskim, Moraczewskim i Stapiƒskim

do Lublina. Z nimi si´ rozszed∏em po rzàdzie lubelskim. T´dy wióz∏ mnie w lip-

cu 1920 r. oficer przys∏any przez Pi∏sudskiego, upadajàcego pod brzemieniem

kl´sk i kijowskiej wyprawy. T´dy jecha∏em, a˝eby na siebie przyjàç ci´˝ki obo-

wiàzek skupiania rozbitych i budzenia uÊpionych si∏ narodu dla ratowania paƒ-

stwa, sprowadzonego przez Pi∏sudskiego na brzeg przepaÊci, ale tak˝e dla

uratowania samego Pi∏sudskiego, który wtenczas bezradnie opuszcza∏ r´ce”.

Dalsza trasa nie wiod∏a jednak do Warszawy, lecz na wschód – do BrzeÊcia.

W BrzeÊciu wszystkich aresztowanych polityków poddano wi´ziennemu rygo-

rowi, zaÊ w przypadku jego nieprzestrzegania traktowano jak pospolitych prze-

st´pców. Powszechne by∏o stosowanie karceru, pobicia, a nawet pozorowa-

nych egzekucji. Witos jednak ani razu nie trafi∏ do karceru, nigdy te˝ nie zosta∏

pobity. Byç mo˝e wynika∏o to z jego postawy, a cz´Êciowo z respektu, jaki

– chocia˝ uwi´ziony – budzi∏ wÊród personelu wi´zienia. W rozmowach na te-

maty polityczne z personelem wi´zienia rzeczowo uzasadnia∏ swoje poglàdy.

By∏ kilkakrotnie przes∏uchiwany. W wi´zieniu pozostawa∏ do 27 listopada.

W tym czasie odby∏a si´ kampania wyborcza i wybory. Sanacja stara∏a si´ os∏a-

biç i eliminowaç przeciwników poprzez aresztowania i uniewa˝nianie list. Wy-

bory odby∏y si´ pod znakiem licznych nadu˝yç. Nie brakowa∏o fa∏szerstw i

uniewa˝niania g∏osów. W Êwietle oficjalnych wyników g∏osowania do Sejmu

zwyci´zcà wyborów zosta∏ BBWR.

Jesienià 1931 r. do Sàdu Okr´gowego w Warszawie wp∏ynà∏ akt oskar˝enia

przeciwko wi´êniom brzeskim, który obejmowa∏ jedenastu dzia∏aczy opozy-

cyjnych, w tym Wincentego Witosa. Wszystkich oskar˝ono o przygotowywa-

nie zamachu stanu. Proces brzeski rozpoczà∏ si´ 26 paêdziernika 1931 roku.

Oskar˝eni i ich obroƒcy starali si´ wykazaç, ˝e dzia∏alnoÊç opozycyjnà prowa-

dzono w legalnych ramach. Witos konsekwentnie odrzuca∏ skierowane prze-

ciwko niemu zarzuty, wskazujàc, ˝e celem dzia∏ania nie by∏o przygotowywanie

zamachu stanu, a wiece mia∏y kszta∏towaç i umacniaç spo∏eczeƒstwo obywa-

telskie. Dowodzi∏, ˝e przez ca∏y okres swojej dzia∏alnoÊci politycznej w Polsce

niepodleg∏ej kierowa∏ si´ polskà racjà stanu. 13 stycznia 1932 r. sàd og∏osi∏

wyrok. Witosa skazano na pó∏tora roku wi´zienia, pozostali (oprócz uniewin-

nionego Adolfa Sawickiego) otrzymali wy˝sze wyroki. Apelacj´ od wyroku z∏o-

˝y∏a zarówno prokuratura, jak i obroƒcy oskar˝onych. W dniach 7-11 lutego

1933 r. spraw´ brzeskà rozpatrywa∏ Sàd Apelacyjny, którego wyrok okaza∏ si´

ostrzejszy od wyroku sàdu pierwszej instancji. Oskar˝eni odwo∏ali si´ do Sà-

du Najwy˝szego, a ten w maju 1933 r. wyrok skasowa∏, polecajàc Sàdowi Ape-

lacyjnemu ponowne rozpatrzenie sprawy. W lipcu 1933 r. Sàd Apelacyjny pod-

trzyma∏ poprzedni wyrok. Witos skomentowa∏ to nast´pujàco: „Znowu mnie

skazano na pó∏tora roku wi´zienia, po raz ju˝ trzeci, odebrano prawa na lat

pi´ç, na∏o˝ono koszta i nie zapomniano dodaç, ˝e si´ »dobrze zas∏u˝y∏em Oj-

czyênie«. Dziwne te motywy i post´powanie”. Coraz cz´Êciej pojawia∏y si´ po-

IV Nasz Dziennik Âroda, 29 grudnia 2010

DODATEK HISTORYCZNY IPN 12/2010 (43)

Âroda, 29 grudnia 2010 Nasz Dziennik V

Tomasz Bereza (IPN Rzeszów)

Premier, prezes, emigrant

(1919–1939)

mi rzàdowymi a oddzia∏ami Pi∏sudskiego. Sytuacja by∏a jednak dramatyczna, po-

niewa˝ dowodzàcy obronà stolicy gen. Tadeusz Rozwadowski dysponowa∏ zale-

dwie 1700 ˝o∏nierzami przeciw 3500 ludziom Pi∏sudskiego. Oddzia∏y rzàdowe

utraci∏y plac Zamkowy i Krakowskie PrzedmieÊcie, zaÊ rzàd przeniós∏ si´ do Bel-

wederu. 13 maja Pi∏sudski kontynuowa∏ akcj´ wojskowà, wykorzystujàc s∏aboÊç

wojsk rzàdowych. Oddzia∏y wierne rzàdowi nadciàga∏y z prowincji z du˝ym opóê-

nieniem, spowodowanym strajkiem kolejarzy i obawà przed wystàpieniem mniej-

szoÊci narodowych. Mia∏o to istotny wp∏yw na sytuacj´ w stolicy. 14 maja po po-

∏udniu oddzia∏y Pi∏sudskiego opanowa∏y Warszaw´. Ostatniemu posiedzeniu rzà-

du towarzyszy∏ ju˝ ostrza∏ artyleryjski i karabinowa palba. Rada Ministrów podj´∏a

decyzj´ o ewakuacji do Wilanowa. Wraz z rzàdem Belweder opuÊci∏ prezydent.

Drog´ pokonywali pieszo, os∏aniani przez oddzia∏ p∏k. W∏adys∏awa Andersa.

Rzàd i prezydent ulokowali si´ w pa∏acu wilanowskim. Wieczorem 14 maja

rzàd odby∏ swoje ostatnie posiedzenie. Zarówno prezydent, jak i premier oba-

wiali si´, ˝e walki w Warszawie przerodzà si´ w otwartà wojn´ domowà gro˝àcà

utratà niepodleg∏oÊci. Przez wzglàd na racj´ stanu rzàd z∏o˝y∏ dymisj´. Równie˝

Od poczàtku prac Sejmu Ustawodawczego Wincenty Witos uchodzi∏ za jedne-

go z najbardziej liczàcych si´ polityków. Co wi´cej, wyró˝nia∏ si´ dalekowzrocz-

noÊcià, obcà niestety wielu osobom zasiadajàcym w ówczesnym Sejmie. By∏

pos∏em szczególnie pracowitym. Wielokrotnie zabiera∏ g∏os z sejmowej mówni-

cy. Tematyka jego wystàpieƒ by∏a ró˝na, jednak zawsze by∏y one starannie przy-

gotowane i przemyÊlane. Szczególnie wiele uwagi poÊwi´ca∏ problemom rolnic-

twa i sprawom zagranicznym. Przez pryzmat kwestii reformy rolnej, po∏o˝enia

mieszkaƒców wsi oraz polityki zagranicznej ocenia∏ dzia∏alnoÊç kolejnych rzà-

dów. Porusza∏ równie˝ inne wa˝ne sprawy, np. postulowa∏ zmian´ mentalnoÊci

urz´dników paƒstwowych, którzy postawà i nawykami wyniesionymi z okresu

zaborów szkodzili paƒstwu polskiemu. W imieniu ca∏ego PSL-Piast wskazywa∏,

˝e kszta∏t granic paƒstwa polskiego mia∏ byç wyznaczony przez „trud walki i kul-

turalnej pracy naszych przodków”.

W kwietniu 1920 r. rozpocz´∏a si´ polska ofensywa, której celem by∏o rozbi-

cie si∏ Armii Czerwonej na Ukrainie i odbudowa ukraiƒskiej paƒstwowoÊci. Na-

tarcie posuwa∏o si´ b∏yskawicznie, bowiem si∏y bolszewickie, unikajàc walnej bi-

twy, wycofywa∏y si´ na wschód. 7 maja polskie oddzia∏y wkroczy∏y do Kijowa.

By∏ to jednak sukces g∏ównie propagandowy. Popieranemu przez Polaków Sy-

monowi Petlurze nie uda∏o si´ pozyskaç Ukraiƒców, oddzia∏y bolszewickie zaÊ

nie zosta∏y zniszczone. 14 maja bolszewicy rozpocz´li na pó∏nocnym odcinku

frontu ofensyw´, a dziesi´ç dni póêniej – na Ukrainie, gdzie oddzia∏y Armii Kon-

nej Siemiona Budionnego prze∏ama∏y front. 4 lipca ruszy∏a kolejna bolszewicka

ofensywa na pó∏nocnym odcinku frontu. Wojska Frontu Zachodniego dowodzo-

ne przez Michai∏a Tuchaczewskiego b∏yskawicznie posuwa∏y si´ na po∏udniowy

zachód, w kierunku etnicznych ziem polskich. 14 lipca bolszewicy wkroczyli do

Wilna, 19 lipca – do Grodna. Sytuacja by∏a coraz groêniejsza, zarówno w wymia-

rze militarnym, jak i psychologicznym.

W miar´ zbli˝ania si´ wojsk bolszewickich wieÊci z frontu by∏y coraz bardziej

niepokojàce. Atmosfer´ niepokoju pog∏´bia∏ kryzys polityczny. Dawa∏y o sobie

znaç zarówno osobiste, jak i ideowe animozje polityków. Utworzony 23 czerwca

rzàd W∏adys∏awa Grabskiego przetrwa∏ zaledwie miesiàc, po czym upad∏, gdy

okaza∏o si´, ˝e podczas konferencji w Spa (Belgia, 5-10 lipca) w zamian za po-

lityczne i wojskowe wsparcie Francji i Wielkiej Brytanii w konflikcie z bolszewic-

kà Rosjà zgodzi∏ si´ na arbitralne decyzje Rady Najwy˝szej Ententy w sprawie

granic z Litwà i Czechos∏owacjà, przysz∏oÊci Galicji Wschodniej oraz lini´ Cur-

zona jako podstaw´ rozgraniczenia przy ewentualnym rozejmie z bolszewikami.

Spo∏eczeƒstwo potrzebowa∏o impulsu, który wyrwa∏by je ze stanu apatii oraz

przywróci∏ wiar´ i nadziej´. 15 lipca Sejm uchwali∏ ustaw´ o wykonaniu reformy

rolnej. RównoczeÊnie prowadzono zakulisowe rozmowy z Witosem jako poten-

cjalnym kandydatem na urzàd premiera. Dlaczego Witos sta∏ si´ najpowa˝niej-

szym kandydatem na to stanowisko? Odpowiedê jest prosta. Centrowa pozycja

lidera PSL-Piast by∏a do zaakceptowania zarówno dla partii lewicowych, jak i

prawicowych. Jego ch∏opskie pochodzenie mog∏o przekonaç mieszkaƒców wsi

do jeszcze wi´kszego wysi∏ku na rzecz obrony paƒstwa. Nie bez znaczenia by∏

fakt szczególnego zaanga˝owania „piastowców” w spraw´ reformy rolnej, a tak-

˝e jego doÊwiadczenia z pracy w Polskiej Komisji Likwidacyjnej, szczególnie

umiej´tnoÊç koordynacji dzia∏aƒ w warunkach wojennych. W chwili, gdy Witos

szykowa∏ si´ do obj´cia stanowiska, sytuacja na froncie by∏a bardzo z∏a. 23 lip-

ca Tuchaczewski wyda∏ rozkaz zaj´cia Warszawy nie póêniej ni˝ 12 sierpnia.

1 sierpnia pad∏ BrzeÊç.

Jak przyznawa∏ sam Witos, w obliczu bolszewickiego zagro˝enia tworzenie rzà-

du nastàpi∏o stosunkowo szybko i sprawnie. Nowy rzàd zosta∏ zaprzysi´˝ony

24 lipca. Teki ministerialne obj´li przedstawiciele niemal wszystkich ugrupowaƒ

parlamentarnych. Dzia∏ania rzàdu musia∏y byç szybkie i prowadzone wielotorowo.

Og∏oszono mobilizacj´ kolejnych roczników, odbywano narady z dowództwem

Wojska Polskiego, równoczeÊnie szykowano si´ do rokowaƒ z bolszewikami.

Rzàd wyda∏ szereg odezw do wojska i spo∏eczeƒstwa. Szczególne znaczenie mia-

∏a ta z 30 lipca, skierowana do ch∏opów, w której Witos apelowa∏ o podj´cie walki

na Êmierç i ˝ycie, bo „lepsza nawet Êmierç ni˝ ˝ycie w kajdanach, lepsza Êmierç

ni˝ pod∏a niewola”, i wzywa∏: „Niech ka˝dy z Was spe∏ni swój obowiàzek! Kto z

Was zdolny do noszenia broni, na front! Dzisiaj najwi´kszy obowiàzek ka˝dego

Polaka to s∏u˝ba w obronie Ojczyzny. Na polu walki, na froncie, jest dzisiaj miej-

sce dla ka˝dego, kto broƒ dêwigaç potrafi. Inni daç muszà ofiar´ z pracy i mienia”.

Przez ca∏y okres ofensywy bolszewickiej Witos stara∏ si´ nie traciç logicznego

oglàdu sytuacji. Pomimo ca∏ego tragizmu po∏o˝enia, b∏´dów dowództwa oraz po-

noszonych w ich nast´pstwie pora˝ek i strat na froncie, negatywnie ocenia∏ pro-

wadzenie publicznej nagonki na Naczelnego Wodza. Nie uleg∏ te˝ sugestiom nie-

których osób z otoczenia, które zakulisowo proponowa∏y dymisj´ Pi∏sudskiego.

Co wi´cej, gdy 12 sierpnia Naczelnik Paƒstwa z∏o˝y∏ na jego r´ce akt dymisji „na

wszelki wypadek”, Witos schowa∏ pismo „do kasy ogniotrwa∏ej w prezydium Ra-

dy Ministrów, zaglàdajàc codziennie, czy go kto przypadkiem nie ukrad∏ albo nie

naruszy∏”. Gdy minà∏ kryzys na froncie, zwróci∏ dokument Pi∏sudskiemu.

Rzàd pracowa∏ praktycznie permanentnie, z przerwami na wyjazdy ministrów

na front. To ostatnie zadanie by∏o równie odpowiedzialne, co niebezpieczne.

Chciano jednak naocznie przekonaç si´ o sytuacji na froncie, poznaç opinie do-

wódców, podnieÊç na duchu ˝o∏nierzy. 14 sierpnia Witos wizytowa∏ 1. Dywizj´

Litewsko-Bia∏oruskà i 11. Dywizj´ Piechoty w okolicach Radzymina. Nast´pne-

go dnia inspekcjonowa∏ walczàce pod Modlinem i Nasielskiem oddzia∏y 5. Armii

gen. W∏adys∏awa Sikorskiego. 16 sierpnia odwiedzi∏ ˝o∏nierzy 8. DP pod Okunie-

wem. Tego samego dnia rozpocz´∏a si´ ofensywa znad Wieprza. W ciàgu dzie-

si´ciu dni sytuacja na froncie zmieni∏a si´ diametralnie. Oddzia∏y Frontu Zachod-

niego Armii Czerwonej zosta∏y rozbite, w du˝ej cz´Êci zniszczone.

Gdy min´∏o bezpoÊrednie zagro˝enie, premier dokonywa∏ licznych wyjazdów

lustracyjnych na tereny, przez które przetoczy∏a si´ wojna. Interesowa∏ si´ nie tyl-

ko wielkoÊcià strat w substancji gospodarczej terenów okupowanych przez woj-

ska bolszewickie, lecz tak˝e analizowa∏ charakter i przyczyny dokonanego w krót-

kim czasie przez bolszewickà propagand´ spustoszenia w sferze ludzkiej Êwiado-

moÊci. W lipcu 1921 r. Witos zosta∏ odznaczony Orderem Or∏a Bia∏ego. By∏ to jed-

nak jeden z ostatnich wyrazów uznania dla premiera. S∏abnàce zagro˝enie ze-

wn´trzne powodowa∏o, ˝e od˝ywa∏ partykularyzm, powraca∏y animozje mi´dzy-

partyjne i mi´dzyludzkie. Rzàd Witosa przetrwa∏ do wrzeÊnia 1921 roku. W listo-

padzie 1922 r. odby∏y si´ wybory parlamentarne. PSL-Piast odnios∏o spektakular-

ny sukces, zdobywajàc 70 mandatów poselskich i 17 senatorskich. W grudniu

1922 r. Witos i jego wspó∏pracownicy starali si´ uspokoiç nastroje i sytuacj´ poli-

tycznà po wyborze, a nast´pnie zabójstwie prezydenta Gabriela Narutowicza.

W styczniu 1923 r. Witos podjà∏ starania o utworzenie „polskiej wi´kszoÊci

parlamentarnej” – trwa∏ej koalicji, która przez stabilne rzàdy by∏aby w stanie zre-

alizowaç d∏ugofalowy cel, jakim by∏o wzmocnienie wewn´trzne paƒstwa polskie-

go oraz jego pozycji na arenie mi´dzynarodowej. Z uwagi na sejmowà geografi´

stabilne rzàdy móg∏ zapewniç jedynie sojusz centrum i prawicy. 17 maja 1923 r.

w Warszawie zosta∏a podpisana umowa koalicyjna ugrupowaƒ centrowych i

prawicowych. Jej sygnatariuszami byli liderzy Zwiàzku Ludowo-Narodowego,

ChrzeÊcijaƒskiej Demokracji i PSL-Piast. W porozumieniu znalaz∏y si´ zapisy wy-

znaczajàce g∏ówne cele polityki wewn´trznej i zagranicznej paƒstwa. Zamys∏ by∏

jasny: wprowadzenie paƒstwa na tory d∏ugofalowego rozwoju.

28 maja 1923 r. utworzono centroprawicowy rzàd, który wkrótce otrzyma∏ przy-

domek gabinetu „Chjeno-Piasta”. Na jego czele stanà∏ Wincenty Witos. Podsta-

wowym zadaniem rzàdu by∏o zrównowa˝enie bud˝etu paƒstwa poprzez wprowa-

dzenie stabilnego systemu przychodów. Paƒstwo polskie od poczàtku swego

niepodleg∏ego bytu nie potrafi∏o uporaç si´ z rosnàcym deficytem bud˝etowym.

Dom rodzinny Wincentego Witosa w Wierzchos∏awicach, stan z

2009 roku

Do 1921 r. wydatki wojenne poch∏ania∏y po∏ow´ bud˝etu. Dochody paƒstwa w

tym czasie by∏y znacznie mniejsze, wp∏ywy z podatków z uwagi na s∏aboÊç prze-

mys∏u i handlu by∏y niewielkie, nie mog∏y wi´c zrekompensowaç wydatków, któ-

re pokrywano z dodruku obowiàzujàcej wówczas waluty – marki polskiej. Dzia∏a-

nia, jakie podjà∏ gabinet Witosa w celu uregulowania finansów publicznych, by∏y

nieskuteczne. Oprócz problemów natury merytorycznej rzàd boryka∏ si´ z dyle-

matami w sferze symbolicznej i psychologicznej. Koalicja „Chjeno-Piasta” spo-

tka∏a si´ z gwa∏townà krytykà lewicy i pi∏sudczyków, bowiem do w∏adzy doszli po-

litycy prawicy, których obcià˝ano moralnà odpowiedzialnoÊcià za Êmierç prezy-

denta Gabriela Narutowicza. Nazajutrz po utworzeniu rzàdu ostentacyjnie ustàpi∏

ze stanowiska szefa Sztabu Generalnego Józef Pi∏sudski. W drugiej po∏owie

1923 r. wydatki paƒstwa by∏y pokrywane g∏ównie z dodruku marki polskiej. Infla-

cja wkroczy∏a w faz´ hiperinflacji. Zjawisko to uderzy∏o przede wszystkim w ludzi

utrzymujàcych si´ z pracy najemnej, szczególnie w robotników i urz´dników.

Gwa∏towny spadek stopy ˝yciowej powodowa∏ rosnàcà fal´ strajków.

6 listopada w Krakowie dosz∏o do zamieszek, a w ich nast´pstwie walk ulicz-

nych. Zgin´∏o 18 cywilów oraz 14 oficerów i ˝o∏nierzy, rannych zosta∏o oko∏o 200

osób. Do eskalacji protestu w Krakowie przyczynili si´ pi∏sudczycy. Do walk do-

sz∏o te˝ w innych miastach Ma∏opolski. Pó∏tora miesiàca póêniej rzàd Witosa

utraci∏ parlamentarnà wi´kszoÊç i poda∏ si´ do dymisji. 19 grudnia prezydent

Wojciechowski powo∏a∏ pozaparlamentarny gabinet fachowców z W∏adys∏awem

Grabskim na czele.

Lata 1924-1925 poÊwi´ci∏ Witos dzia∏alnoÊci organizacyjnej w stronnictwie

oraz studiom nad stanem paƒstwa polskiego. Swoje poglàdy upublicznia∏ w for-

mie wywiadów prasowych i w∏asnej dzia∏alnoÊci publicystycznej. Znakomita

wi´kszoÊç jego ocen i wniosków by∏a trafna. Pi´tnowa∏ warcholstwo oraz pie-

niactwo partii i polityków. Wskazywa∏ na s∏aboÊç aparatu paƒstwowego. Zda-

niem Witosa, nowoczesna, post´powa konstytucja nie sprawdza∏a si´, ponie-

wa˝ w Polsce nie ukszta∏towa∏o si´ spo∏eczeƒstwo obywatelskie. Postulowa∏

wzmocnienie w∏adzy wykonawczej, szczególnie urz´du prezydenta. Co istotne,

jego poglàdy by∏y zbie˝ne z ówczesnymi zapatrywaniami Pi∏sudskiego.

Na prze∏omie kwietnia i maja 1926 r. dosz∏o do dymisji rzàdu Aleksandra

Skrzyƒskiego. Podczas przesilenia rzàdowego przedstawiciele ró˝nych partii po-

litycznych bezskutecznie próbowali utworzyç rzàd. Kryzys gospodarczy i bud˝e-

towy nie zach´ca∏ do brania odpowiedzialnoÊci za paƒstwo. Po namowach Witos

zdecydowa∏ si´ utworzyç rzàd. Identyczny pod wzgl´dem sk∏adu z rzàdem „Chje-

no-Piasta” z 1923 r. nowy gabinet spotka∏ si´ z gwa∏townà krytykà. Zarówno pi∏-

sudczycy, jak i lewica zarzucili Witosowi, ˝e zmierza on do dyktatury prawicy i rzu-

ca wyzwanie „ca∏ej demokracji polskiej”. Na nowy gabinet rozp´tano prasowà na-

gonk´. Pi∏sudski uzna∏, i˝ jest to najdogodniejszy moment do przeprowadzenia

zamachu stanu. Przygotowania do zamachu trwa∏y od d∏u˝szego czasu. 11 maja

pod Rembertowem zakoƒczono koncentracj´ oddzia∏ów wojskowych, których

dowódcy byli zdeklarowanymi pi∏sudczykami. Przez Warszaw´ przesz∏y manife-

stacje w obronie Pi∏sudskiego, na którego dom w Sulejówku próbowano rzekomo

dokonaç zamachu. Rankiem 12 maja Pi∏sudski na czele oddanych sobie oddzia-

∏ów ruszy∏ na Warszaw´. Wieczorem dosz∏o do pierwszych walk mi´dzy wojska-

Wn´trze domu rodzinnego Wincentego Witosa, Wierzchos∏awice,

stan z 2009 roku

prezydent Wojciechowski zrzek∏ si´ urz´du, przekazujàc swoje uprawnienia

marsza∏kowi Maciejowi Ratajowi. 15 maja Rataj powo∏a∏ nowy rzàd z Kazimie-

rzem Bartlem jako premierem. Przewrót kosztowa∏ ˝ycie 379 ludzi, w tym 164

cywilów. Blisko tysiàc osób zosta∏o rannych. Sta∏ si´ on równie˝ istotnà cezurà

w dziejach II Rzeczypospolitej, zmieniajàc system polityczny Polski.

31 maja 1926 r. Zgromadzenie Narodowe wybra∏o Józefa Pi∏sudskiego na

urzàd prezydenta. Pi∏sudski jednak tej funkcji nie przyjà∏, uzasadniajàc to bra-

kiem odpowiednich kompetencji dla g∏owy paƒstwa – w rzeczywistoÊci chodzi-

∏o mu tylko o zalegalizowanie dokonanego zamachu. Ostatecznie prezydentem

zosta∏ prof. Ignacy MoÊcicki. Warto dodaç, ˝e w sierpniu 1926 r. PSL-Piast po-

par∏o przed∏o˝onà przez rzàd, a wzmacniajàcà w∏adz´ wykonawczà nowel´

konstytucyjnà. Witos i jego stronnictwo, g∏osujàc za nowelà, chcia∏o reformy

ustroju przy zachowaniu podstawowych za∏o˝eƒ parlamentaryzmu; Pi∏sudski

traktowa∏ jà jako etap w budowie rzàdów autorytarnych. Do zdecydowanej opo-

zycji PSL-Piast przesz∏o wiosnà 1927 roku.

Jeszcze w trakcie kadencji Sejmu obóz sanacyjny rozpoczà∏ przygotowania

do wyborów, starajàc si´ utworzyç w∏asny blok wyborczy, reprezentujàcy poglà-

dy Pi∏sudskiego. Do kampanii wyborczej na rzecz Bezpartyjnego Bloku Wspó∏-

pracy z Rzàdem zaanga˝owano administracj´ paƒstwowà, a policja zacz´∏a sto-

sowaç represje wobec opozycji politycznej. Autorytarne zakusy sanacji konsoli-

dowa∏y opozycj´. Latem 1929 r. we wszystkich partiach centrum i lewicy ukszta∏-

towa∏a si´ ostatecznie ÊwiadomoÊç wspó∏pracy na rzecz obrony republikaƒsko-

-demokratycznego ustroju paƒstwa. 14 wrzeÊnia w Warszawie zawiàza∏a si´

centrolewicowa koalicja, w której sk∏ad wesz∏o równie˝ PSL-Piast. Na forum par-

lamentarnym Centrolew domaga∏ si´ m.in. przestrzegania konstytucji, apolitycz-

noÊci sàdownictwa, wojska i administracji oraz zaprzestania represji politycz-

nych. Dzia∏ania w parlamencie by∏y jednak nieskuteczne, poniewa˝ sanacja, wy-

korzystujàc luki prawne, skutecznie blokowa∏a dzia∏ania opozycji. Centrolew

przeszed∏ wi´c do akcji pozaparlamentarnej.

Dokoƒczenie na s. VI

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: