Chrystus się śmieje.pdf

Chrystus się śmieje

Nie ma powodu, żeby kino unikało tematów religijnych

Film „Dogma” spotkał się z protestem środowisk katolickich w Łodzi

i w Poznaniu. Jest to zresztą pozycja przeciętna; dwaj upadli aniołowie,

zesłani na Ziemię za popełnione nieregularności, obracający się wśród

mętów, korzystają z odpustu ogłoszonego przez kardynała New Jersey, by

wrócić do Nieba. Miejscowi dziennikarze radiowi próbowali rozmawiać

z demonstrantami, ale bez skutku: na pytanie o uzasadnienie protestujący

odpowiedzieli, że filmu nie oglądali i nie życzą go sobie oglądać. Mieli

bowiem ugruntowane przekonanie o oddzielności religii i życia.

ZYGMUNT KAŁUŻYŃSKI

Podobne sprzeciwy zdarzały się już parokrotnie. W grudniu w 1995 r. wytoczono

w Warszawie dochodzenie prokuratorskie (umorzone) przeciwko angielskiemu

filmowi „Ksiądz”. Były to dzieje kapłana oddanego swojej misji, który przeżywa

załamanie: walczy z popędem homoseksualnym i przekonuje się, że nie może

pomóc parafianom, którzy są ofiarami swoich najbliższych; dramat zderzenia

niedoskonałości ludzkiej z wiarą. Próbowałem wtedy, z ciekawości, rozmawiać

z demonstrującymi. Były to przeważnie osoby w starszym wieku oraz chłopcy 14–

16-letni, może ministranci. Ich zachowanie było pozbawione agresji, była to raczej

grupa biernego oporu. Odpowiedzi były podobne jak w wypadku „Dogmy”: nie

widzieli filmu i nie pójdą na niego.

Postawa sprzeczna z rozsądkiem i wykluczająca dyskusję. Niemniej zastanowiła

mnie pewność siebie osób, które wtedy zaczepiłem. Wyrażała ona coś więcej niż

tylko mechaniczny fanatyzm: był to objaw szerszego zjawiska, mianowicie stosunku

do religii. Demonstrujący rzeczywiście nie musieli oglądać filmu, by mu się

sprzeciwić, mieli bowiem ugruntowane przekonanie: o oddzielności religii i życia.

Religia jest uroczysta, jest solenna, jest święta: uprawia się ją przekraczając

granicę codzienności, wkracza się wręcz fizycznie, przestępując próg kościoła – do

sfery, gdzie obowiązuje ceremoniał, gdzie należy zachować się inaczej niż zwykle:

ruchy są opanowane, przyklęknięcie, uwaga na ołtarz, nawet schylenie głowy się

liczy; mówi się odmiennie, należy albo milczeć, albo powtarzać słowa rytuału, albo

śpiewać; również odzież ma znaczenie, nie należy wyglądać niedbale, zaś kapłan

wręcz nosi strój nierzeczywisty. Również okresy, gdy religia zbliża się do życia,

Gwiazdka, Zmartwychwstanie, mają charakter wyjątkowy, wyłączony, przez kilka

dni zachowujemy się odmiennie niż zawsze. Co utrwala przekonanie o granicy

między obchodem i zwykłością, między sacrum i profanum, między światem boskim

i ludzkim. Ta właśnie świadomość wystarcza osobom protestującym przeciwko

„Księdzu” czy „Dogmie”: filmy te, mieszające religie z dołem potoczności, naruszają

jej świętość i nie musi się ich oglądać, by uważać je za naruszenie jej porządku.

Czy humor pasuje do religii?

W tym miejscu ośmielam się prosić czytelników o wyrozumiałość: czy Państwo

pozwolą mi na opinię osobistą? Zastrzeżenie nie bez powodu, bo nie jest to

tematyka uprawiana w tygodniku takim jak „Polityka”, co więcej, obowiązuje

ostrzeżenie z księgi Jeremiasza: „Przeklęty, który czyni sprawę Pańską zdradliwie”.

W sprawach religii każdy może mówić tylko za siebie: moje doświadczenia

wystarczają tylko mnie samemu i nie mam prawa proponować ich, chyba tylko jako

informację czy ciekawostkę. Proszę więc je przyjąć jako takie; rozważania

dziennikarza rozgoryczonego, że filmy cenione przez niego, bo przecież idzie nie

tylko o owe dwa wymienione! – spotyka los niesprawiedliwy. Uważam mianowicie,

że nie należy wyłączać religii z życia, a więc z kina. Zresztą nie jestem tu

odosobniony: myśliciele chrześcijańscy, np. Simone Weil we Francji, krytykowali

Kościół za jego zbyt imperialistyczną powagę, separującą go od życia.

W każdym razie, korzystając ze Świąt, przeczytałem jeszcze raz Ewangelię. Jest to

rzecz nieduża: wystarczają dwie godziny lektury. Zważywszy, że Jezus nauczał

przez blisko trzy lata, musi to być znaczny skrót, tym bardziej że Ewangeliści

powtarzają te same wypowiedzi. Ciekawe, że Jezus nie zapisał swojej nauki, jak to

zrobił Mahomet, który podyktował Koran, czy Budda, który autoryzował teksty

w języku Pali. Pisał przecież palcem na piasku z okazji sądu nad jawnogrzesznicą,

jak podaje św. Jan. Zdaniem św. Augustyna jest to ostrzeżenie: myśl Boga dociera

do nas poprzez deformacje, poprzez słownictwo, poprzez sposób formułowania

ludzki: jest to nie do uniknięcia; ale o tej poprawce, o tej niezupełnej pewności,

powinniśmy zawsze pamiętać.

Jakby nie było tematem Ewangelii jest szczyt myśli filozoficznej. Każdy z nas

otrzymuje życie, ale musi się ono skończyć tragicznie: śmiercią. Czy to zasłużone?

Otóż Bóg nas za ten los niejako „przeprasza”: sam staje się człowiekiem i umiera

w sposób nawet bardziej potworny niż wielu z nas, przy tym zapewnia, że w jego

świecie jest dla nas szansa. Ale w rezultacie Jezus musi mieć wszystkie

właściwości człowieka: gdyby było inaczej, owa misja traci sens.

Otóż jest uderzające, że praktyka religijna jest tu jednostronna: stara się

przedstawić Jezusa jako potęgę nadprzyrodzoną, sztuczną doskonałość, wręcz

idola. Mimo że Ewangelia ma tak skromne rozmiary, to jeszcze przeciętny

praktykujący styka się tylko z jej wybranymi fragmentami, wciąż tymi samymi,

zazwyczaj odczytywanymi z okazji nabożeństw. Co więcej, jest ciekawe, że sztuka

chrześcijańska, przy całym swoim olśniewającym bogactwie, też powraca wciąż do

kilku powtarzających się scen. W mojej obecnej lekturze nie mogłem się nadziwić,

ile tu jest pominięte. W rezultacie religia jest traktowana jako istna piwnica

ponuractwa, Jezus na żadnym obrazie w historii sztuki nigdy się nie śmieje! On,

który był „Synem człowieczym” kompletnym? Tymczasem to, co można by nazwać

humorem Ewangelii, wręcz skacze do oczu przy bezstronnym czytaniu.

Już cud w Kanie zamiany wody w wino zawiera żart: zaproszeni na wesele nie

mogą się nadziwić, że pojawił się napój tak wysokiej klasy dopiero pod koniec

przyjęcia: „Zawsze podaje się najpierw dobre wino, a gdy sobie podpiją, wtedy

gorsze; tymczasem ty (pan młody, który zresztą sam nie wiedział, skąd się to

wzięło) zachowałeś najlepsze wino aż do tej pory” (Jan, 2, 10). Nawiasem mówiąc,

historycy obliczyli, że Jezus zamienił aż 600 litrów wody („sześć stągwi”

ówczesnych) w wino, i to najwyższego gatunku.

Są tu fragmenty warte mistrza satyry. Faryzeusze, pragnąc skompromitować

Jezusa, stawiają mu publicznie pytanie, czy ma posłannictwo, czy też występuje we

własnym imieniu. Jezus oświadcza, że chętnie odpowie, ale najpierw chciałby

usłyszeć, co jego polemiści sądzą o Janie, który go poprzedzał: czy miał misję

z nieba, czy też od ludzi? Faryzeusze zastanawiają się: jeśli powiedzą, że z nieba,

spotka ich zarzut, że Janowi nie uwierzyli, jeśli zaś stwierdzą, że Jan działał na

własną rękę, rozwścieczą lud, który uważał go za proroka. Odpowiadają więc: my

nie wiemy. W takim razie, mówi Jezus, o mnie też panowie nie musicie wiedzieć.

Scena godna Moliera! (Mat. 21, 24, Łuk. 20, 1).

Zacheusz na drzewie

W Ewangelii są wręcz fragmenty komizmu sytuacyjnego. Zacheusz, który był

małego wzrostu, chciał zobaczyć Jezusa, lecz nie mógł się dopchać z powodu

tłumu, więc wlazł na drzewo sykomory; mimo że ma ono gęste liście, Jezus go tam

dostrzegł i, najwyraźniej ubawiony, wezwał go, żeby zszedł, po czym sam się

zaprosił do jego domu. (Łuk. 19, 2). Albo wypadek paralityka: niosący go nie mogą

się przedostać przez zbiegowisko otaczające dom, w którym Jezus naucza;

wchodzą więc na dach i przez otwór w nim spuszczają chorego: można sobie

wyobrazić chwilę, gdy łoże z nim zjeżdża z góry do Jezusa, który go uzdrawia (Mar.

2, 4).

Próbuję też przedstawić sobie wjazd Jezusa do Jerozolimy, na jego specjalne

żądanie, na osiołku: widziałem, jak to wygląda na Sycylii: jest to małe zwierzę,

które szybko drobi krótkimi nogami i jadący na nim wygląda zabawnie; Jezus

zdecydowanie nie chciał, by prezentowało to się uroczyście. Pomijam już liczne

humorystyczne wypowiedzi sarkastyczne Jezusa, np. na temat opinii faryzeuszy,

którzy jak mogą unikają przyznania racji: „Jan nie jadł i nie pił, więc mówili o nim: to

obłąkany; przyszedł Jezus, ten je i pije, więc mówią o nim: to żarłok i opój” (Mat.

11, 18). Jak można tego wszystkiego nie zauważyć! Przecież to skacze do oczu.

Zaś Jezus rzeczywiście je i pije. Prócz godów w Kanie, w Ewangelii są wręcz opisy

czterech wielkich uczt, dwie z nich wydane przez wybitnych faryzeuszy, w których

Jezus uczestniczy (Mar. 14, 15, Łuk. 13, 37, 14, 1); podczas jednej z nich jest

namaszczony olejkami, które opisane są jako drogie, zapewne jak dzisiaj perfumy

firmy paryskiej. Mało kto zwraca uwagę, że Ostatnia Wieczerza, w trakcie której

Jezus żegna się z apostołami, odbywa się w warunkach wystawnych: „jest

przygotowana w przestronnej komnacie zaopatrzonej w dywany i poduszki” (Łuk.

22, 12).

Ciekawe jest to, co można by określić jako estetykę Jezusa: „Spójrzcie na lilie

polne jak Bóg je stroi: nie pracują, nie przędą, ale ubrane są lepiej od króla

Salomona” (Mat. 6, 28): lekceważenie dla przepychu, uznanie dla stylu. Jezus jest

również dobrze ubrany: jego oprawcy pod krzyżem zazwyczaj dzielą między siebie

ubiory płócienne skazanych, krając je na części dla każdego żołnierza, ale szata

Jezusa jest specjalnie tkana i szkoda ją niszczyć, więc grają o nią w kości, co dla

św. Jana jest spełnieniem proroctwa ze Starego Testamentu: „o suknię moją los

rzucali” (Psalmy, 21, 19; Jan, 19, 24). Jezus niejako do ostatniej chwili powiadamia

nas, że mamy prawo korzystać z życia, jakie otrzymaliśmy od Opatrzności.

Jezus nawet cudów dokonuje w sposób ludzki: nie od razu mu się udają. Ma

kłopoty z przywróceniem wzroku ślepemu. Miesza ślinę z błotem i naciera oczy

kalece: „Czy widzisz?” „Patrzę, że są tu ludzie, ale wyglądają jakby drzewa”. Jezus

ponownie naciera mu oczy i wtedy dopiero cud się spełnia (Mar. 8, 23). Kobieta

cierpiąca na krwotok dotyka z tyłu jego płaszcza i jest uleczona. Jezus pyta: kto

mnie dotknął? Nikt się nie przyznaje; tłumaczą mu, że jest tłok wokół niego i każdy

mógł to zrobić, ale Jezus się upiera: „Poczułem, że siła wyszła ode mnie”. Wtedy

kobieta, przerażona, wreszcie się zgłasza i Jezus jej wybacza (Mar. 5, 30, Łuk. 8,

48). Jego cudotwórstwo jest więc magnetyzmem, którym można się posłużyć jak

rodzajem energii. Jezus wręcz oświadcza, że z chwilą, gdy wcielił się w Syna

Człowieczego, przyjął na siebie ułomności ludzkie; gdy go pytają o przyszłość,

opowiada o niej, ale „kiedy to nastąpi wiadome jest tylko Bogu” i sam sobie

odmawia prawa bycia dobrym: „Dostojnik zapytał go: Dobry Mistrzu, co mam

czynić, by dostąpić żywota wiecznego? Jezus odpowiedział mu: Dlaczego

nazywasz mnie dobrym? Nikt nie jest dobry, tylko jeden Bóg”. (Łuk. 18, 18).

Awantura podczas kazania

Ale tekst najbardziej dla mnie zdumiewający znajduje się u Łukasza, 16, 1. Jest to

przypowieść o włodarzu, któremu jego pan, wielki bogacz, zagroził, że go zwolni.

Włodarz popadł w rozpacz: „Nie mam sił, żeby pracować, a żebrać się wstydzę. Ale

mam pomysł, co zrobić, by inni przyjęli mnie życzliwie, gdy stracę robotę”. Zaprosił

więc dłużników swojego pana. Zapytał pierwszego: „Ile jesteś winny mojemu

panu?” „Sto baryłek oliwy”. „Bierz swój zapis, skreśl co było i napisz pięćdziesiąt”.

Drugiego zapytał: „A ty co jesteś winien?” „Sto korców pszenicy”. „Skreśl to i napisz

osiemdziesiąt”. Włodarz postąpił roztropnie, bo „synowie tego świata są roztropni

w stosunkach z innymi tego samego co oni pokroju”.

Ksiądz prof. dr Seweryn Kowalski, tłumacz Ewangelii z 1957 r., daje tu następujący

komentarz: „Jezus chwali ową roztropność jako wzór, jak należy dbać o swój los

w wieczności. Oczywiście nie popiera on jawnego oszustwa owego włodarza”. Tak

jakby Jezus nie potrafił wymyślić przypowieści z odpowiednio przyzwoitymi

przykładami!

Jednakże, jak wszystko w Ewangelii, każde słowo ma tutaj znaczenie. Otóż

włodarz popełnia uderzające fałszerstwo, co nie spotyka się w przypowieści

z potępieniem. Dlaczego? Ponieważ tyczy ludzkich porachunków, ludzkich pojęć

o rzetelności, ludzkich zasad na temat tego co należy bądź co nie należy, zaś „Bóg

nie ceni tego co ludzie szanują” (Łuk. 16, 15). Jest to sprawa kluczowa: odnosi się

do wolności, o której Jezus mówi, że ją przynosi. Każdy z nas ulega obowiązkom,

w naszym przekonaniu absolutnym, tyczącym konieczności jakoby nie do

uniknięcia, finansowym, socjalnym, patriotycznym i jeszcze jakie tam są: stwarzają

one dla nas moralny niewolniczy terror. Przestańmy się ich bać, mówi Jezus, mimo

że należy je tolerować („Oddajmy co cesarskie cesarzowi”), bo są to tylko iluzje,

które kiedyś muszą minąć, zaś prawda prawdziwa jest gdzie indziej, z tamtej

strony, i gdy się do niej zwrócimy, będziemy wyzwoleni.

Taki jest mój rezultat noworocznej lektury, i teraz wyłania się pytanie, jak to się

odnosi do naszych protestów filmowych? Wzięły się one z przekonania, że religia

jest uroczystym nieprzekraczalnym zakresem celebracji i że wtargnięcie życia

potocznego, życia dyskusyjnego, być może życia brudnego w jej sferę jest jej

ubliżającym znieważeniem. Lektura Ewangelii nie potwierdziła mi tej postawy,

przeciwnie, w naszej codzienności, w naszej zabawie, w naszym odżywianiu się

i popijaniu, i nawet w naszym nabyciu krawata, i nawet w naszych głupstwach,

i nawet w naszych nieregularnościach, ma prawo i powinien odbijać się cień

Ewangelii. Wydaje mi się, że lepiej pod tym względem dzieje się u protestantów,

przynajmniej wśród tych, z którymi przez jakiś czas stykałem się w Pittsburghu, byli

to prezbiterianie. Modlili się przed każdym posiłkiem i bywało, że także w ciągu

dnia zastanawiali się, czy takie lub owakie postępowanie będzie chrześcijańskie.

Inna rzecz, że ich Kościół pozbawiony był solenności, która u nas przyczynia się do

separacji religii i życia: nie uprawiali nabożeństw, zaś ich spotkania wyznaniowe

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: