Klasyk buntu.pdf

Klasyk buntu

Jean-Luc Godard wraca na ekrany nowym filmem w swoim starym stylu

Festiwal w Cannes w 1968 r. został przerwany drugiego dnia. Za sprawą Jean-

Luc Godarda i jego kolegów. Były buntownik i anarchista wraca na nasze

ekrany nowym filmem – „Pochwałą miłości”.

ZYGMUNT KAŁUŻYŃSKI

Panie i panowie, proszę zająć miejsca, seans się zaczyna” – zapowiedziała

spikerka 17 maja 1968 r., otwierając festiwal w Cannes. Ale wtedy na estradę

wkroczył Jean-Luc Godard i jego koledzy z miesięcznika „Cahiers du Cinema”.

W przeciwieństwie do publiczności w obowiązujących strojach wieczorowych mieli

na sobie dżinsy, adidasy oraz bluzy robocze. „Wasza reakcyjna uroczystość nie

istnieje”, oświadczył Godard i zerwał rozsuwaną kurtynę.

Obecnie, po upływie 35 lat, na nasze ekrany wchodzi „Pochwała miłości”, 18 film

Godarda liczącego 73 lata. Co dziś oznacza jego kino, jego rewolta oraz ruch, który

on wówczas reprezentował? Otóż jego uczestnicy przekształcili się w biznesmenów

podtrzymujących system, który usiłowali zlikwidować, program Godarda i kolegów

okazał się rozdziałem historii kina, on sam zaś został klasykiem odległym,

obojętnym.

Tak też prezentuje się jego ostatni film. Jest on, jak zwykle u tego reżysera, jego

osobistym monologiem, w którym aktorzy, pejzaże i nawet rekwizyty stanowią

ilustrację jego myśli, tak jak ona przebiega, bez dbałości o uporządkowanie.

Niespodziewane skojarzenia, aluzje, skoki i znowu nawroty: odruchy emocjonalne

przemieszane z refleksją; wykład i ataki furii; groch z kapustą z iskrami. Powracają

też jego tematy: los sztuki filmowej; miłość i erotyzm w świecie współczesnym;

krytyka aktualności politycznej. Wszystko to najpierw zakwestionowane, następnie

poddane destrukcji.

Edgar pragnie zrobić dzieło sztuki, ewentualnie film, który obejmie całość pojęcia

miłości – symbolem tego zamiaru jest książka o niezapisanych białych stronicach.

Jaka miłość jest dojrzała? Trudność polega na tym, że wiadomo o miłości wśród

młodych, wśród starych, ale nie wśród dorosłych; pojęcie miłości się gubi. Edgar

znajduje wykonawczynię jego zamysłu Berthę, ale ta popełnia samobójstwo, jak

zwykle bywa u Godarda, co oznacza fiasko zamiaru. Edgar dyskutuje

z autentycznym historykiem Jeanem Lacouture o Ruchu Oporu i spotyka

małżeństwo starych jego uczestników, którzy zamierzają sprzedać swoje

wspomnienia Amerykaninowi-konkurentowi Stephenowi Spielbergowi. Co jednak

okazuje się podejrzane: historyk wykrył, że mąż zdradził żonę Niemcom, zresztą

zdaje się na polecenie organizacji, jednak się uratowała i potem się pobrali. Akcja,

którą tu opowiadam, jest ledwie zarysowana, bo film biegnie na ciągu skojarzeń,

cytatów, obrazów przypadkowych, które podsuwa własna wizja Godarda rozmyślnie

nieuporządkowana.

Film, ze swoją manierą, z całą charakterystyczną godardowską prywatnością,

wygląda na jeszcze jedną wersję albo wręcz na samokarykaturę twórczości,

uprawianej przez niego od blisko pół wieku. Jak zwykle u Godarda, obyczaje,

charakter oraz polityka zostają doprowadzone do ostateczności

i skompromitowane, na co dziś patrzymy okiem cokolwiek zimnym.

Barykady nie były potrzebne

Inaczej było w owym 1968 r. Miałem okazję być w tym czasie i także później

parokrotnie we Francji z okazji festiwalu w Clermont-Ferrand. Otóż ruch ten był

zgoła czymś innym niż wizją, jaką następnie do niego dodali komentatorzy, usiłując

go zdyskontować politycznie albo wiążąc z nim swoje własne nadzieje. Mówiło się

po wygaśnięciu całej owej akcji o „próbie generalnej rewolucji”, o „wstępie do

rewolucji” ewentualnie o „rewolucji, która się nie udała”. Otóż jest to

nieporozumienie: ruch miał na celu nie obalenie porządku, lecz zmianę. Szło nie

o zniszczenie systemu, lecz o stworzenie w jego ramach innej cywilizacji. Była to

rewolta kulturalna, nie polityczna: żądała innego sposobu życia, co wreszcie udało

się przeprowadzić. Niemniej, posługiwała się gestami, aktami i słownictwem

gwałtownym, zaczerpniętym z autentycznych przykładów rewolucyjnych i stąd brały

się zbyt daleko idące oceny ruchu. (O rewolcie 1968 r. pisaliśmy przed tygodniem:

patrz „Kwiaty przeciw korzeniom” oraz wywiad z Danielem Cohn-Benditem, jednym

z liderów Francuskiego Maja ’68, POLITYKA 20).

Zniszczenie nie było jednak tak znaczne, jak to później koloryzowano, ani bunt tak

bezwzględny, jakby wynikało z rewolucyjnego słownictwa. Było tu więcej gestów niż

destrukcji, tak np. działo się z barykadami. Były bez sensu i stanowiły li tylko

wizualną manifestację, z aluzją do tradycji przewrotów ludowych w rodzaju

rewolucji lipcowej, tak jak to opisuje Wiktor Hugo. Barykada miała uzasadnienie

jako zapora przeciwko szarży kawaleryjskiej i zasłona w razie ataku policji, ale

w wieku helikopterów odgrywała rolę zaledwie romantycznej dekoracji. Jedna z nich

znajdowała się w impasie St. Antin, w zaułku, który donikąd nie prowadził.

Przedstawiciel grupy anarchistycznej usiłował oddać mocz na znicz stale płonący

pod Łukiem Tryumfalnym na Grobie Nieznanego Żołnierza: przeszkodzono mu

jednak. Kto? Trockiści, czyli grupa skrajnej lewicy! Sikający kłócił się z nimi:

„Koledzy, przecież robimy rewolucję! ”. „Tak, ale jesteśmy wciąż republikanami! ”.

Na tym tle wyłania się filmowa Nowa Fala, której reprezentantem najbardziej

wyrazistym był właśnie Godard. Jej prekursorem był ruch literacki, określany

podobnym terminem, który w przeciwieństwie do tradycyjnych sposobów,

dramatycznych, sensacyjnych, komercjalnych, żądał zbliżenia się do prawdy za

pomocą biernej notacji strumienia świadomości. Weźmy np. powieść Robbe-

Grilleta, jednego z czołowych przedstawicieli szkoły, „Le voyeur” (Podglądacz).

Idzie o wypadek dramatyczny: zabójstwo pasterki wiejskiej przez komiwojażera. Ale

zbrodnia ta zrelacjonowana jest w paru zdaniach, gdzieś tam na setnej stronicy,

zaś cały materiał powieści, przed i po tym wypadku, składa się z opisu tysiąca

drobnych czynności codziennych, wykonanych przez główną postać zanim doszło

do zabójstwa i następnie już po nim. Przy tym pisarz nie interesuje się stanem

ducha bohatera, jego emocjami, jego wrażeniami, lecz przedstawia błahą minutę po

błahej minucie od strony zewnętrznego zapisu, gestu, mechanicznego zachowania

się – jakby to mogła robić taśma magnetofonowa idąca automatycznie. Tak więc

sznurowanie trzewika zabiera tyleż uwagi i miejsca co zgładzenie dziewczyny, przy

czym dysproporcja ta oznacza zatarcie znaczenia czynu dramatycznego,

roztopionego, rozpuszczonego, rozmazanego w potoczności lejącej się spokojnie

z upływem czasu.

Właśnie podobne były zasady Nowej Fali; dzisiaj nie zwracają już one uwagi, bo

jesteśmy do nich przyzwyczajeni, ale wtedy stanowiły uderzające odkrycie. Kino

jeszcze w latach 60. było kręcone w atelier, w sztucznych dekoracjach, według

scenariuszy skom-ponowanych, dozujących napięcie, pilnujących pointy,

z wymyślonymi dialogami. Tymczasem nowofalowcy filmowali jak leci, ich filmy

z pozoru nie miały ani początku, ani finału, bo nie ma go w życiu, stanowiły jego

ochłap. Myśli, wspomnienia, wizje były włączone bez ostrzeżenia i przygotowania

w bieg taśmy, gdy w dawnym kinie w takim wypadku bohater zasiadał w fotelu,

podpierał brodę, popadał w zamyślenie, ekran rozmydlał się i wtedy dopiero

pojawiał się fragment z przeszłości naszej postaci. Czy jednak tak bywa w życiu?

– pytali nowofalowcy, czy gdy zastanawiamy się nad czymś innym niż przed chwilą,

pojawia się ekran pełen mgły? Bynajmniej: nasze myśli są ciągłe, jest to

nieprzerwany strumień świadomości i kino jest obowiązane odtworzyć tę prawdę.

Mieszało ono też chronologię: to co było dawniej, splata się z tym co dziś, to, co

miało nastąpić w przyszłości, pokazywało się już teraz bez ostrzeżenia, bo tak

dzieje się w naszym mózgu. Akcja odbywała się w autentycznych lokalach, na

prawdziwych ulicach, w byle jakich wnętrzach, bez względu na to, czy są ciekawe,

malownicze, efektowne: wystarczało, że jesteśmy na miejscu. Tu zresztą

nowofalowcom przysłużył się postęp techniczny, właśnie w latach 60. fotografia

udoskonaliła się dzięki wprowadzeniu elektroniki: obecnie można już było

fotografować byle gdzie, przy przypadkowym oświetleniu, wystarczała pojedyncza

żarówka w piwnicy i nowofalowcy nie odmawiali sobie podobnych półmrocznych

sytuacji.

Opis minionej gorączki

Wszystko to należy od dawna do repertuaru sztuki filmowej, natomiast pojawienie

się filmu Godarda po długiej przerwie wyłania pytanie o wartość jego treści.

Postawa „Pochwały miłości” jest stale podobna, jak bywa u Godarda:

powątpiewanie w obyczaje, politykę, historię, mimo że nastąpiło złagodzenie

w porównaniu z jego poprzednimi gwałtownymi dramatami. W „Do utraty tchu”

Jean-Paul Belmondo zabijał agenta drogowego i sam ginął zastrzelony przez

policję. W „Piotrusiu-wariacie” tenże Belmondo usiłował wraz z Anną Kariną uciec

od cywilizacji, ale gdy Anna stała się ofiarą dawnych porachunków, wysadzał się

dynamitem. W „Żyć własnym życiem” Karina, szukając niezależności, zostawała

prostytutką, lecz ginęła w starciu między alfonsami. W „Karabinierach” dwaj

poczciwcy, namówieni, by wstąpić do armii, bo będzie można gwałcić, mordować

i rabować, gwałcili, mordowali i rabowali, ale wreszcie ginęli.

Film miał opinię manifestu pacyfistycznego, ale czy był nim? Żołnierz walczący nie

dlatego, że ma okazję do bezkarnej zbrodni, ale dlatego, że zmusza go konkretna

sytuacji jego społeczeństwa, z którego losem jest związany. „Karabinierzy”

odsłaniali lukę w programie Godarda. Stanowił on rewoltę wobec współczesności:

doprowadzał do krańcowości bunt roku ’68, ale bez uwzględnienia jego finału:

powrotu do normalności po przeprowadzeniu reform. Gdy stawiano mu ten zarzut,

Godard odpowiadał, że ład, który nastąpił, jest faktem rzeczywistości, zaś jego

sztuka jest wizją intelektu. Zapewne, ale też mogła ona istnieć dlatego, że ów

porządek – zresztą mieszczący się stale w ramach burżuazyjnego liberalizmu

– dawał szansę Godardowi na jego kino.

Okazywał on się wreszcie nieuleczalnym anarchistą, ale anarchia może mieć

rozmaite znaczenie; bywa argumentem, pomocą, poparciem dla postępu. Nihilizm

Godarda jest reakcyjny. Oddala się on coraz bardziej do kroniki historycznej jako

dokument swoich czasów, jako pozycja w encyklopedii; jego ostatni film odbiera

się, jakby wertowało się opis minionej gorączki, należącej już tylko do przeszłości.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: