Warunki prawidłowego rozwoju mowy:
a) Prawidłowo przebiegająca ciąża
(Do 27 dnia życia płodowego trwa rozwój cewy nerwowej, która jest
zaczątkiem układu nerwowego i decyduje o jego sprawności, a więc i o przyszłej
sprawności komunikacyjnej dziecka. Już w 12 tygodniu ciąży u płodu obserwujemy próby, nabierania i wypierania wód płodowych, oraz otwieranie i zamykanie ust – ruchy te w przyszłości będą niezbędne do wydychania i wdychania powietrza po urodzeniu. W czasie ciąży stopniowo kształtują się
odruchy: wysuwania warg, połykania i ssania(16 tydzień), zaczynają pracę
więzadła głosowe (17 tydzień), odruchy wargowe (20 tydzień). Okres między 33 a 40 tygodniem to czas dojrzewania powstałych wcześniej odruchów, które w przyszłości będą decydować o sprawności narządów mowy.
Zmysł słuchu, niezbędny do prawidłowego rozwoju mowy do końca 3 miesiąca życia płodowego. Płód zaczyna on reagować na bodźce akustyczne miedzy 4 a 5 miesiącem życia.
b) Prawidłowy poród, siłami natury;
c) Dobra ocena noworodka ( wysoka punktacja w skali Apgar, prawidłowe warunki
anatomiczne, słuch, odruchy z okolic mownych);
d) Karmienie piersią, brak parafunkcji;
e) Dojrzewanie poszczególnych odruchów i funkcji (oddychanie i połykanie);
f) Zachowanie kolejnych etapów rozwoju mowy;
g) Dobra opieka, zapewnienie poczucia bezpieczeństwa;
h) Prawidłowe stymulowanie rozwoju mowy dziecka („kąpiel słowna”, prawidłowe
reakcje na mowę dziecka, prawidłowo mówiące otoczenie, właściwe postawy
wychowawcze).
Dyslalia
Definicja języka:
· Język [lanque] – abstrakcyjny system struktury znaków językowych wyrażających pojęcia, który istnieje na podstawie umowy społecznej; można go przyrównać do gry w szachy – stanowi zasady tej gry, podczas gdy mowa [parole] jest rozgrywaniem poszczególnych partii [ pogląd Ferdynanda de Saussure’a, 1916, 1991];
· Język można traktować jako system znaków dźwiękowych [mownych] i reguł fonologicznych, syntaktycznych i semantycznych. Stanowi on narzędzie porozumiewania się [ psycholingwistyka – por. Kurcz 1987].
Mowa:
· Dźwiękowe porozumienie dwóch osób, w którym jedna drugą o czymś powiadamia (Milewski, 1975);
· Akt procesu porozumiewania się, w którym nadawca przekazuje językowo ustrukturalizowany komunikat (wypowiedź), zaś odbiorca ów komunikat percypuje, czyli rozumie. Czynności tej towarzyszy szereg zachowań niejęzykowych (Kaczmarek, 1995).
Stanisław Grabias, Mowa i jej zaburzenia, w: Logopedia, tom 28, 2000;
Jest to zespół czynności, jakie przy udziale języka wykonuje człowiek poznając rzeczywistość i przekazując jej interpretację innym uczestnikom życia społecznego.
Mowa w ujęciu Grabiasa:
Jest bytem złożonym z:
· kompetencji językowej;
· kompetencji komunikacyjnej;
· procesu realizacji tych kompetencji.
Aby człowiek mógł bez przeszkód uczestniczyć w komunikacji językowej musi mieć do dyspozycji pewnego rodzaju kompetencje i pewnego typu sprawności – stanowią one dwie strony tego samego zjawiska. Wzajemnie się warunkują tak, że kompetencje, które są wiedzą, nie mogą się pojawić w umyśle ludzkim bez określonych sprawności. Pewne sprawności zaś, przynajmniej te, które przyjmują postać realizacyjnych umiejętności, nie ujawniają się bez nabytej wcześniej kompetencji.
Kompetencje te to:
· kompetencja językowa – nieuświadomiona wiedza na temat zasad budowania zdań gramatycznie poprawnych;
· kompetencja komunikacyjna – wiedza na temat zasad użycia języka w grupie społecznej [zdobywa się tę wiedzę w procesie socjalizacji];
· kompetencja kulturowa – wiedza na temat zjawisk rzeczywistości – powstaje ona przy udziale języka.
Warunkiem opanowania tak kompetencji komunikacyjnej, jak i kompetencji kulturowej jest wcześniejsze dysponowanie odpowiednim stopniem kompetencji językowej.
Sprawności decydujące o procesie nabywania kompetencji oraz o sposobach ich wykorzystania ujawniają się jako:
· sprawności biologiczne – procesy percepcyjne i realizacyjne:
- sprawny słuch fizyczny;
- właściwie funkcjonujący słuch fonematyczny [jego dysfunkcje ujawniają się w wielu zaburzeniach mowy, np. w alalii i dyslalii];
- właściwie funkcjonujący słuch muzyczny[dysfunkcja prowadzi do zaburzeń prozodii mowy];
- mobilny mózg i wydolna pamięć;
- właściwie funkcjonujący obwodowy układ nerwowy i działające bez zakłóceń mięśniowe i kostne układy narządów mowy;
· umysłowe sprawności realizacyjne:
- sprawność systemowa – umiejętność budowania zdań gramatycznie poprawnych;
- sprawność komunikacyjna – umiejętność posługiwania się językiem w przeróżnych sytuacjach życia społecznego.
Umysłowe sprawności realizacyjne jawią się jako sposoby korzystania z kompetencji językowej, komunikacyjnej i kulturowej, zbudowanych wcześniej w umyśle człowieka.
Podstawowe definicje:
· Zaburzenia rozwoju mowy i języka – to zaburzenia rozwoju sprawności językowych (systemowej i/lub komunikacyjnej). Są to rozmaite (pierwotne lub wtórne) zaburzenia zachowania językowego u dzieci w okresie kształtowania i rozwoju mowy, (czyli występujące do 6-7 roku życia, o różnej etiologii.
W zależności od przyczyn zaburzenia rozwoju mowy mogą mieć różną postać
Pierwotne – specyficzne zaburzenia rozwoju mowy i języka; są one najtrudniejsze do diagnozy. W tych przypadkach zaburzenia rozwoju języka są pierwszoplanowymi objawami zaburzeń procesu rozwojowego. Najczęściej towarzyszą im określone trudności i problemy dodatkowe (np. powstające jako wtórne zaburzenia emocjonalne i zachowania). Nie są one następstwem innych zaburzeń rozwojowych. Od wczesnych stadiów rozwojowych ulegają zaburzeniu normalne wzorce rozwoju mowy. Zaburzenia te nie są wprost związane z:
- zaburzeniami neurologicznymi;
- zaburzeniami obwodowych mechanizmów mowy (aparatu wykonawczego mowy);
- upośledzeniem sensorycznym;
- upośledzeniem umysłowym;
- deprywacją środowiskową.
Są one także odmienne od normalnych odmian rozwoju – przypadki, kiedy dziecko zaczęło mówić późno, chociaż rozwija się zupełnie prawidłowo.
Podstawowy objaw to:
- opóźnienie rozwoju mowy;
- towarzyszące mu później dodatkowe problemy, tj. trudności z czytaniem i analizą dźwiękowo-literową,
- zaburzenia w relacjach interpersonalnych;
- zaburzenia zachowania i emocjonalne.
Najczęściej dzieci te osiągają normalny poziom umiejętności językowych, ale mogą pozostać niewielkie deficyty funkcji dotkniętych tymi zaburzeniami.
Wtórne – w stosunku do innych zaburzeń rozwojowych (głuchoty, upośledzenia umysłowego, defektów strukturalnych, itd.), ściśle związane z tymi zaburzeniami. Nieprawidłowy przebieg procesu nabywania sprawności komunikacyjnej jest bezpośrednim następstwem tych zaburzeń.
Są to zjawiska logopedyczne o określonej etiologii, powstają w wyniku:
- zaburzeń neurologicznych;
- defektów strukturalnych (zlokalizowanych na obwodzie – rozszczepy, nieprawidłowości zgryzowe, języka, itd.);
- upośledzenia sensorycznego (np. głuchoty);
- upośledzenia umysłowego;
- zaburzeń emocjonalnych i zachowania;
- deprywacji środowiskowej itp.
Objawy zaburzeń rozwoju mowy mogą być różne:
W zależności od przyczyny i wieku dziecka mogą się one przejawiać w postaci:
- długotrwałego braku rozwoju mowy;
- jego zahamowania;
- regresu do wcześniejszych etapów rozwojowych;
- całkowitej lub częściowej utraty wykształconych już zdolności ekspresyjno-percepcyjnych.
· Zakłócenia a zaburzenia rozwoju mowy:
Sformułowanie „ zaburzenie” sugeruje patologiczny charakter obserwowanego zjawiska, natomiast zakłócenie wskazuje, że zjawisko jest jedynie normalną odmianą rozwoju, wynikającą z indywidualnego tempa, rytmu i dynamiki rozwoju psychomotorycznego.
· Wada wymowy – syn. Dyslalia, zaburzenie wymowy, zaburzenie artykulacji, wady artykulacji, nieprawidłowe realizacje fonemów, zaburzenia substancji w płaszczyźnie segmentalnej. Jest to termin najwęższy, stosowany w odniesieniu do wadliwych realizacji fonemów, odbiegających od ustalonej przez tradycję normy (Kaczmarek, 1966); patrz: elizja - mogilalia, substytucja – paralalia, deforamcja – dyslalia właściwa.
Pojęcie to dotyczy tylko aspektu fonetycznego mowy.
· Błąd wymowy (syn. Dysortofonia) to:
Zakłócenie prawidłowej wymowy (ortoepii); realizacja fonemów niezgodna z normą ortofoniczną przejawiająca się podstawianiem, opuszczaniem, zniekształcaniem, dodawaniem głosek w wyrazie. Nie są one tożsame z wadami wymowy. Są jedynie odstępstwem od normy na rzecz jakiegoś dialektu lub języka obcego (Surowaniec, 1993) – ortoepia – nauka poprawnego mówienia ustalająca zasady poprawności językowej. Ortofonia nauka poprawnej wymowy.
Jest to odstępstwo od przyjętej normy wymawianiowej, wynikające z niewiedzy, złych nawyków lub przyzwyczajeń. Jest ona najczęściej wynikiem naśladowania nieprawidłowych wzorców. Nie jest wynikiem patologii, wystarczy świadomość błędu, aby uzyskać prawidłową wymowę.
Różnica między wadą wymowy a błędem wymowy:
Przy wadzie zazwyczaj nie ma warunków do prawidłowej wymowy i istnieje świadomość zaburzenia. Przy błędzie istnieją wszelkie podstawy, by mówić prawidłowo, ale brak jest świadomości.
Klasyfikacja zaburzeń mowy – ICD - 10
Wśród licznych zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania dzieci (F00- F99) – wiele manifestuje się także nieprawidłowościami w rozwoju mowy. Należą do nich:
I. Specyficzne zaburzenia rozwoju mowy i języka F80:
Przyczyny trudne do określenia bądź przypuszczalne.
Jest to pierwotne, specyficzne, wycinkowe zaburzenie zachowania językowego, które nie jest konsekwencją innych zaburzeń rozwojowych.
Od wczesnych stadiów rozwojowych zaburzeniu ulegają normalne wzorce mowy, co nie jest bezpośrednio związane z:
• zaburzeniami neurologicznymi;
• defektami strukturalnymi;
• uszkodzeniami czuciowymi;
• upośledzeniem umysłowym;
• czynnikami środowiskowymi.
Podstawowym problemem są opóźnienia rozwoju mowy, zazwyczaj towarzyszą im dodatkowe problemy [trudności w nauce pisania i czytania, zaburzenia w relacjach interpersonalnych, zaburzenia emocjonalne i zaburzenia zachowania].
Dzieci te zazwyczaj osiągają prawidłowy poziom umiejętności językowych.
Zalicza się do nich:
• specyficzne zaburzenia artykulacji – F 80.0 [tj. rozwojowe zaburzenia artykulacji, rozwojowe zaburzenia fonologiczne, funkcjonalne zaburzenia artykulacji, dyslalię];
• zaburzenia ekspresji mowy F 80.01 [tj. rozwojową afazję lub dysfazję – typ ekspresyjny] –
• zaburzenia percepcyjne F.80.2 [tj. rozwojową afazję – typ percepcyjny, wrodzone zaburzenie percepcji słuchowej, rozwojową afazję Wernicke`go, głuchotę słów]
• nabytą afazję z padaczką [zespół Landau – Kleffnera] F80.3;
• inne zaburzenia rozwoju mowy i języka (F.80.8) oraz zaburzenia rozwoju mowy i języka nie określone (F80.9).
II. Specyficzne zaburzenia rozwoju funkcji motorycznych F82;
III. Mieszane zaburzenia rozwojowe F83 – stanowią kombinację kilku zaburzeń rozwojowych:
• - mowy i języka;
• - umiejętności szkolnych;
• - funkcji motorycznych.
IV. Całościowe zaburzenia rozwojowe F84:
Obejmują:
• autyzm dziecięcy;
• autyzm atypowy;
• zespół Retta;
• inne dziecięce zaburzenia dezintegracyjne;
• zaburzenia hiperkinetyczne z towarzyszącym upośledzeniem umysłowym i ruchami stereotypowymi;
• zespół Aspergera;
• inne całościowe zaburzenia rozwojowe;
• całościowe zaburzenia rozwojowe nie określone.
V. Zaburzenia zachowania i emocji F90-F98 – rozpoczynające się zwykle w dzieciństwie i wieku młodzieńczym:
• jąkanie wczesnodziecięce;
...
llogopedia