Wczesna interwencja logopedyczna w okresie noworodkowym i dziecięcym od 0 do 3 roku życia .
Stymulacja rozwoju mowy.
Rozwój mowy nie zaczyna się od chwili, kiedy dziecko wypowiada pierwsze słowa. Rozwój mowy jak i innych czynności układu nerwowego, zaczyna się od chwili poczęcia. Dziecko, już jako płód, przygotowuje się do rozpoczęcia nabywania mowy – okres przygotowawczy.
Kształtowanie się i funkcjonowanie narządów mowy dziecka odbywa się przed jego narodzeniem.
Rozwój układu nerwowego obserwujemy od 13 dnia życia płodowego.
· 4 tydzień życia płodowego płód reaguje na bodźce dotykowe; rozwija się współpraca miedzy układem mięśniowym i układem nerwowym; obserwujemy pierwsze objawy odruchu wargowego, powodują one skręt tułowia u płodu.
· Od 8 – 12 tygodnia życia płodowego z podniebienia wtórnego kształtuje się podniebienie twarde, miękkie i języczek.
· 12 tydzień życia płodowego – rozpoczynają pracę mięśnie oddechowe i fonacyjne oraz mięśnie biorące udział w ssaniu; w tym też okresie warga górna unosi się do góry pod wpływem dotknięcia, co daje początek odruchu wargowego; mięśnie dziecka są jeszcze bardzo słabe, ale już wówczas zaczyna się ich praca treningowa.
· 16 – 17 tydzień życia płodowego drażnienie warg powoduje ich zamknięcie, otwarcie, wysuwanie i wykonywanie ruchów ssących, ssie własny palec.
· Około 20 tygodnia życia płodowego – zakończony rozwój odruchów wargowych.
· 23 tydzień życia płodowego – dziecko jest przygotowane do samodzielnego oddychania.
· 29 tydzień życia płodowego – zakończony rozwój odruchu ssania; dziecko zdrowe urodzone w tym wieku porodowym ma szanse na samodzielne ssanie.
· 31 tydzień życia płodowego – rozwija się odruch lizania.
· 32 tydzień życia płodowego – pełna koordynacja aktu ssania, połykania i oddychania
· W 33 tygodniu życia płodowego bodźcowany język wysuwa się i dotyka wargi górnej (rozwija się odruch wypychania).
· W okresie prenatalnym rozwija się też narząd fonacyjny. Kształtowanie się wiązadeł głosowych trwa do 3 miesiąca życia płodowego. W tym też czasie dziecko rozpoczyna połykanie wód płodowych. Ćwiczy w ten sposób mięśnie, które po urodzeniu biorą udział w wytwarzaniu dźwięków mowy. Wraz z ruchami połykania rozpoczyna się pod koniec 3 miesiąca życia płodowego ruchy nabierania i wypierania wód płodowych, które są potrzebne przy wydychaniu i wdychaniu powietrza po urodzeniu, a więc potem przy mówieniu.
· Podstawowym i niezbędnym warunkiem decydującym o rozwoju mowy jest prawidłowy słuch. Kształtuje się on bardzo wcześnie, jest zmysłem najlepiej rozwiniętym w pierwszych 3 m.ż. płodowego, a po urodzeniu jest już dojrzały do pracy. Między 4 a 5 m.ż. płodowego dziecko zaczyna reagować na bodźce akustyczne. Odbiera pozasłuchowo charakterystyczne cechy dźwięków, np. akcent, melodia, rytm, natężenie. Przyswaja sobie zatem prozodyczne cechy systemu językowego, którym mówi jego otoczenie. Płód posiada zdolności magazynowania informacji. Dobrze słyszy i rozpoznaje głos matki spośród innych słyszanych już po narodzinach.
Ocenie poddawane są odruchy z głównych punktów twarzy, istotnych dla rozwoju mowy. Do tych odruchów zalicza się: ssania, połykania, zwracania, kąsania, żuchwowy, wysuwania języka, otwierania ust, odruchy wargowe.
1. odruch ssania (aktywnie funkcjonuje od narodzin do 1 – 1,5 r.ż.; w 2 m.ż. obserwujemy dojrzewanie tego odruchu – dziecko potrafi hamować ssanie pod wpływem innego bodźca, np. słuchowego; niezintegrowany odruch m.in. blokuje rozwój odruchów związanych z jedzeniem: przełykania, kąsania, gryzienia, żucia, słabo informuje o stanie głodu). – aktywizuje się podczas stymulacji obszaru pomiędzy miękkim i twardym podniebieniem.
2. odruch przełykania (funkcjonuje od narodzin przez całe życie;; integracja w 4 m.ż.; zintegrowany odruch przełykania funkcjonuje z odruchem ssania, żucia i oddychania) – stymulacja jamy ustnej, podniebienia- następuje ssanie i połykanie.
3. odruch wymiotny (funkcjonuje od urodzenia, pozostaje na całe życie; odruch pierwotnie jest związany z reakcją na zbyt dużą ilość pokarmu)- podrażnienie tylnej części języka: reakcja- odchylenie głowy ku tyłowi.
4. odruch kąsania (aktywizuje się po narodzinach do 5 m.ż. zanika przy pojawieniu się odruchu żucia; integracja: 7-9 rok życia) – dotykamy palcem wskazującym dziąseł od przodu: reakcja zaciśnięcia szczęk.
5. odruch żucia (pojawia się około 7 m.ż., aktywnie funkcjonuje od 12 miesiąca przez całe życie; musi wycofać się odruch kąsania, żeby się pojawił odruch żucia. Jest to odruch nieuświadomiony, często jest stymulowany przez dziecko np. wkłada piąstki do buzi, zabawki i próbuje żuć dziąsłami. Dziecko odwrażliwia sobie wtedy śluzówkę jamy ustnej przez żucie. Odruch żucia, który oprócz prawidłowości pokarmowych gwarantuje płynność ruchów mownych przy gaworzeniu. Sprawne ruchowo dziecko najczęściej manipuluje wokół twarzy, jamy ustnej) – dotykanie dziąseł w okolicach zębów trzonowych reakcja – ruchy żujące.
6. odruch żuchwowy (pojawia się od urodzenia i zmniejsza się) – palec wskazujący odciąga brodę, drugim uderzamy w palec odciągający: reakcja – żuchwa podnosi się
7. odruch wysuwanie języka (od urodzenia, rozwija się)- kładziemy kawałek stałego pokarmu na czubku języka: reakcja – dziecko wypycha na zewnątrz.
8. odruch wargowy: otwierania ust (od urodzenia do 4 m.ż.): zbliżenie butelki z pokarmem do ust powoduje otwieranie ust; szukania dotyk środka i górnej wargi oraz kącików ust powoduje skręt głowy w kierunku podrażnienia; na początku odruch ten związany jest z poszukiwaniem źródła pokarmu i aktywizuje odruch ssania; kieruje ruchem całego ciała i głowy w stronę bodźca – uczy orientacji w przestrzeni.
9. odruch łaskotania (od 4 m.ż., pozostaje) – łaskotanie w okolicy żeber: reakcja – niekontrolowany śmiech, ruchy głowy w poziomie.
O prawidłowości rozwoju mowy u dziecka decyduje też budowa narządów mowy. Podczas badania jamy ustnej zwracamy uwagę na wielkość języka, usytuowanie wędzidełka, sklepienie podniebienia i jego ciągłość, ciągłość warg oraz dziąseł.
Sprawdzamy również:
· wrażliwość twarzy na dotyk (głaszczemy po twarzy)
· reakcje na bodźce akustyczne (reakcja na bodziec 40dB: występuje odruch uszno – powiekowy, przejawiający się zaciśnięciem powiek, mrużenie oczu),
· odruch Moro (do 6 m.ż.) – można go wywołać przy uderzeniu w łóżeczko lub w materac. Dziecko wykonuje nagle czynność składającą się z kilku faz: rozstawienia kończyn górnych lekko zgiętych w stawach łokciowych, a następnie przywiedzenie kończyn w kierunku klatki piersiowej,
· sposób oddychania (każdy noworodek oddycha przez nos – zwiera wargi, unosi język do podniebienia)
Podczas badania noworodka oceniamy wszystkie odruchy. W przypadku dzieci obciążonych może wystąpić:
· zniesienie odruchu wargowego (drażnimy wargę, dziecko reaguje skrętem nogi i stopy lub skurczem brzucha). Dziecko bez odruchu wargowego ma trudności ze ssaniem, nie gaworzy. Brak odruchu wargowego może świadczyć o MPDz.
· Brak odruchu ssania lub słaby odruch ssania. Logopeda wywołuje odruch ssania poprzez włożenie czubka palca do ust noworodka. Udziela wskazówek matce. Zaleca masaż warg, który poprawi pracę mięśnia okrężnego oraz masaż języka.
· Przetrwały odruch kąsania; opóźnia on rozwój artykulacji i żucia. Jeżeli po 4 miesiącu życia utrzymuje się odruch kąsania, wygaszamy go. Wyróżniamy dwa etapy wygaszania: a) przyspieszamy realizację tego odruchu, zabieramy palec zanim dziecko zamknie szczęki, powtarzamy 3 razy, b) wkładamy palec, przytrzymujemy brodę, żeby się odruch nie zrealizował – powtarzamy 3 razy. Następuje rozregulowanie reakcji.
· Brak odruchu żucia – stymulujemy ten odruch: masujemy dziąsła w okolicach zębów trzonowych. Najpierw masujemy dziąsła dolne od góry do dołu; następnie górne – od dołu do góry. Powtarzamy 3 – krotnie. Po masowaniu kładziemy na język coś do przeżucia.
· Wrażliwość na dotyk twarzy; rozpoczynamy masażem barków i szyi, przechodzimy do twarzy. Masaż twarzy rozpoczynamy od czoła pętelkami do stawów żuchwowych; masujemy kciukami od skrzydełek nosa do skroni, masujemy wargę górną, brodę i kość żuchwy. Później obszczypujemy, głaszczemy. Przeprowadzamy masaż warg: żuchwę podpieramy kciukiem, palcami wskazującymi rozciągamy wargi, schodzimy do cmokania. Skóra po masażu powinna być zaróżowiona, ciepła.
· Wygórowany odruch wypychania np. dziecko strzela smoczkiem, nadmierne napięcie mięśniowe; zmniejszamy ten odruch poprzez masaż.
III. REAKCJE SŁUCHOWE I MOWA OD 0 DO 3 ROKU ŻYCIA
· Do 3 tyg.ż. dziecko posługuje się krzykiem w komunikacji z otoczeniem. Od 3 tyg.ż. krzyk pojawia się rzadziej. Dziecko zaczyna się uśmiechać, gdy czuje obecność bliskiej osoby.
· 2 m.ż. obserwujemy dojrzewanie odruchu ssania. Dziecko potrafi hamować ssanie pod wpływem bodźca np. słuchowego. Pojawia się głużenie, pojawiają się mlaski, dźwięki, które początkowo są niewyraźne. W końcowym okresie głużenia można wyróżniać w nich samogłoski, następnie spółgłoski, sylaby, logotomy. Głużeniu towarzyszą ruchy ciała (przede wszystkim rąk i nóg), zatem dziecko ćwiczy nie tylko narządy artykulacyjne, ale i kończyny.
· 3 m.ż. dziecko budzi się przy głośnych dźwiękach, wsłuchuje się we własny głos, reaguje np. na stukanie.
· 4 – 6 m.ż. dziecko może swobodnie poruszać aparatem artykulacyjnym (obserwujemy zabawy: parska, pluje), lubi zabawki dźwiękowe, budzi się z lekkiego snu, gdy ktoś mówi; przysłuchuje się własnemu głosowi i bawi się własnym głosem – głośno się śmieje. Od 5 m.ż. zaczyna gaworzyć (w czasie wokalizacji uaktywnia się czubek języka: tatata, da-da-da. W tym okresie jest wiernym naśladowcą: naśladuje naszą minę. Zaczyna reagować gaworzeniem na mowę matki; potrafi zlokalizować źródło dźwięku; uspokaja się słysząc znany głos. Gaworzenie usprawnia u dziecka słuch mowny. Ćwiczone wówczas są takie sprawności, jak analiza, synteza i identyfikacja słuchowa.
· 6 – 8 m.ż. dziecko reaguje na swoje imię; używa głosu chcąc zwrócić na siebie uwagę gaworzeniem nawiązując dialog z matką; naśladuje wszystkie ruchy języka i warg; produkuje różne dźwięki, które powtarza; bawią go rymowanki, zabawy paluszkowe.
· 9 – 11 m.ż. dziecko powtarza łańcuchy sylab: ma-ma, ta-ta, ba-ba; próbuje powtarzać to co usłyszało, ale i to co samo wyprodukowało; świadomie naśladuje szept; potrafi wykonać gest pożegnania pa-pa; zna kilka lub kilkanaście pojęć; rozwija komunikowanie się gestami; w 10 m.ż. podejmuje zabawę kląskanie językiem.
· 12 m.ż. następuje strukturalizacja gaworzenia (z ciągu sylab wybiera i powtarza te, które tworzą wyraz ze swojego otoczenia); naśladuje głosy zwierząt (hau – hau, kici); wypowiada niektóre onomatopeje; tańczy, porusza się i wydaje dźwięki w takt muzyki; wskazuje palcem przedmioty, osoby, gdy się o to prosi (bogaty słownik bierny); reaguje na swoje imię. Roczne dziecko potrafi wymawiać samogłoski a, e, czasem i, również spółgłoski m, b, n, t, d, j. Dziecko wykazuje rozumienie sytuacji, np. śmieje się podczas zabawy. Zwraca głowę we wszystkich kierunkach, by znaleźć źródło interesujących dźwięków lub mówiącą osobę.
· 12 – 24 m.ż. reaguje na swoje imię wołane z drugiego pokoju; tańczy przy muzyce; poproszone pokaże nos, oko, ucho; bawią go rymowanki; naśladuje wiele wypowiadanych słów; reaguje na polecenia i pytania, np. chodź, daj. Rozpoczyna się okres wyrazu. Dziecko posługuje się wypowiedzią jednowyrazową, która może przybrać formę ułamka wyrazu (np. si – coś gorącego), onomatopei (mu – krowa). Wśród głosek, które dziecko już używa znajdują się samogłoski ustne, spółgłoski: p, b, pi, m, t, d, n, ni, ś, k, ki, j. Zasób leksykalny dziecka, które ukończyło 18 miesięcy obejmuje od 50 do 100 wyrazów. Dziecko półtoraroczne spostrzega, że każdy przedmiot ma swoją nazwę, odkrywa więc rzeczownik. Posługuje się przeważnie rzeczownikami, czasami czasownikami. Między osiemnastym a dwudziestym pierwszym miesiącem życia dziecko posługuje się niegramatycznymi zdaniami, słowami – zdaniami, np. am-am.
· 2 – 3 rok życia spełnia proste polecenia; pokazuje różne części ciała; odpowiada na proste pytania; pokazuje znane obrazki, gdy się je nazywa; nazywa to czego chce: lala, sok. Dziecko wymawia wszystkie samogłoski ustne i nosowe, spółgłoski wargowe twarde i zmiękczone, wargowo – zębowe, środkowojęzykowe (szereg ciszący, ń), tylnojęzykowe twarde i zmiękczone, szczelinową ch, przedniojęzykowe zębowe (t,d), półotwartą n, przedniojęzykowe dziąsłowe półotwarte l, li, połsamogłoski j, ł. między drugim a trzecim rokiem życia pojawiają się konstrukcje składniowe (najpierw oznajmujące, potem rozkazujące, pytające, wykrzyknikowe – k...
llogopedia