Edyta Stein, tomizm i fenomenologia.pdf

ks. Remigiusz Król

Edyta Stein, tomizm

i fenomenologia

ta, niemiecki ﬁlozof i teolog pochodzenia żydowskiego, sięga

do problematyki aksjologiczno-antropologicznej, łącząc przy tym

badania fenomenologiczne z prowadzonymi przez szkołę tomi-

styczną.

Edyta Stein była uczennicą i asystentką Edmunda Husserla,

a nawróciwszy się na katolicyzm zaczęła interesować się także

tomizmem. Zainspirowana zarówno myślą Husserla, Maxa Schele-

ra, Romana Ingardena, jak i tomizmem, stworzyła własne, uzupeł-

nione doświadczeniami kontemplacyjnymi, niepowtarzalne dzie-

ło. Jej twórczość ﬁlozoﬁczną można odkryć zagłębiając się w jej

prace – rozpoczynając od rozprawy doktorskiej „Zum Problem der

Einfühlung”, przez „Beiträge zur philosophischen Begründung der

Psychologie und der Geisteswissenschaften”, artykuły: „Husserls

Phänomenologie und Philosophie des hl. Thomas von Aquino”,

„Die weltanschauliche Bedeutung der Phänomenologie”, „Martins

Heideggers Existenzialphilosophie”, tłumaczenie: „Quaestiones

disputatae de veritate”, książki: „Einführung in die Philosophie”,

„Der Aufbau der menschlichen Person, Endliches und Ewiges

Sein”, prace: „Was ist der Mensch? Eine theologische Anthropolo-

gie” i „Kreuzeswissenschaft”.

Przegląd Powszechny 7-8 (1019-1020) 2006, s. 124-132

S tein Edith (imię zakonne Teresa Benedykta od Krzyża), świę-

124

Jedną z prób połączenia tomizmu z fenomenologią był szkic,

który zamieszczony został w księdze pamiątkowej poświęconej

E. Husserlowi. Nosi on tytuł „Husserls Phänomenologie und die

Philosophie des hl. Thomas von Aquin”. W „Bycie skończonym a by-

cie wiecznym” tak pisze Stein o tej próbie: Św. Tomasz znalazł

w niej uczennicę pełną czci, ale jej umysł nie był już tabula rasa,

lecz posiadał pewną wyraźną formację, której nie można było

zatrzeć. Dwa światy ﬁlozoﬁczne, które się w niej spotkały doma-

gały się konfrontacji 1 . Edyta Stein jako osoba wierząca nie mogła

się zadowolić czystą fenomenologią Husserla. Bóg i pytanie o świa-

domość religĳną stały się oczywiste, realne. Według niej, ﬁlozoﬁa

pierwsza musi, jak to sama pisze, rozwinąć ideę Boga oraz „mo-

dus” Jego bytu i poznania. Następnie należy pokazać stosunek,

w jakim wszystko co jest, według esencji i egzystencji, pozostaje

względem Boga oraz jak się ma poznanie innych poznających

istot do boskiego poznania 2 . Później, w 1931 r., powstała większa,

niepublikowana praca rozszerzająca tę problematykę, aż w końcu

próby te zamyka „Byt skończony a byt wieczny” właśnie.

Punktem wyjścia dla ﬁlozoﬁi Stein jest moment stwierdzenia

własnego istnienia. Edyta Stein pisze: Ilekroć poszukując prawdy,

umysł ludzki poszukiwał niepowątpiewalnego i pewnego punktu

wyjścia, wówczas napotykał na coś nam nierozdzielnie bliskiego:

FAKT NASZEGO WŁASNEGO ISTNIENIA (...) Ta pewność własnego istnie-

nia jest – w pewnym sensie – poznaniem najbardziej źródłowym;

nie w sensie pierwszeństwa czasowego, gdyż w „nastawieniu

naturalnym” człowiek kieruje się przede wszystkim ku światu

zewnętrznemu (...) ta pewność istnienia jest pewnością „nie-

1 Por. E. Stein, Byt skończony a byt wieczny , Kraków 1995, s. 27; W. Herbstrith,

Edith Stein. Ein neues Lebensbild in Zeugnissen und Selbstzeugnissen, Fre-

iburg 1987, s. 7. Dopowiedzmy, za W. Herbstrithem, że „znajduje się u niej głęboki

wspólny rodzaj myślenia i badania”; J. Stallmach, Edyta Stein – od Husserla do

Tomasza z Akwinu, w: J. Machnacz (oprac.), Tajemnica osoby ludzkiej. Antropo-

logia Edyty Stein , Wrocław 1999, s. 33-43.

2 Husserls Phänomenologie und die Philosophie des hl. Thomas von Aquino ,

„Jahrbuch für Philosophie und phänomenologische Forschung”, Festschrift für Ed-

mund Husserl, zum 70. Geburstag gewidmet , Halle 1929, s. 325, cyt. za J. Mach-

nacz, Tajemnica osoby ludzkiej , s. 27.

125

reﬂeksyjną”, tzn. ma ona miejsce przed wszelkim myśleniem

„skierowanym wstecz” 3 . Uczennica Husserla rezygnuje z pojęcia

„ego” w Kartezjańskim rozumowaniu. Istnienie jest dla niej bowiem

immanentnie obecnym fenomenologicznym doświadczeniem, nie-

potrzebującym wsparcia wnioskowania. Po wykonaniu husserlow-

skiej redukcji transcendentalnej pozostaje – zdaniem Stein – pole

świadomości w sensie życia naszego „ja” („Ichlebens”). Owo do-

świadczenie nie jest doświadczeniem pierwotnym w sensie czaso-

wym – najpierw człowiek spotyka świat zewnętrzny, dopiero póź-

niej własne „ja” (podobnie jak we wczesnej fazie twórczości innego

fenomenologa – Martina Heideggera).

Filozoﬁa, która próbuje łączyć tomizm z fenomenologią, stawać

musi przed koniecznym zagadnieniem stosunku do prawd objawio-

nych. Stein proponuje termin „uzgodnienia” prawd ﬁlozoﬁcznych

z objawionymi. Filozoﬁę obowiązuje pewna miara prawdy objawio-

nej, jej to ﬁlozoﬁa podporządkowuje w dużej mierze swoje poglądy.

Powstaje wówczas problem ﬁlozofa niewierzącego w objawienie:

Na jakiej zasadzie ma on przyjąć owe prawdy objawione? I tutaj

daje o sobie znać metoda fenomenologiczna, stosowana przez Ste-

in: człowiek niewierzący powinien przyjąć prawdy objawione „na

próbę”, zawieszając (epoche) swój sąd na temat ich faktyczności

i wypróbowując je. Wówczas będzie mógł sprawdzić ich rzetel-

ność. Warunkiem jest jednak brak uprzedzenia. Punktem wyjścia

interesującej nas problematyki antropologicznej jest zasada jed-

nostkowienia. Edyta Stein ukształtowała swą koncepcję jednostko-

wienia w dyskusji z koncepcją tomistyczną. Tomasz określał rzecz

jednostkową jako to, co jest w sobie niepodzielone, ale oddzielone

od wszystkiego innego . Niepodzielność, czyli jedność jest tu ro-

zumiana jako „bycie jednostką”. Stein określa to mianem „jedności

numerycznej”. Nie jest to jednak – jej zdaniem – warunek wystar-

czający do określenia jednostkowości. Możemy dodać – rzecz nie

jest jednostkowa dlatego, że jest numerycznie jedna – pisze Rafał

3 Por. E. Stein, Byt skończony a byt wieczny , s. 67 n.; taż, Die Ontische Struktur

der Person und Ihre Erkenntnistheoretische Problematik, w: L. Gerber, R. Leuven

(wyd.), Edith Steins Werke. Welt und Person. Beitrag zum Christlichen Wahrhe-

itssteben , t. 6, Louvain-Freiburg 1962, s. 37-92.

126

Kazimierz Wilk – ale jest numerycznie jedna dlatego, że jest jed-

nostkowa. Znaczy to, że byt jednostkowy leży u podłoża okre-

śloności numerycznej, a więc nie może się z nią utożsamiać 4 .

W tomizmie to, co ogólnie niepodzielne, jest jedynie co do swojego

sensu, natomiast w swym urzeczywistnieniu dzieli się (np. rodzaj

na gatunki itd.), w swym urzeczywistnieniu nie dzieli się jedynie

to, co jednostkowe. Zgodnie z duchem arystotelesowskim, zasady

jednostkowienia nie może stanowić forma, a jedynie materia. To

materia jest zasadą indywidualizującą. Materia, indywidualizu-

jąc substancję, nie określa jej gatunku, gdyż czyni to forma. Edyta

Stein nie zgadza się jednak z tym, iż formie przysługuje wyłącznie

określenie gatunkowe. Formy – pisze uczennica Husserla – istoto-

we rzeczy materialnych dają rzeczom nie tylko ich określoność

gatunkową, lecz stanowią działającą według tej określoności ga-

tunkowej siły, które kształtują materiały; jako taka, każda z tych

form jest czymś jednostkowo-rzeczywistym 5 . Forma „domaga się”

materii. Tym, co dokonuje jednostkowienia rzeczy materialnych,

jest, zdaniem Edyty Stein, forma istotowa.

Z tej dyskusji z tomizmem 6 dotyczącej zasady indywidualiza-

cji wyłania się powoli problematyka jednostki ludzkiej. Jednostka

ludzka, przez połączenie ducha i materii, skupia niejako całe stwo-

rzenie. Istota jest określeniem „co” („Wasbestimmtheit”) – a więc

tym, co sprawia, że człowiek jest człowiekiem. Będzie to zasada

jednostkowienia, która znajduje się w głębi duszy każdego czło-

wieka, w jego najwewnętrzniejszym wnętrzu 7 . Owo wnętrze jest

wyczuwane (Fuhlen). Nie jest ono uchwytne – pisze Edyta Stein

– w sposób umożliwiający określenie go nazwą ogólną, nie da się

też go porównać z czymś innym. Nie można go też rozłożyć na

właściwości, rysy charakteru itp., ponieważ leży głębiej niż one:

4 Por. R. K. Wilk, Człowiek istota wezwana. Antropologiczno-personalistyczne

aspekty ﬁlozoﬁcznej twórczości Edyty Stein – Św. Teresy Benedykty od Krzyża ,

Kraków 2003, s.214.

5 Por. E. Stein, Byt skończony a byt wieczny , s. 481.

6 Zob. J. Krokos, Edyta Stein – od fenomenologii do Tomasza, w: J. Piecuch (red.),

Edyta Stein ﬁlozof i świadek epoki. Materiały z międzynarodowego sympozjum

w Opolu-Kamieniu Śląskim w dniach 9.-10.04.1997 , Opole 1997, s. 31-50.

7 Por. E. Stein, Byt skończony a byt wieczny , s. 495.

127

stanowi „jak” samej istoty, wyciskając swoje piętno na każdym

rysie charakteru i na każdym zachowaniu się człowieka, i jest

kluczem do struktury jego charakteru. Poprzez takie „uzewnętrz-

nienie” najgłębsze wnętrze duszy staje się uchwytne również od

zewnątrz: „wyczuwamy” to, co „niewypowiedziane”: istoty du-

szy także u drugich 8 . Owo czucie jest rodzajem duchowego spo-

strzegania , które daje nam wiedzę pewną, choć nie jest poznaniem

tak jasnym jak ujęcie rozumowe. Edyta Stein podkreśla jednak, że

jest poznaniem pozytywnym, dającym pozytywne i konkretne re-

zultaty. Kiedy więc naszą własną istotę i istotę innych wyczuwa-

my jako taką właśnie, a jej „tak” [So] jako coś „jednorazowego”,

to takie wyczucie zawiera w sobie – jako szczególny sposób do-

świadczenia pierwotnego – swoją własną uprawnioną rękojmię.

(...) Istotnie, sens tej wypowiedzi wyraża, że temu „tak” żadne

inne nie jest równe. Ma to uzasadnienie w formalnej strukturze

osoby: w jedyności świadomego siebie Ja jako takiego, obejmu-

jącego swą odmianę istoty [Wesenart] jako coś „najbardziej wła-

snego” i które każdemu innemu Ja przypisuje podobną jedyność

i swoistość .

Tak pojęty – ze względu na swą istotę i zasadę indywiduacji

byt ludzki – pozostaje w ciągłym rozwoju. Stein opisuje ten rozwój

używając klasycznych, arystotelesowsko-tomistycznych kategorii:

eidos i morfe. Substancja (rozumiana tak, jak Arystoteles używał

tego pojęcia w znaczeniu najwęższym), usia, jest bytem, który roz-

wĳa swą własną istotę. Swoisty byt istot żywych – pisze Edyta Ste-

in – wyróżnia się tym, że muszą one dopiero dojść do posiadania

swej istoty 9 . Bóg jest czystym aktem, natomiast stworzone istoty

żywe obdarzone duszą wciąż w pewnym stopniu czekają na swoją

aktualizację. Myśl ta inspirowana jest zapewne m.in. ontologią fun-

damentalną Martina Heideggera 10 , który podkreślał „dziejący się”,

czy też „dziejowy” charakter Dasein i opisywał rolę projektujące-

8 Por. tamże.

9 Por. tamże, s. 295.

10 Por. J. H. Nota, Edith Stein and Martin Heidegger, w: J. Sullivan (red.), Carme-

lite Studiem IV. Edith Stein Symposium. Teresian Culture , Washington; zob.

J. Machnacz (oprac.), Tajemnica osoby ludzkiej , s. 72-92.

128

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: