PPP-(psychologia procesów poznawczych)
W-1. Wstęp do psychologii procesów poznawczych
(plan wykładu oraz fragmenty informacji ukierunkowujących studiowanie)
1. Przedmiot psychologii procesów poznawczych
1.1.Przedmiot nauki
1.2.Przedmiot psychologii . Różne ujęcia. Psychologia jako nauka o zachowaniu
2.Psychologia poznawcza a inne nauki i nazewnictwo
2.1.Nauka poznawcza, albo nauka kognitywna, inaczej kognitywistyka.
W latach siedemdziesiątych powstała ogólna nauka o poznaniu, albo nauka o poznawaniu, czyli nauka kognitywna, kognitywistyka. Przedmiotem badań kognitywistyki jest nie tylko człowiek, ale również komputer, robot. Głównym przedmiotem nauki ogólnej o poznawaniu jest umysł człowieka, badany wspólnym wysiłkiem specjalistów nie tylko z dziedziny psychologii, ale również filozofii, informatyki, lingwistyki, matematyki, neuropsychologii i in. Kognitywizm – to ruch społeczny, ruch umysłowy.
2.2.Koncepcja poznawcza
Jest to jedna z trzech wielkich koncepcji psychologicznych obok behawioryzmu oraz koncepcji psychodynamicznej. Wspólną cechą wszelkich odmian koncepcji poznawczej jest przekonanie o człowieku jako podmiocie, „ który w dużej mierze decyduje o własnym losie, który na ogół świadomie i celowo działa w coraz bardziej złożonym labiryncie współczesności” (Kozielecki 1996, s. 186).
Człowiek jest istotą sterowaną informacjami; przyjmuje informacje, magazynuje je, tworzy nowe i przekazuje. Centralne miejsce w przedstawianej koncepcji zajmuje korpus twierdzeń dotyczących architektury umysłu ludzkiego i jego podstawowych czynności. Tradycyjnie zaliczamy do nich inteligencję, zdolności specjalne, percepcję, systemy pamięci, języka itp.
Koncepcja poznawcza, jako ogólna orientacja naukowa, zajmuje się nie tylko procesami poznawczymi, ale również emocjami, motywacją, różnicami indywidualnymi, osobowością i in.
2.3. Psychologia poznawcza
Psychologia poznawcza wyodrębniła się z psychologii ogólnej i jest nauką o procesach, czyli reakcjach i czynnościach poznawczych i zajmuje się tym, jak ludzie odbierają informacje, jak je przechowują i wykorzystują, jak wytwarzają potrzebne informacje, jak myślą, rozwiązują problemy.
Psychologia poznawcza, czyli kognitywna psychologia, albo psychologia procesów poznawczych, to ogólne podejście w psychologii podkreślające ważność wewnętrznych procesów umysłowych. Podstawowymi terminami w tej psychologii m. in. są: procesy, reakcje, czynności, mechanizmy.
Proces (łac. processus = postępowanie naprzód), termin na oznaczenie dokonywanie się zmian w określonym kierunku; Proces, sekwencja zmian zachodzących w danym układzie (np. topnienie lodu, proces starzenia się itp.)
Rozróżnia się p.:
- dynamiczne, powolne,
- fizyczne, chemiczne, psychiczne itp.
Inaczej: stan aktywny, w wyniku którego powstaje coś nowego, nowa jakość. Proces trwa w czasie i wymaga spełnienia pewnych warunków (np. temperatury, obecności dodatkowych czynników itp.).
Procesy psychiczne, to sekwencje zmian zachodzących w przebiegu aktywności psychicznej, np., proces spostrzegania, myślenia, rozwiązywania problemu, decyzyjny itp.
Podmiot w różnym stopniu zdaje sobie sprawę z zachodzenia procesu.
Mechanizm to pojęcie, za pomocą którego staramy się zrozumieć i wyjaśnić zjawisk. Np. mechanizmy obronne, mechanizmy warunkowania klasycznego czy instrumentalnego, mechanizmy zapamiętywania czy przypominania.
W literaturze psychologicznej można znaleźć jeszcze inne określenia psychologii procesów poznawczych, jak:
-Psychologia eksperymentalna.
-Psychologia władz umysłu; termin „władza” używany jest w znaczeniu ”siły umysłu”, zdolności. W nowszej wersji mówi się o modułowości; wysuwa się hipotezy o istnieniu modułów poznawczych, jak percepcyjne, językowe, liczbowe i in..
A zwolenników interesującej nas tu psychologii określano mianem
„psychologów od łącznika”; termin ten używany był przez ortodoksyjnych behawiorystów.
Cele i zadania psychologii poznawczej są zbieżne z celami i zadaniami psychologii ogólnej:
1)Opisywanie tego, co się dzieje w naszej psychice, gdy staramy się poznać rzeczywistość zewnętrzną czy wewnętrzną.
2)Wyjaśnianie tego, co się dzieje.
3)Przewidywanie tego, co się zdarzy
4)Sterowanie tym, co się dzieje
5)Podnoszenie jakości życia przez zmienianie tego, co się dzieje
Podsumowanie: Wymienione systemy wiedzy mają wiele wspólnego, ale ich zakresy nie pokrywają się. Najszerszy zakres ma ogólna nauka poznawcza (kognitywistyka), w skład której wchodzi psychologia z różnymi koncepcjami – w tym z koncepcją poznawczą. Można stwierdzić, że psychologia procesów poznawczych stanowi rdzeń tych systemów.
3. Z historii powstania
-H.Ebbinhaus powiedział, że psychologia ma długie dzieje i krótką historię.
Psychologia poznawcza ma bardzo długie dzieje, i bardzo krótką historię. Historia tego działu psychologii liczy mniej niż pół wieku. Niektórzy wymieniają rok 1956 jako datę jej powstania; w tym czasie powstało pojęcie sztucznej inteligencji.
Psychologia poznawcza ma swoje korzenie filozoficzne i fizjologiczne.
3.1.Przyczyny zewnętrzne i wewnętrzne
-Przyczyny zewnętrzne, to zapotrzebowanie na tego typu wiedzę. Wymogi nowej epoki, rewolucji informatycznej. Powstanie cybernetyki, teorii informacji, podjęcie prac nad tworzeniem nowego typu maszyn; maszyn zastępujących człowieka w pracy umysłowej.
(Alan Toffler - Trzecia fala)
Każda epoka rodzi zapotrzebowanie na określoną aktywność człowieka oraz na określoną wiedzę. Nowa epoka ma wiele proponowanych nazw:
- trzecia fala (kultura agrarna; kultura industrialna; postindustrialna)
-epoka odkrywców i pionierów;
-rewolucja naukowo-techniczna.
Psychologia procesów poznawczych zaczęła szybko rozwijać się, gdy uczeni postawili zadanie zbudowanie sztucznej inteligencji.
Sztuczna inteligencja (skrót ang. AI).
1.interdyscyplinarny obszar badawczy; celem jest budowanie sztucznych systemów (teoretycznych i technicznych), które naśladują sposób myślenia typowy dla człowieka, czyli są zdolne do rozwiązywania zadań i problemów.
2.Wytwory tego rodzaju, np. roboty, komputery.
Aby budować takie systemy, czyli imitować naturalną inteligencję człowieka, trzeba dobrze znać obiekt imitacji, czyli mózg i inteligencję.
Będzie to epoka psychologii.
-Przyczyny wewnętrzne, powstałe w samej psychologii:
Ogólnie, wyczerpanie się dotychczasowych paradygmatów.
Szczególnie dotyczy to behawioryzmu.
4.Główne tezy i aspekty
4.1.Metafora komputerowa
Trudności w poznawaniu funkcjonowania mózgu i psychiki; jest to najbardziej złożone zjawisko ze wszystkich znanych człowiekowi.
Na temat budowy i funkcjonowania umysłu wypowiadali się głównie filozofowie; posługiwali się oni głównie spekulacją, stąd wypowiedzieli mnóstwo wprost fantastycznych twierdzeń, praktyczny pożytek z których był nikły. Np. solipsyzm, że jedyną rzeczą której człowiek może być pewny, to doznania jego zmysłów.
Postępy nauk biologicznych, w tym wiedzy o budowie i funkcjonowaniu mózgu były również niezadowalające. Np. szukano ośrodków w mózgu, które miały rządzić (być odpowiedzialne za......) określonymi czynnościami umysłowymi, ale spotykał tu zawód.
Psychologowie posługiwali się przez długi czas takimi terminami, jak „odbicie”; mówiono, „rzeczywistość odbija się w mózgu (psychice); później „odbicie” zastąpiono „odzwierciedleniem”. Takie wyjaśnienia nie miały większego znaczenia praktycznego.
1)Czarna skrzynka
2)Postulat behawiorystów
3)Zmienne pośredniczące
Metafora- przedstawianie jednego zjawiska w terminach innego zjawiska. (Arystoteles).
A więc poszukiwanie analogii.
Taką najbardziej udaną do tej pory analogią się porównywanie funkcjonowania mózgu z komputerem.
Począwszy od drugiej wojny światowej specjaliści – matematycy, logicy, inżynierowie, budują maszyny imitujące czynności umysłowe.
Budowa takich maszyn rodzi zapotrzebowanie na wiedzę psychologiczną o procesach poznawczych.
Paradoks polega na tym, że to nie psychologowie przyczynili się do stworzenia możliwości tworzenia nowych maszyn, ale odwrotnie.
Zilustrować to można na przykładzie teorii twórczości technicznej.
Jest teza, że twórczość techniczna jedynie naśladuje naturę, że nie ma niczego w technice, co wcześniej nie istniało w naturze. Wynikałoby stąd, że inżynierowie i technicy jedynie naśladują (kopiują) przyrodę. Pogląd taki wydaje się czymś oczywistym, ale z reguły jest inaczej.
Istnieje zjawisko P.
Technicy tworzą zjawisko T.
Ludzie dostrzegają podobieństwo i twierdzą, że T jest imitacją P.
Tymczasem bardzo często było tak, że P zostało zrozumiane dopiero pod wpływem T.
Na powstanie nowej psychologii mieli decydujący wpływ nie sami psychologowie, ale specjaliści innych dziedzin, matematycy, logicy, technicy.
A więc uproszczenie, na pewnym etapie może być pozytywnym zjawiskiem.
Pod wpływem teorii informacji, cybernetyki, m. in. zrozumiano, że:
1)Informacje są podstawą regulacji;
2)Przekazywanie i odbiór informacji wymaga ich kodowania i dekodowania.
3)Dostrzeżono wspólne elementy w budowie i funkcjonowaniu różnych układów względnie odosobnionych (tak je nazwano), a więc technicznych (maszyna), przyrodniczych (żywy organizm), społecznych (grupa społeczna, instytucja, państwo), psychiki. We wszystkich tego typu obiektach występują wspólne cechy w budowie i procesach, jak: odbiór informacji, ich przetwarzanie, oddziaływanie na otoczenie.
WEJŚCIE -àMECHANIZMY CENTRALNE-àWYJŚCIE –4)Podstawą funkcjonowania takich układów są programy; stąd programowanie.
5)Odkryto i doceniono rolę sprzężenia zwrotnego (ujemnego i dodatniego). Sprzężenie zwrotne jest warunkiem samoregulacji.
6)Wyżej zorganizowane układy zdolne są do wytwarzania niezbędnych informacji, czyli rozwiązywania problemów. Do tej pory problemy rozwiązywał głównie człowiek, natomiast obecnie podjęto próbę tworzenia maszyn zdolnych do pełnienia tej funkcji, czyli rozwiązywania problemów. Taką rolę pełnią komputery. Na nich została skoncentrowana uwaga. Stąd <komputerowa metafora>.
4.2. Prekursorzy
1) 1938 r. Praca magisterska C. Shannona pokazująca, że można opisać w języku matematycznym budowę i funkcjonowanie złożonego systemu elektrycznego (co wskazywało na możliwość opisu funkcjonowania systemu neuronów).
2) 1936 r. Maszyna Turinga – teoretyczny prakomputer.
3) 1956 r. G. Miler – liczba 7 plus minus 2, jako pojemność pamięci krótkotrwałej.
H. Simon – programy komputerowe
4) 1957 r. U. Neiser i O. Selfridge – model systemu rozpoznającego PANDEMONIUM.
5) 1960 r. G. Miller, E. Galanter , K. Pribram, praca Plany i struktura mózgu; system TOTE regulujący zachowania celowe.
6) 1967 r. U. Neiser, Cognitive psychology – pierwszy podręcznik psychologii poznawczej.
7) 1972 r. A. Newell i H. Simon – General Problem Solve (GPS) (Ogólny rozwiązywacz problemów).
4.3.Jedność organizmu i środowiska
Organizm i środowisko stanowią jedność:
-organizm potrzebuje substancji, coś bierze z tego środowiska i coś daje.
Psychologowie na ogół przyjmują jako pewnik, że istnieje świat zewnętrzny (materialny, fizyczny) i wewnętrzny – jego reprezentacja psychiczna.
Powyższa teza nie jest tak oczywista dla wszystkich. Istnieją systemy filozoficzne, z których wynika, że istnieją tylko wrażenia. Podobnego zdania był Platon – rzeczy wokół nas, to tylko cienie idei. Solipsyzm –że jedyna rzeczywistość z którą człowiek ma do czynienia, to jego doznania psychiczne.
Bardziej kontrowersyjne są poglądy na temat psychicznej reprezentacji rzeczywistości.
4.3.1.Rzeczywistość (Bodźce, podniety, sygnały)
Środowisko:
“Całokształt warunków materialnych i biologicznych istotnych dla życia i rozwoju osobników danego gatunku” (Szewczuk)
Bodziec – porcja energii (lub informacji) zawarta w zdarzeniach zachodzących na zewnątrz osobnika lub wewnątrz jego organizmu, która wywołuje specyficzną reakcję podmiotu.
Sygnały – to materialne nośniki informacji. Znaki czegoś.
Symbole: znak reprezentujący coś ważnego, coś innego (symptom)
(bodziec proksymalny – energia fizyczna, która faktycznie pobudza receptor (np. pies wchodzi do pokoju, bodźcem proksymalnym jest światło odbite od psa i wpadająca do oka człowieka.)
Podnieta – czynnik motywujący działanie.
Sytuacja:
Złożona całość, obejmująca wielorakie układy bodźców, zdarzeń, osoby, atmosfera
Sięgam do pojęcia sytuacji zaproponowanego przez Tadeusza Tomaszewskiego i chyba niedocenionego, albo nawet niedostrzeżonego. Wychodzę z założenia, że to pojęcie powinno ułatwić porządkowanie naszej wiedzy.
Sytuację trzeba odróżnić od środowiska. Środowisko to względnie ustabilizowany układ otoczenia. J.Pieter: „przez środowisko pojmuje się w biologii, psychologii i naukach społecznych całokształt mniej lub więcej trwałych warunków świata zewnętrznego, w którym dany organizm żyje, a więc do których się przystosowuje.” (1963, s. 283).
A.S.Reber: Środowisko jest tym, co otacza. Środowisko, to inaczej otoczenie. Reber posługuje się również terminem środowisko wewnętrzne na oznaczenie wszelkich procesów zachodzących wewnątrz organizmu oraz ich skutki.
„Względnie trwały układ elementów otoczenia człowieka, ważnych dla jego życia i zachowania się, nazywamy jego środowiskiem” (Tomaszewski, s. 13).
Sytuacja człowieka, to „układ jego wzajemnych stosunków z innymi elementami jego środowiska w określonym momencie czasu” (Tomaszewski s. 17)
Sytuacja jest zawsze czyjaś, człowiek jest podmiotem sytuacji.
Rodzaje sytuacji:
1)Ze względu na podmiot, np. sytuacja nauczyciela, ucznia,itp.
2)Ze względu na inne elementy otoczenia, np. sytuacja drogowa, sytuacja niedoboru,
3)Ze względu na rodzaj aktywności podstawową, sytuacja egzaminacyjna, sytuacja relaksowa. Sytuacja reaktywna i zadaniowa
4.3.2.Modele rzeczywistości; schematy poznawcze
Terminy używane na określenie reprezentacji:
Schematy, skrypty, ramy, procedury, modele i in.
Struktury poznawcze
System informacji (wiedzy, danych) wewnętrznych, utrwalonych w pamięci, nazywa się często strukturami poznawczymi, albo reprezentacją poznawczą, względnie schematami poznawczymi. Struktury poznawcze są centralnym składnikiem osobowości jednostki.
Struktury poznawcze są źródłem informacji o otoczeniu, o własnym ja oraz o programach działania. Bez tych struktur człowiek pozbawiony byłby własnego doświadczenia, nie wiedziałby kim jest, byłby bezradny.
Treść informacji zawartych w strukturach poznawczych:
-Informacje o rzeczach;
-Informacje o kulturze,
-Wiedza o społeczeństwie,
-Wiedza o sobie samym.
Wyróżnia się dwa rodzaje wiedzy, a mianowicie:
- Wiedza deklaratywna(narracyjna), czyli wiedza o faktach, „wiem, że....”;
-Wiedza proceduralna (operacyjna),, czyli „ wiem. jak ....”; stanowi sieć danych o metodach, strategiach, programach działania.
Cechy formalne struktur poznawczych
Chodzi o organizację tych struktur. Wyróżnia się m. in. następujące wymiary i cechy:
-Złożoność;
-Proste-----złożone;
-Zakres informacji zawarty w tych systemach,
-Abstrakcyjność-konkretność (np. osoby upośledzone umysłowo kierują się głównie kodem konkretnym).
-Otwartość zamkniętość struktur poznawczych;
-Aktywność—bierność;
I. Kurcz podkreśla, że reprezentacje mają charakter symboliczny, nie są więc kopią rzeczywistości, a ich funkcją jest gromadzenie wiedzy i korzystanie z niej.
J.Bruner wyróżnił trzy główne systemy reprezentacji, a mianowicie:
-czynnościowa,
-ikoniczna, czyli obrazowa,
-symboliczna (pojęciowa).
Oto niektóre argumenty przemawiające za istnieniem schematów poznawczych.
Dotyczące percepcji:
1)konstrukcjonizm
2)ubóstwo bodźca
Dotyczące pamięci:
3)zmienność przypomnień,
4)typizacja przypomnień.
Dotyczące myślenia:
5)rola pojęć
4.3. Poziomy poznania
Autorzy wymieniają różne poziomy poznania i zachowania. Tak np. Itelson wyróżnił poziomy:
1) adaptowany, gdy organizm wyposażony jest we wrodzone, sztywne formy zachowania (instynkty, odruchy bezwarunkowe);
2) adaptujący się, czyli przystosowujący się do zmieniających się warunków zewnętrznych i sytuacji (mechanizmy uczenia się poprzez warunkowania klasycznego i instrumentalnego);
3) adaptujący, czyli mający zdolności przystosowywania otoczenia do własnych potrzeb i możliwości. (zachowania inteligentne, rozwiązywanie problemów.
T.Tomaszewski wyróżnił dwa zasadnicze poziomy, a mianowicie zachowania
reaktywne i celowe. Na zachowania reaktywne składają się reakcje wrodzone i nabyte, nawyki, impulsy itp. Natomiast zachowania celowe realizowane są w postaci czynności. Czynność (albo działanie) możemy określić jako umowną jednostkę aktywności człowieka ukierunkowanej na osiągnięcie celu, czy zrealizowania zadania. Znamienną cechą czynności ludzkich jest ich ukierunkowany i zorganizowany charakter. Zorganizowany charakter czynności oznacza, że w odróżnieniu od reakcji, które są z zasady sztywne (z reguły identyczne dla wszystkich przedstawicieli danego gatunku) czynności mają strukturę plastyczną, organizującą się stosownie do warunków i stopnia realizacji celu.
4.4. Antycypacja
Antycypacja znaczy uprzedzenie, czyli wyprzedzenie czegoś, co ma nastąpić, przez myśl o tym lub przez zajęcie określonej postawy. np. percepcja bodźca przed jego pojawieniem się; wnioskowanie bez dostatecznych przesłanek,
W tradycji psychologicznej, również w wiedzy potocznej, zakorzenione jest przekonanie o sekwencji SàR, czyli przyczyna –skutek.
Tymczasem możliwości człowieka są znacznie większe, stąd znaczenie tego pojęcia.
4.5.Dywergencyjność podejścia
W tradycyjnym ujęciu poszukiwano z reguły jednego, „jedynie słusznego” objaśnienia jakiegoś zjawiska, natomiast wraz z rozwojem nauki dostrzega się coraz więcej możliwych wersji. Przykładem może być myślenie dywergencyjne, które charakteryzuje się wytwarzaniem wielu różnych pomysłów rozwiązania tego samego problemu, albo odkrywanem różnych dróg, prowadzących do wyniku.
4.6.Aktywny charakter odbioru informacji
4.7.Inhibitory
Inaczej są to bariery psychiczne, które powodują, że ludzie nie wykorzystują obiektywnych możliwości działania. (Zob. W.Dobrołowicz 1993)
4.9.Procesy podświadome
Wokół pojęcia świadomości istnieje dużo kontrowersji.
„Obecnie ustala się na ogół takie pojęcie, według którego świadomość jest szczególnym rodzajem wewnętrznej reprezentacji rzeczywistości, jej wewnętrznym obrazem, modelem, odbiciem” –Tomaszewski (1975, s. 171)
Znaczenia:
1.stan przytomności, czuwania;
2.świadomość ekstensywna, skierowana na zewnątrz i świadomość introspekcyjna (świadomość samego siebie).
Obecnie coraz większą wagę przywiązuje się do zjawisk nie mieszczących się w tradycyjnie pojmowanej świadomości, np. coraz większe zainteresowanie budzą tzw. zmienione stany świadomości.
Wszyscy (albo prawie wszyscy) psychologowie przyjmują pewne założenia jako punkt wyjścia, co do natury świata:
1. Psychologowie –podobnie jak inni naukowcy – zakładają, że w naturze istnieje porządek i że można wykryć układy zależności.
2. Przyjmują założenia determinizmu, czyli zakładają że wszystkie zdarzenia mają przyczyny i że zrozumienie tych przyczyn pozwala przewidywać występowanie przyszłych zdarzeń.
3. Zajmują się jedynie wiedzą empiryczną, czyli możliwą do sprawdzenia za pomocą obiektywnych metod.
Część A. Jest to test „Prawda-fałsz”, czyli „plus-minus”.
Na miejsce kropek, przed każdym stwierdzeniem, napisać T (tak) albo „+”, gdy stwierdzenie to jest prawdziwe. Gdy stwierdzenie to jest błędne , to napisz N (nie) albo „- „ (minus).
........ Pierwszy podręcznik psychologii poznawczej napisał U.Neiser w roku 1897.
.........Pierwszy podręcznik psychologii poznawczej napisał H. Ebbinghaus.
.........Pierwszy podręcznik psychologii poznawczej napisał U.Neiser w roku 1967.
......... Psychologia procesów poznawczych to inaczej kognitywistyka
......... Psychologia procesów poznawczych to inaczej psychologia kognitywna
......... Psychologia procesów poznawczych to inaczej behawioryzm
......... Psychologia procesów poznawczych to inaczej ogólna nauka kognitywna
......... Psychologia procesów poznawczych to inaczej jedna z trzech wielkich koncepcji psychologicznych (obok behawioryzmu i koncepcji psychodynamicznej), określana mianem koncepcji poznawczej.
......... Psychologia procesów poznawczych powstała jeszcze w starożytności
......... Psychologia procesów poznawczych powstała pod koniec XlX wieku
......... Psychologia procesów poznawczych powstała po drugiej wojnie światowej
......... Angielski skrót STM oznacza inteligencję sztuczną
......... Angielski skrót AI oznacza inteligencję sztuczną
......... Bodziec proksymalny to energia fizyczna, która faktycznie pobudza receptor (np. pies wchodzi do pokoju, bodźcem proksymalnym jest światło odbite od psa i wpadająca do oka człowieka.)
.....
atuza