Marcin Król stwierdził, że polska nowoczesna myśl polit. powstała w XIX w. w wyniku sporu między myślą konserwatywną a rodzącą się myślą socjalistyczną. Na gruncie tego sporu powstawały nowoczesne partie polit., które proponowały społeczeństwu określone cele i metody działania.
Kazimierz Opałek myśl polityczna – koncepcje gruntujące, uzasadniające i projektujące działalność w dziedzinie polityki wewn. i zewn. danego państwa, stanowiące bądź prywatne opinie bądź oficjalne doktryny ugrupowań i stronnictw.
Bohdan Cywiński myśl polit. może przybierać różne kształty. W znacznym stopniu zależy to od osobowości twórcy, jego sposobu postrzegania polityki i pełnionej przezeń społ. roli. Bywa więc filoz. traktatem o celu historii lub komentarzem gracza lub kibica toczącej się gry. Bywa retrospekcją lub futurologią, wezwaniem do ludu lub podręcznikiem socjotechniki na użytek władzy. Trudno to określić, gdyż myśl polit. dotyczy różnych aspektów życia społ.
Włodzimierz Suleja myśl polit. może być ujmowana w rozumieniu teoretycznej inspiracji, która wyznacza cele polit., konkretnie sprawdza się w działaniu i porządkuje ludzkie działania w społeczeństwie. Pojęcie to łączy aspekt teoretyczny z praktycznym działaniem.
Jan Jachymek myśl polit. – poglądy lub koncepcje reformujące bądź negujące ustrój polit. państwa oraz tworzące wizję nowego ładu społecznego, u którego podstaw leży interes klasowy.
Henryk Zieliński badania historyków myśli polit. winny być nastawione na wyszukiwanie, analizowanie i charakteryzowanie koncepcji polit., a więc twierdzeń czy wskazań o charakterze generalnym, determinujących podstawowe kierunki rozwoju narodu i państwa i przejawiających się w działalności polit. w sposób względnie trwały i uporczywy.
Jerzy Jaruzelski myśl polit., jej rzeczywista postać nie przejawia się oficjalnie w enuncjacjach, a w walce o nie i wokół nich, w swoim środowisku i przeciwnikami z zewnątrz. Bez walki obraz jej jest martwy. Gdy zaś otwartej walki nie ma (czyli jest tłumiona, ukrywana, fałszowana, pozorowana) myśl polit. martwieje lub jest martwa.
S. Michałowski badania nad myślą polit. dotyczą społeczeństwa, a ściślej jego politycznej organizacji. Zatem istotą myśli polit. stanowią poglądy zawierające pewien model organizacji i funkcjonowania społeczeństwa, narodu lub jego pewnej grupy, a także drogi i sposoby osiągnięcia tego modelu.
1. poznawcza – poznanie wydarzeń z przeszłości, koncepcji oraz doktryn może mieć duży wpływ na teraźniejszość, ułatwić funkcjonowanie w życiu polit. i społ.
2. filozoficzna – poznanie roli narodu polskiego w świecie (np.: Polska jako „przedmurze chrześcijaństwa”), kształtowanie poglądów na świat.
3. ideowa – narody oczekują od historii apoteozy (aby ukazać wielkość narodu).
4. polityczna – modyfikowanie istniejącej już myśli polit. na nowy użytek, aby dopasować ją do obecnej sytuacji.
1. społeczeństwo albo szerzej rozumiane relacje między grupami społecznymi a jednostkami (np.: naród i mniejszości narodowe, suweren, klasy i warstwy społeczne, stany, lud, jednostka).
2. państwo (np.: ustrój polityczny, polityka zagraniczna, niepodległość, religia).
Wewnętrzne:
- brak państwowości podczas zaborów
- doświadczenia II RP
- II wojna światowa
- doświadczenia PRL (brak wolnego państwa)
- doświadczenia III RP
- położenie geopolityczne Polski
- procesy i zjawiska zachodzące na terenach polskich w sferze gosp. (tradycje szlacheckie, Polska rolnicza)
- rola jednostki w życiu politycznym (liderzy, którzy wpływają na losy narodu np.: Piłsudski, Kościuszko, Wałęsa)
Zewnętrzne (czyli dorobek cywilizacji eur., głównie od czasów rewolucji fr.)
- teoretycy myśli ekon. np.: John Mill
- filozofowie i działacze społeczni np.: Hegel, Comte, Rousseau, Kant, Nietzsche
- twórcy ruchu robotniczego (Marks, Engels, Lenin)
- politycy (B. Franklin, G. Washington, G. Clemencau)
- rozwiązania ustrojowe niektórych państw (USA, Szwajcaria, Francja, ZSRR)
- myśl społeczna Kościoła katolickiego (Jan Paweł II)
- programy partii i ugrupowań polit., prace liderów życia polit., którzy mają wpływ na programy partii
- propozycje ustaw, które odzwierciedlają koncepcje niektórych ugrupowań
- uchwały i rezolucje ciał kierowniczych
- poglądy myślicieli, filozofów, wybitnych ekonomistów
- prasa, na łamach której można prezentować swoje poglądy
- dzieła literackie
- wspomnienia
2 koncepcje narodu:
1. romantyczna (historyczno – terytorialna)
2. pozytywistyczna (etniczno – językowa)
Utrata niepodległości – 2 postawy:
1. koncepcja śmiertelności narodów – narodowość polska jako fenomen przejściowy nieuchronnie zaniknie i przyjdzie czas śmiertelności narodu, naród polski zniknie ze sceny eur., jest to zjawisko naturalne (Józef Kalasanty Szaniawski, Adam Gurowski)
2. Polska odzyska niepodległość, należy poszerzyć społeczną bazę walki o niepodległość i społeczną bazę narodu o lud. 2 stadia:
- romantyzm (historyczno – terytorialne rozumienie narodu)
- pozytywizm (etniczno – językowe rozumienie narodu)
Naród jest kategorią nadrzędną.
Joachim Lelewel o tym, czy naród istnieje, decyduje narodowość (to zespół cech społeczno – kulturowych, określony charakter narodowy, cnoty i wady narodu, obyczaje). Charakter narodowy jest czynnikiem konstytuującym naród, jest kształtowany przez rozwój społeczeństwa. Jeśli społeczeństwo nie rozwija się, naród zaniknie. Wg Lelewela naród polski to wszyscy mieszkańcy dawnego państwa polskiego (I RP), których trzeba przyciągnąć do odzyskania niepodległości.
Towarzystwo Demokratyczne Polskie (Wiktor Heltman, Jan Ludwik Janowski) zakładali hasło traktowania jako Polaków wszystkich mieszkańców dawnego Królestwa Polskiego niezależnie od języka, w jakim mówią. Tylko taki naród polski może zachować swój samoistny byt i wypełnić swoje posłannictwo. Językiem dominującym miał być język polski, z zachowaniem innych języków.
Maurycy Mochnacki istotą narodu jest zbiór wszystkich jego wyobrażeń, pojęć i uczuć odpowiadających religii, instytucjom polit., prawodawstwu, obyczajom. Wszystkie te elementy muszą być w związku z położeniem geograficznym, klimatem i innymi warunkami empirycznego bytu.
A. Mickiewicz naród to wytwór historii. Istnieje tak długo jak jego przeszłość nieustannie poprzez teraźniejszość styka się z jego przyszłością. Historia jest wartością, jest siłą, dźwignią narodowej egzystencji. Naród powinien się zmieniać, ale zachować jak najwięcej ze swojej tradycji. Naród to olbrzymia rodzina, której członkowie się kochają aż do gotowości poświęcenia swojego życia jedni za drugich, i własność których ma służyć pożytkowi powszechnemu.
Cyprian Kamil Norwid przeciwstawiał naród ludzkości. Dowodził historyczności i organiczności narodu polskiego (naród istniał i istnieje). Dla Polaków naród jest ludzkością, najważniejszą kategorią. Pisał o „najlichszym narodzie jako społeczeństwie i najznakomitszym społeczeństwie jako narodzie.”
Edward Dembowski naród jest kategorią historyczną. Najlepszym okresem dla narodu polskiego była przedchrześcijańska Słowiańszczyzna. Epoka feudalna to dla niego epoka wynaradawiającego latynizmu. Do epoki prawdziwie narodowej powrócimy, gdy o losach narodu będzie decydował lud (chłopi, robotnicy). „Aby stać się Polakiem, trzeba przestać być szlachcicem.” Szlachectwo było dla niego piętnem haniebnym. Trzeba odejść od szlachty i zwrócić się ku ludowi.
Bolesław Limanowski naród musi mieć pełną świadomość narodową. Jest to organizm bardziej psychiczny niż fizyczny (cielesny), bo ma wspólne uczucia, pragnienia, które przejawiają się w kulturze, piśmiennictwie, sztuce, wierzeniach. Pomimo rozbiorów naród polski istnieje. Limanowski wierzył, że ziemie polskie (teraz rozczłonkowane) połączą się w jedną całość. Naród może o sobie powiedzieć, że jest narodem, kiedy czuje się narodem. Mówiąc tak, zaświadcza swoje istnienie. Naród konstytuują zwyczaje, obyczaje, zasady moralne. Na kształtowanie narodu wpływa też religia, a wielką rolę odgrywa wspólny język. 2 etapy tworzenia się narodu: 1) trójstopniowa ewolucja – od rodziny poprzez rody do plemion, 2) powstanie narodu łączy się z powstaniem państwa. Naród buduje państwo, wpływa na to, jakie to państwo jest. Możliwa jest harmonia narodowa, która doprowadzi do zniesienia ucisku klasowego. Stanie się to poprzez unarodowienie państwa (przejście od ustroju kapitalistycznego do socjalistycznego). Oznacza to też uspołecznienie ziemii.
Józef Szujski narody są wynikiem woli Opatrzności (Bóg chciał poprzez narody działać na ludzkość). Zarówno dobre, jak i złe rzeczy w historii narodu mają głębszy sens, są wytyczane przez Boga. Tak tworzy się pewna misja narodu. Naród polski miał być „przedmurzem chrześcijaństwa” – miał bronić cywilizacji katolickiej oraz Słowiańszczyzny przed 2 wrogami Niemcami (zagrażają Słowianom) i Rosją (zagrażają rel. katolickiej). Każdy naród popełnia błędy, swoiste grzechy. Jest to choroba, ale każdy naród ma swoje 5 minut i Polska także się odrodzi i będzie mogła odegrać doniosłą rolę.
Walerian Kalinka naród jest wynikiem długiej pracy dziejowej, różnych procesów polit., społ. czy rel., co sprawia, że pewna grupa ludzi grupuje się na długie wieki wokół wspólnych interesów. Naród jest wolą Opatrzności. Ma swoją misję – Polska jako „przedmurze chrześcijaństwa.”
Michał Bobrzyński historia naszego narodu tworzy jedną całość, na którą składają się wszystkie jej okresy, nie wyłączając porozbiorowego, cała ta historia drga życiem tym samym, którym drga dzisiaj naród. Narody mają wpływ na kształtowanie się państw. Wartością nadrzędną jest naród – Bobrzyński określał go jako zmienne struktury społeczne i psychiczne. Od tych zmian zależą losy państwa, które jest najwyższą postacią narodu.
Bolesław Prus naród to organizm społeczny, a zarazem odmiana gatunku ludzkiego. Organizmem społecznym jest, bo posiada najważniejsze organa społeczne, zwłaszcza państwo. Odmianą gatunku ludzkiego jest dlatego, że ludzie tej samej narodowości posiadają duchowe, a także anatomiczne i fizjologiczne cechy wspólne, którymi różnią się od innych. Każdy naród może być silny lub słaby. Narody podlegają nieugiętym prawom rozwoju, podobnie jak każdy organizm. Rodzą się i umierają. Każdy naród musi pracować w kierunku praw swojego rozwoju i nie może tego zaniechać. 4 czynniki narodowego bytu: 1) terytorium, 2) wytwory naszej pracy, 3) organizm społeczny (najlepiej państwo), 4) jednostka (człowiek). Każdy naród powinien poszerzać swoją przestrzeń życiową, szukać nowych obszarów, dążyć do tego, aby być silny, bo od tego zależy los narodu. Narody silne wypierają słabsze. Porównywał naród do drzewa, tzn. że każdy człon narodu jest ważny. Ma do spełnienia inne funkcje, lecz wszystkie mają takie samo znaczenie.
Bolesław Wysłouch sprawy polskiej nie należy opierać na prawie historycznym, bo nie tradycja szlachecka, ale fakt istnienia 12-milionowej grupy etnograficznej jest rękojmią naszego narodowego bytu i realną podstawą naszych narodowych praw. Program PSL zakładał postulat pierwszeństwa przy sprzedaży ziemii polskiej członkom narodu Polaków. Ziemia jest podstawą rozwoju narodowego oraz dobrobytu.
Ludwik Gumplowicz w świecie przyrody i w świecie społecznym rządzą ślepe prawa natury. Wola ludzka nie ma wpływu na bieg wydarzeń. Tak więc narody powstają, rozwijają się, ale też mogą umierać. Zasadnicze procesy społeczne są efektem walki i konfliktów. Podstawowe prawo rozwoju społecznego polega na walce ras, czyli zbiorowości etnicznych, a więc też narodów. Wygrywa silniejszy. Tylko dzięki państwu tworzy się naród. Może istnieć naród bez państwa, ale przy powstaniu narodu państwo jest niezbędne. Uważał, że narody będą się rozwijały technicznie, natomiast rozwój społeczny nie będzie już istotny.
Zygmunt Balicki „Egoizm narodowy wobec etyki.” Naród kształtowany jest w ciągu trwających całe wieki doświadczeń i podobieństw. Posiada trwałą i ciągłą jaźń społeczną. Jest ona niezbędna, aby naród istniał. Naród jest formacją bezwysiłkową, która powstaje bez świadomego wysiłku myśli. Jest zespolony przez surową pamięć społeczną utrwaloną w tradycji, wierzeniach, obyczajach. Każdy naród ma swój indywidualny narodowy charakter, który powstaje przez wieki. Naród to kategoria najważniejsza. Niżej stoi lud, klasy czy warstwy. Swoistym zwieńczeniem funkcjonowania narodu jest państwo narodowe.
Jan Ludwik Popławski naród to trwale ukształtowany przez tradycję byt żyjący poprzez kolejne pokolenia, mający własną świadomość narodową. Naród polski jest jeden, niezależnie od granic zaborczych, a jego dobro stanowi kryterium oceny wszystkich zjawisk życia społecznego. Celem społeczeństwa polskiego miało być doskonalenie narodu.
Roman Dmowski „Jedność narodowa.” My jesteśmy narodem jednym, niepodzielnym, bo posiadamy poczucie swej jedności, wspólną świadomość, wspólną duszę narodową. Dusza narodowa to wytworzone przez wielowiekowy byt państwowy poczucie jedności w walce o wspólną egzystencję, w powodzeniach i klęskach ogólnych, w dążeniach do wspólnych celów, poczucie swej odrębności od obcych tradycją sąsiadów. Ta dusza narodowa wytworzona przez długi proces dziejowy, w dziejach znajduje uzasadnienie swego bytu i swoich aspiracji. Każdy z narodów sam kształtuje swój byt, ma wpływ na swoje losy.
Na początku XX w. narodowi demokraci przeszli na grunt egoizmu narodowego. 2 cechy narodu:
1) antyindywidualizm – wg Dmowskiego kiedy człowiek długo przebywa na jednej ziemii, w jednym państwie, pod jedną władzą, to coraz więcej zabiera to z duszy jednostki na rzecz jednej zbiorowej duszy narodu. Tworzy się najsilniejszy związek moralny, którego zerwanie przestaje zależeć od woli jednostki. Jesteś Polakiem nie dlatego, że ci się to podoba, ale dlatego, że inaczej być nie może. Nie można wyrwać ze swej duszy uczucia, które wiąże cię z tym narodem.
2) irracjonalizm – patriotyzm niezależny od woli jednostki. Jednostka zrośnięta przez lata ze swoim narodem nie ma wolnej woli. Musi być posłuszna woli zbiorowej narodu. W obronie swojego narodu Dekalog przestaje obowiązywać. Musimy poświęcić wszystko dla dobra ojczyzny (prowadzi to do antysemityzmu).
Po upadku I RP i abdykacji St. Augusta Poniatowskiego Polska znika z mapy Europy. Nie istniała w sensie fizycznym, ale w polskiej myśli politycznej istniała jako ideał, do którego należy dążyć. 3 podejścia do tego problemu:
1) lojalizm
2) ugoda
3) irredenta
LOJALIZM postawę lojalistyczną po III rozbiorze sformułował St. Szczęsny-Potocki, przeciwnik konstytucji 3 maja, zwolennik konfederacji targowickiej, nastawiony na szeroką współpracę z Rosją. „Nie mówię o Polsce przeszłej i Polakach – znikło już i to państwo, i to imię, jak znika wiele innych państw tego świata. Każdy z przeszłych Polaków ojczyznę sobie obrać powinien. Ja już jestem Rosjaninem na zawsze.”
J. K. Szaniawski jeszcze w 1813 z inicjatywy A. Czartoryskiego przygotował program zakładający przygotowanie do walki powstańczej. Przemiana w sposobie myślenia nastąpiła po upadku powstania list. (potępienie rodaków). Przyjął zasadę, że historia i tradycja narodu musi być zgodna z zasadami religii i moralności. W myśl tej zasady naród, który nie wypełnia zasad moralności uniwersalnej, przestaje istnieć. Takie zasady spełnia Rosja. Polacy muszą więc żyć i działać w ramach tego mocarstwa. Powstania skazują Polskę na narodową śmierć.
Henryk Rzewuski akcentował koncepcję supremacji imperium ros. To imperium zjednoczy cały świat słowiański. Swoje credo wyłożył w pracy z 1841 „Mięszaniny obyczajowe” – każdy naród ma przyrodzoną formę żywotną. Dla Polski jest to federacja szlachty posiadającej pełnowładztwo. Każdy naród i państwo starzeją się, tak jak człowiek, i zapadają w historyczną nicość. Identycznie działo się z narodem polskim. Zrywy niepodległościowe nie mają szansy na powodzenie, bo naród polski wyczerpał swoje zasoby. Należy zmierzać do podporządkowania się Rosji i władzy absolutnej cara. Polska może dziś istnieć jako prowincja słowiańskiego cesarstwa ros.
Michał Grabowski współtwórca koterii petersburskiej nastawionej na współpracę z carem. Historia narodu polskiego jest już zakończona. Polska może istnieć od dziś tylko jako członek Rosji lub Słowiańszczyzny. Patriotyzm ma polegać na tym, aby być powolnym i pożytecznym w losach wielkiego cesarstwa ros. Nasz naród do tej wspólnoty może wnosić rzeczy wartościowe, ale sam nie może istnieć.
Adam Gurowski w czasie powstania list. żądał detronizacji cara, w 1832 był inicjatorem założenia Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Jednak już w 1835 zmienił poglądy i prosił cara o wybaczenie. Idealnym rozwiązaniem dla Polski jest autokracja ros. Miejsce Polaków jest w Rosji. W sprawie reformy oświaty proponował, aby język polski (jako zdegenerowany dialekt języka ros) zastąpić w szkołach językiem starocerkiewnosłowiańskim. W 1849 wyjechał do USA, gdzie napisał pracę „Ameryka i Europa” – przeznaczeniem Ameryki i Rosji jest podział świata między siebie i przejęcie panowania nad upadłymi państwami Europy. Naród polski we wspólnocie skupionej wokół Rosji będzie odgrywał dużą rolę, może wiele wnieść do tej wspólnoty. Był przekonany, że państwa zintegrowane wokół Rosji będą potężnym imperium.
Po upadku powstania styczniowego postawy lojalistyczne nie były już tak nasilone.
Kazimierz Krzywicki „Polska i Rosja” (1872) – propozycje wyrzeczenia się przez Polaków aspiracji państwowych i niepodległościowych, a wobec zagrożenia germańskiego połączenie się narodu polskiego i ros. Współpraca z narodem rosyjskim uda się, jeśli nie będziemy stawiać żadnych żądań. Zrywy nie przyniosły nic oprócz rozlewu krwi i ucisku.
Róża Luksemburg (SDKP) na III Kongresie Socjalistycznym i Robotniczym w Zurychu w 1893 dowodziła, że w epoce kapitalizmu hasła narodowe utraciły swoją atrakcyjność. Przemysł Królestwa Polskiego związany jest z rynkiem rosyjskim, podobnie jak przemysły innych zaborów związane są z gospodarkami zaborców. Wobec tych praw ekonomiki nierealnymi stają się dążenia do utworzenia kapitalistycznego państwa polskiego.
KPP na zjeździe założycielskim w XII 1918 przyjęto deklarację programową, w której stwierdzono, że „w okresie międzynarodowej rewolucji socjalnej niszczącej podstawy kapitalizmu, proletariat polski odrzuca wszystkie hasła polit., takie jak autonomia czy samostanowienie, jako wyrosłe z rozwoju form politycznych okresu kapitalizmu. Międzynarodowy obóz rewolucji socjalnej nie zna problemu granic” (czyli niepodległych państw).
II nurt postaw lojalistycznych Bogdan Hutten-Czapski (współpraca z Austrią).
1) koncepcje lojalizmu oznaczały rezygnację z dążeń niepodległościowych, postawy ugodowe zakładały, że trzeba odłożyć myśl o odzyskaniu niepodległości (o powstaniu) na bardziej sprzyjające okoliczności np.: lepsza sytuacja międzynarodowa.
2) lojalizm – naród polski musi pozbyć się swoich ułomności, wad i przywar, koncepcje ugody zakładały, że naród polski może się ich wyzbyć i odegrać doniosłą rolę, może podźwignąć się z upadku i odzyskać niepodległość.
3) lojalizm – poszukiwanie wzorców ustrojowych i cywilizacyjnych w państwach zaborczych, ugodowcy – strach przed zmianami rewolucyjnymi, docenianie roli chłopów.
Konocia