Prawo karne (materialne) – jest to dziedzina prawa określająca czyny będące przestępstwami, kary grożące za popełnienie przestępstw, środki karne i środki zabezpieczające stosowane w związku z naruszeniem prawa karnego oraz zasady odpowiedzialności karnej.
Prawo karne w szerszym znaczeniu tego określenia obejmuje również prawo karne procesowe (inaczej postępowanie karne albo procedura karna) oraz prawo karne wykonawcze.
Prawo karne procesowe – jest to dziedzina prawa określająca reguły postępowania organów państwowych w procesie karnym, tj. działalność zmierzającą do ustalenia, czy i przez kogo popełnione zostało przestępstwo, i do osądzenia sprawcy przestępstwa. Prawo karne procesowe określa też uprawnienia i obowiązki osób uczestniczących w procesie karnym.
Prawo karne wykonawcze – reguluje tryb wykonywania kar orzeczonych za przestępstwo oraz uprawnienia osób skazanych. W ramach prawa karnego wykonawczego wyróżnia się jego część o największym znaczeniu praktycznym, zwaną prawem penitencjarnym, która zawiera przepisy odnoszące się do wykonywania kary pozbawienia wolności.
Prawo karne materialne zawarte jest w Polsce głównie w Kodeksie Karnym, prawo karne procesowe w Kodeksie Postępowania Karnego, zaś prawo karne wykonawcze w Kodeksie Karnym Wykonawczym.
Prawo karne międzynarodowe – obejmuje wszelkie międzynarodowe aspekty odpowiedzialności karnej. W tym szerokim rozumieniu prawo karne międzynarodowe obejmuje:
· Normy prawa karnego wewnętrznego poszczególnych państw, dotyczące zakresu zastosowania ustawy karnej,
· Normy prawa wewnętrznego i normy zawarte w dwustronnych i wielostronnych umowach międzynarodowych, odnoszące się do ekstradycji i innych form współpracy międzynarodowej w sprawach karnych.
· Normy prawa międzynarodowego zawarte w wielostronnych umowach międzynarodowych, odnoszące się do pewnych czynów,
· Normy prawa międzynarodowego ustanawiające odpowiedzialność za zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko pokojowi i zbrodnie przeciwko ludzkości.
· Normy prawa międzynarodowego zawarte w wielostronnych umowach międzynarodowych odnoszące się do praw człowieka.
Z chwilą uzyskania przez Polskę członkowstwa w Unii Europejskiej prawo unijne wywiera wpływ na polskie prawo karne. Odbywa się to zarówno przez zobowiązanie polskiego ustawodawcy do tworzenia określonych przepisów, jak i przez bezpośrednie stosowanie prawa unijnego.
II. Nauka prawa karnego i nauki pokrewne
Nauka prawa karnego – zajmuje się wykładnią obowiązujących przepisów, tworzeniem usystematyzowanego zbioru pojęć, instytucji i zasad tego prawa. W ramach tej dyscypliny mieści się również wyjaśnianie społecznej funkcji przepisów, instytucji i zasad prawa karnego oraz ich krytyczna ocena i formułowanie propozycji zmian prawa karnego.
Do nauk pokrewnych prawa karnego zaliczamy:
· Kryminologię,
· Wiktymologię,
· Kryminalistykę,
· Naukę o polityce kryminalnej i nauki penitencjarne.
Kryminologia – nauka o przestępczości i przestępcy. Uprawiana jest w formie badań empirycznych i formułowania na ich podstawie twierdzeń ogólnych o badanych zjawiskach. Problemem któremu kryminologia poświęca najwięcej miejsca, jest zagadnienie przyczyn przestępczości. Prowadzone są też kryminologiczne badania nad sprawcami przestępstw, dotyczące ich cech fizycznych, motywów działania, cech osobowości i tryby życia. Do zadań kryminologii zalicza się też badania środków i metod zwalczania i zapobiegania przestępczości i ich skuteczności.
Wiktymologia – jest nauką o ofierze przestępstwa. Stanowi ona dopełnienie kryminologii. Wiktymologia zajmuje się zjawiskiem pokrzywdzenia przestępstwem i osobą pokrzywdzoną. W szczególności zajmuje się badaniem roli ofiary w genezie przestępstwa, zwłaszcza ustaleniem czynników tworzących podatność na stanie się ofiarą przestępstwa oraz metod zapobiegania wyktymizacji.
Kryminalistyka – jest nauką o metodach i środkach wykrywania przestępstw, wykrywania i ścigania ich sprawców oraz uzyskiwania i utrwalania środków dowodowych dla celów procesu karnego. W ramach kryminalistyki wyróżnia się:
· Taktykę kryminalistyczną – taktyka przesłuchania lub taktyka pościgu za sprawcą.
· Taktykę kryminalistyczną – wykorzystuje osiągnięcia innych dziedzin naukowych dla tworzenia metod rekonstrukcji zdarzenia przestępnego i identyfikacji sprawcy (np. daktyloskopia, używanie wariografu).
Nauka o polityce kryminalnej – działalność organów państwowych w zakresie wymiaru sprawiedliwości i w sprawach karnych. Obejmuje ona politykę ustawodawczą państwa w zakresie tworzenia prawa karnego, politykę ścigania przestępstw, politykę wpływania na stosowanie przez sądy kar za poszczególne rodzaje przestępstw (tzw. polityka karna) i politykę w zakresie wykonywania kar pozbawienia wolności.
Nauka penitencjarna – zajmuje się różnymi aspektami wykonywania kary pozbawienia wolności. W ich zakres wchodzi zarówno problematyka prawna penitencjarnego, jak i zagadnienie metod postępowania ze skazanymi w celu ich resocjalizacji lub przynajmniej w celu zapobieżenia ich degradacji społecznej w trakcie wykonywania kary.
§ 2. Funkcje prawa karnego
Funkcja sprawiedliwościowa – jest to zaspokajanie poczucia sprawiedliwości osoby pokrzywdzonej przestępstwem, a także rodziny ofiary i jej grupy społecznej przez ukaranie sprawcy (leżu to u genezy prawa karnego). Wg Makarewicza pojawiła się w społeczeństwach pierwotnych jako instynktowna reakcja na przestępstwo jako odpłata. Odgrywa ona znaczną rolę w przestępstwach tradycyjnych, pospolitych przestępstwach, gdzie pokrzywdzonym jest konkretna jednostka (np. zabójstwo, zgwałcenie, kradzież).
Funkcja ochronna – prawo karne ma służyć ochronie pewnych dóbr, których istnienie i respektowanie składa się na pewien porządek społeczny. Odgrywa ona znaczną rolę w przestępstwach tzw. bez ofiar, godzących w interes ogólny, takich jak: fałszowanie dokumentów, nielegalne posiadanie broni czy szpiegostwo.
Funkcja gwarancyjna – prawo karne powinno wyraźnie określać, co jest przestępstwem, zagwarantować jednocześnie obywatelowi, że nie będzie on pociągnięty do odpowiedzialności karnej za cyny, których prawo za przestępstwo nie uważa. Funkcja ta, w której realizacji ważną rolę odgrywa zasada „Nullum crimen sine lege” ma w odróżnieniu od funkcji sprawiedliwościowej i ochronnej charakter wtórny – tzn. nie odnosi się do racji bytu prawa karnego, a służy jedynie ochronie jednostki przed arbitralnym postępowaniem organów państwowych.
§ 3. Zasady prawa karnego
I. Zasada odpowiedzialności karnej za czyn
Współcześnie prawo karne kieruje się zasadą, że odpowiedzialność karna jest konsekwencją popełnienia przez człowieka czynu (działania lub zaniechania). Zasada ta wyznacza prawu karnemu bardzo istotny prób jego tworzenia i stosowania. Karanie za myśli lub poglądy oznaczałoby nadmierne ingerowanie w wewnętrzną sferę życia człowieka, sprzeczne z jednym z podstawowych praw człowieka – prawem do posiadania własnych poglądów.
Odpowiedzialność karna może nastąpić jednak, gdy czyjś pogląd uzewnętrzni się w czynie (np. art. 256KK przewiduje przestępstwo publicznego propagowania faszyzmu) i oczywiście wtedy gdy zamiar popełnienia przestępstwa jest realizowany, np. gdy osoba mająca zamiar zabicia przechodzi od samego zamiaru do usiłowania zabójstwa.
Nie jest pociąganiem do odpowiedzialności karnej umieszczanie niepoczytalnych sprawców w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym (art. 94 KK), ponieważ umieszczenie w Tm zakładzie nie jest karą, lecz środkiem zabezpieczającym.
Zasada odpowiedzialności karnej za czyn przesądza tylko, że odpowiedzialność ta nie może nastąpić bez uprzedniego czynu sprawcy, tj. czyn jest niezbędną przesłanką odpowiedzialności karnej.
II. Zasada winy
Prawo karne opiera się na zasadzie winy. Oznacza to, że sprawca czynu zabronionego ponosi odpowiedzialność karną tylko wtedy, gdy z popełnienia czynu można postawić mu zarzut.
Podstawowym warunkiem osobistej zarzucalności czynu (czyli winy) jest współcześnie przede wszystkim występowanie określonej więzi psychicznej między sprawcą a jego czynem.
W odniesieniu do przestępstw umyślnych więź ta polega na tym, że sprawca ma zamiar popełnienia czynu. Ten element określany jest jako strona podmiotowa przestępstwa. Często utożsamia się winę ze stroną podmiotową, a zasadę winy nazywa się zasadą subiektywizmu.
W obowiązującym polskim prawie karnym zasada winy wyrażona jest w art. 1 § 3 KK („Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu”). Czyn który wypełnia znamiona określone w ustawie karnej nie jest przestępstwem, jeżeli nie został przez sprawcę zawiniony.
III. zasada odpowiedzialności indywidualnej i osobistej
Zasada odpowiedzialności indywidualnej – znajduje swoje odbicie w KK w przepisach części szczególnej , formułujących przestępstwo jako własny czyn sprawcy, a także w przepisach o współsprawstwie, podżeganiu i pomocnictwie. Obowiązuje tam zasada indywidualizacji odpowiedzialności karnej (art. 21 KK) osób współdziałających w popełnieniu przestępstwa.
Zasada odpowiedzialności osobistej – odpowiedzialność karna powinna mieć charakter nie tylko indywidualny ale także osobisty, tzn. nie może jej przejąć na siebie inna osoba niż sprawca przestępstwa. Art. 239 KK traktuje jako przestępstwo poplecznictwa odbywanie kary za skazanego.
Osobisty charakter odpowiedzialności karnej nie oznacza, że w praktyce skutki skazania nie dotkną innych osób, zwłaszcza rodziny skazanego. Są to jednak uboczne, niezamierzone przez ustawodawcę skutki odpowiedzialności karnej.
IV. Zasada humanitaryzmu
Zgodnie z tą zasadą prawo karne powinno być humanitarne, ludzkie w tym znaczeniu, że wymagania przez nie stawiane powinny być na miarę możliwości ludzi, a stosowane kary i środki nie powinny być okrutne, nie powinny poniżać karanego ani wyrządzać mu zbędnych dolegliwości.
Postulat humanitaryzmu prawa karnego zajmował wiele miejsca w twórczości myślicieli okresu Oświecenia, przyczyniając się do zniesienia tortur i kar okrutnych. Współcześnie zasada humanitaryzmu wynika np. z art. 3 Europejskiej Karty Praw Człowieka, który zakazuje stosowanie kary chłosty.
Zasada humanitaryzmu ma duże znaczenie w prawie karnym wykonawczym, ponieważ w trakcie wykonywania kary pozbawienia wolności możliwości działań, które tę zasadę naruszają , są największe.
V. Zasada nullum crimen sine lege
1. Uwagi ogólne
Nullum crimen sine lege – nie ma przestępstwa bez ustawy – jest najważniejszą zasadą współczesnego prawa karnego, chroniącą jednostkę przed arbitralnym posługiwaniem się represją karną przez organy państwowe.
Omawiana zasada jest niekwestionowanym składnikiem idei państwa prawa. W wielu państwach umieszcza się ją w konstytucji. Uznana też została za zawierającą jedno z podstawowych praw człowieka. Umieszczona została np. w Europejskiej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 roku (art. 11).
W prawie polskim zasada ta sformułowana jest w art. 42 KRP zgodnie z którym: „Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia”.
2. Nullum crimen sine lege scripta
Z zasady tej wynika, że prawo karne nie tylko musi być prawem pisanym, ale musi to być prawo zapisane w specyficznym akcie normatywnym, takim jak ustawa.
Stanowienie prawa karnego wyłącznie w formie ustaw nie oznacza, że akty normatywne niższej rangi nie mają żadnego znaczenia dla odpowiedzialności karnej. W doktrynie prawa karnego nie budził wątpliwości pogląd, że ustawowy przepis karny może mieć charakter blankietowy, tzn. może odsyłać do rozporządzeń i zarządzeń dla sprecyzowania pewnych znamion.
Pogląd o dopuszczalności blankietowej został zakwestionowany w orzecznictwie TK, wg którego zasada ustawowego charakteru przepisów karnych ma charakter absolutny.
TK złagodził jednak swoje stanowisko w tej kwestii, stwierdzając, że nie narusza zasady nullum crimen sine lege doprecyzowanie znamion przestępstwa w aktach wykonawczych wydanych w zgodzie z
art. 92 ust 1 KRP. Niekiedy przepisy niższej rangi mogą być pomocne dla interpretacji przepisu ustawowego w konkretnej sprawie.
3. Nullum crimen sine lege certa
Wynikający z zasady nullum crimen sine lege postulat określoności ustawowego przepisu adresowany jest do ustawodawcy, który powinien tak sformułować przepis, by jego odbiorca mógł go zrozumieć i przestrzegać.
Zasada określoności i przejrzystości zakazu karnego może być naruszona przez niejasne stylistycznie sformułowanie przepisu albo przez użycie słów zaczerpniętych bez koniecznej potrzeby spoza języka potocznego. Najczęściej jednak nieokreśloność przestępstwa wynika z używania tzw. znamion ocennych, dopuszczających różne ich rozumienie, np. takich jak zeszpecenie (art. 156 KK).
Jest oczywiste, że w państwie praworządnym nie powinny obowiązywać przepisy karne, których ustawodawca nie potrafi sformułować dokładnie ani nie ma na to szans w drodze orzecznictwa SN. Ustawodawca nie może bowiem wymagać od obywatela uświadomienia sobie zakresu zakazu karnego i przestrzegania go, jeżeli sam nie jest w stanie określić wyraźnie jego granic.
4. Zakaz analogii
Stosowanie przepisów w drodze analogii, dopuszczalne w innych dziedzinach prawa, dla wypełnienia luk w prawie, jest w prawie karnym zabronione w tym zakresie, w jakim miałoby prowadzić do odpowiedzialności karnej osoby, której czyn nie wypełnia znamion żadnego z przestępstw opisanych w ustawie karnej.
Sytuacja ta nie jest bowiem luką w prawie karnym, lecz oznacza, że prawo karne sytuację te milcząco uregulowało, nie uznając czynu za przestępny.
W Polsce zakaz stosowania analogii w prawie karnym wynika z art. 1 § 1 KK.
Gdyby analogia była dopuszczalna oznaczało by to, że jednostka mimo przestrzegania obowiązujących przepisów może narazić się na odpowiedzialność karną, jeżeli popełni czyn analogiczny, podobny do czynu zabronionego pod groźbą kary. Oznaczałoby to znaczne osłabienie bezpieczeństwa prawnego, gdyż reakcja organów państwowych w zakresie ścigania przestępstw stałaby się znacznie mniej przewidywalna.
5. Nullum crimen sine lege praevia (lex retro non agit)
Ustawy retroaktywne są nie do pogodzenia z zasadami państwa praworządnego, gdyż zaskakują obywateli, którzy mieli prawo sądzić, że zachowując się w określony sposób, nie narażają się na odpowiedzialność karną.
Zasada lex retro non agit nie rozstrzyga sytuacji, w których sama ustawa garna nie ulega zmianie, ale zmienia się jej interpretacja w tym kierunku, że czyny uważane dotąd za nieprzestępne wg nowej interpretacji uważane są za wypełniające znamiona przestępstwa. Z czysto formalnego rozumienia zasady ustawa karna nie działa tutaj wstecz, gdyż obowiązywała w chwili popełnienia czynu. Sytuacja taka może być potraktowana jako niezawiniony przez sprawcę błąd co do prawa.
Zasada lex retro non agit zabrania również stosowania wstecz ustaw zaostrzających odpowiedzialność karną. Nie ma natomiast zakazu nadawania mocy wstecznej ustawą łagodzącym odpowiedzialność karną lub znoszącym przestępność czynu.
6. Nulla poena sine lege
Wymogi formy ustawowej, określoności, zakaz analogii i zakaz retroaktywności odnoszą się również do ustanawiania i stosowania kary za przestępstwo.
W przeciwieństwie do opisu ustawowego przestępstwa, gdzie maksymalna określoność jest zawsze zaletą, ścisłe określenie zagrożenia karą jest łatwe, ale niepożądane. Oznaczenie kary za dany typ przestępstwa w postaci tzw. sankcji bezwzględnie oznaczonej uniemożliwia sędziemu wymierzenie kary sprawiedliwej, dostosowanej do wagi i okoliczności konkretnego czynu.
Przyjęte jest więc współcześnie określanie w ustawie rodzaju kary oraz jej dolnej i górnej granicy – jest to tzw. sankcja względnie określona.
Naruszeniem zasady Nulla poena sine lege było by pozostawienie sędziemu całkowitej swobody w wyborze rodzaju i wysokości kary – sankcja nieoznaczona.
§ 4. Szkoły i kierunki w nauce prawa karnego
1. Kierunek racjonalistyczno – humanitarny wieku Oświecenia
Myśliciele oświecenia postulowali stworzenie jasnego i przejrzystego, zapisanego w ustawie prawa karnego, które stwarzałoby obywatelom ochronę przed samowolą organów państwowych.
Prawa karnego dotyczył także ogólny postulat równości wobec prawa i zlikwidowania przywilejów stanowych.
Postulowano też, by za przestępstwa uznawane były tylko czyny szkodliwe społecznie.
Myśliciele tego okresu sprzeciwiali się okrucieństwu stosowanych wówczas kar i posługiwaniu się torturami w procesie karnym.
Idee humanitaryzmu, racjonalności i jasności prawa karnego, głoszone w okresie oświecenia były następnie w różnym stopniu realizowane w kodeksach karnych.
2. Szkoła klasyczna
Szkoła ta przyjęła główne postulaty okresu oświecenia, ale się do nich nie ograniczyła i rozwinęła bardziej szczegółowo koncepcje i zasady odnoszące się do odpowiedzialności karnej.
Przedstawiciele tej szkoły podkreślali, że punktem wyjścia dla odpowiedzialności karnej jest czyn zabroniony przez ustawę karną. Czyn człowieka jest wyrazem jego woli, co umożliwia przypisanie sprawcy winy za jego zachowania i potępienie tego czynu, wyrażające się w wymierzeniu kary.
Istotą kary jest sprawiedliwa odpłata za czyn. Powinna być więc ona proporcjonalna do wagi popełnionego czynu i do winy sprawcy. Kara może jednak spełniać również pewne funkcje prewencyjne, np. funkcja ogólno prewencyjna.
3. Szkoła antropologiczna
Szkoła ta odrzuciła pojęcie winy jako podstawy odpowiedzialności karnej, a w rezultacie odrzuciła też same pojęcie odpowiedzialności. Wg szkoły antropologicznej postępowanie człowieka zdeterminowane jest jego cechami wrodzonymi – nie można mu z popełnienia przestępstwa czynić zarzutu ani wymierzyć kary.
Reakcją na przestępczość powinno być stosowanie środków zabezpieczających społeczeństwo przed tym zjawiskiem. Podstawą stosowania takich środków miał być nie sam fakt popełnienia przestępstwa, lecz stan niebezpieczeństwa, jako pewna cecha jednostki.
Szkoła antropologiczna przyczyniła się do rozwoju kryminologii, zwłaszcza spowodowała wzrost zainteresowania badaniami nad osobą przestępcy. Nie miała natomiast większego wpływu na prawo karne.
4. Szkoła socjologiczna
Wg tej szkoły przestępczość obok przyczyn związanych z osobowością jednostki ma swoje przyczyny tkwiące w warunkach społecznych.
Przesłanką odpowiedzialności karnej miał być nadal czyn zabroniony przez ustawę, ale przestał on być głównym elementem decydującym o rozmiarach tej odpowiedzialności.
„Nie czyn, lecz sprawca zostaje ukarany” – ten skrót myślowy miał znaczyć, że przy reagowaniu na przestępstwo należy większą uwagę zwracać na jego sprawcę i na możliwości prewencyjnego oddziaływania na niego, mniejszą natomiast na wagę popełnionego przestępstwa.
Podstawowym celem kary miała być niesprawiedliwa odpłata, lecz ochrona dóbr prawnych, osiągana przez prewencyjne oddziaływanie na konkretnego sprawcę (prewencja indywidualna).
§ 5. Zagadnienia kryminalizacji
1. Kryminalizacja i nauka o kryminalizacji
Kryminalizacja – jest to utrzymywanie przez ustawodawcę pewnych czynów za przestępstwa lub utrzymywanie przestępności tych czynów. Jako pewne zjawisko może być uprawiana jako opisowa nauka o kryminalizacji i jako normatywna nauka o kryminalizacji.
· Opisowa nauka o kryminalizacji – zajmuje się opisem i analizą tego zjawiska jako fragmentu rzeczywistości społecznej, zwłaszcza zaś ustalaniem, jakie są rzeczywiste powody kryminalizacji.
· Normatywna nauka o kryminalizacji – ma charakter postulatywny i polega na tworzeniu pewnych zasad określających, kiedy kryminalizacja powinna następować (kiedy jest dopuszczalna).
§ 6. Ustawa karna i jej stosowanie
I. Źródła polskiego prawa karnego
1. Kodeks Karny
Prawo karne obowiązujące w Polsce zawarte jest głównie w KK z 1997 roku, stosowanym od 1 września 1998 roku.
Dzieli się na trzy części: część ogólną, cześć szczególną i część wojskową.
Część ogólna – zawiera główne przepisy określające zasady odpowiedzialności karnej, reguły obowiązywania ustaw karnych, katalog kar i zasady ich wymierzania.
Część szczególna – zawiera przepisy o poszczególnych typach przestępstw. Jest zbiorem definicji poszczególnych przestępstw i jednocześnie wskazuje, jakie kary grożą za ich popełnienie (przepis części szczególnej = dyspozycja + sankcja).
Część wojskowa – zawiera przepisy karne odnoszące się do żołnierzy. Są to zarówno przepisy ogólne, jak i przepisy opisujące specyficzne przestępstwa wojskowe.
2. Przepisy innych dziedzin prawa
Prawo karne nie funkcjonuje w izolacji, jest częścią całego systemu prawa i cały system wpływa na jego stosowanie. Jeżeli stosujemy art. 278 o kradzieży to kwestię czy rzecz jest cudza oceniamy, stosując przepisy prawa cywilnego.
II. Wykładnia przepisów prawa karnego
Interpretując przepisy karne, trzeba zwrócić szczególną uwagę na metody wykładni tych przepisów, które wyznaczają zakres kryminalizacji, a więc głównie przepisów części szczególnej KK. Jest to ten fragment prawa karnego, który wyznacza ramy niektórych zachowań obywateli. Są oni adresatami tych przepisów, w związku z czym szczególne znaczenie ma tutaj wykładnia językowa.
Wykładnia językowa odwołuje się do znaczenia słów użytych w tekście ustawy, jest rodzajem wykładni stosunkowo najbardziej dostępnym dla nie prawników.
Odwołanie się do wykładni celowościowej i systemowej może mieć miejsce tylko wtedy, gdy wykładnia językowa dopuszcza różne warianty rozumienia przepisu. Wtedy wybranie wariantu węższego rozumienia przepisu (wykładnia zawężająca) lub szerszego rozumienia (wykładnia rozszerzająca) może być uzasadnione np. celem przepisu.
III. Obowiązywanie ustawy karnej pod względem czasu
1. Wejście w życie
Ustawa karna obowiązuje od momenty jej wejścia w życie, który to moment określa ona sama, np. poprzez użycie zwrotu „z dniem ogłoszenia lub przez podanie konkretnej daty.
W prawie karnym szczególne znaczenie ma instytucja „vacatio legis” jest to okres między opublikowaniem ustawy a jej wejściem w życie. Okres ten jest konieczny dla zapoznania się obywateli z nowymi przepisami i dostosowanie swojego postępowania do wymagań, jakie stawiają.
Końcowy moment obowiązywania ustawy karnej jest na ogół określany w nowej ustawie regulującej tę samą problematykę, która w związku tym uchyla ustawę obowiązującą uprzednio.
2. Czas popełnienia przestępstwa
Dla stosowania zasad obowiązywania ustawy karnej pod względem czasu istotne znaczenie ma określenie czasu popełnienia przestępstwa.
Obowiązujący kodeks karny rozstrzyga tą kwestię w art. 6 § 1, stwierdzając, że „Czyn zabroniony uważa się za popełniony w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany”.
Zasada określona w art. 6 § 1 KK zna jednak wyjątek odnoszący się do kwestii obliczania terminu przedawnienia przestępstwa. Mianowicie w świetle art. 101 § 3 KK dla obliczenia terminu przedawnienia przestępstw skutkowych miarodajny jest nie czas działania lub zaniechania, lecz czas nastąpienia skutku.
3. Obowiązywanie ustawy karnej pod względem czasu
Reguły obowiązywania ustawy pod względem czasu mają znaczenie zwłaszcza wtedy, gdy po popełnieniu określonego czynu zmienia się jego ocena w świetle prawa karnego. Wiadomo, że nowa ustawa kryminalizująca czyny dotąd nieprzestępne nie może mieć zastosowania do czynów popełnionych przed jej wejściem w życie. Wynika to z zasady lex retro non agit.
Zasada ta nie rozstrzyga jednak wszystkich sytuacji związanych z pojawieniem się nowych ustaw karnych. Jeżeli po popełnieniu przestępstwa, lecz przed wydaniem prawomocnego wyroku w sprawie o to przestępstwo następuje zmiana ustawy karnej – powstaje problem, czy zastosować w procesie ustawę, która obowiązywała w chwili popełnienia czynu, czy ustawę obowiązującą w czasie orzekania.
Art. 4 § 1 KK rozstrzyga tę kwestię w ten sposób, że w zasadzie stosuje się nową ustawę (czyli tę, która obowiązuje w czasie orzekania), chyba że ustawa obowiązująca uprzednio jest względniejsza dla sprawcy.
Pojęcie „ustawy względniejszej” ujęte jest a art. 4 § 1 KK indywidualizująco, ma to być bowiem ustawa względniejsza dla konkretnego sprawcy. Należy więc ocenić całokształt uregulowań porównywanych ustaw, przymierzając je do konkretnego czynu konkretnego sprawcy i na tej podstawie stwierdzić, która z nich jest względniejsza....
przemekn5