A) Systemy ochrony praw człowieka Rady Europy.
Już Statut Rady Europy (Londyn, 5.V.1949) zawiera pewne zapisy dotyczące konieczności ochrony praw człowieka. Określając cele Rady Europy Statut stanowi, iż będą one osiągane między innymi przez ochronę i rozwój praw człowieka i podstawowych wolności. Stanowi również, że każdy członek Rady Europy uznaje zasadę rządów prawa oraz zasadę, na mocy której każda osoba znajdująca się pod jego jurysdykcją może korzystać z praw człowieka i podstawowych wolności. W przypadku poważnych naruszeń tych postanowień, każdy członek Rady Europy może być zawieszony w swym prawie reprezentacji. W literaturze określa się cele Rady Europy jako „demokracja – rządy prawa – prawa człowieka”.
Spośród Konwencji Rady Europy dotyczących praw człowieka na uwagę zasługują szczególnie:
1. Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Rzym, 4.XI. 1950)
wraz z Protokołami Dodatkowymi.
Konwencja składa się z preambuły i artykułu 1 oraz pięciu rozdziałów.
W Preambule przytoczone są argumenty za uzgodnieniem treści Konstytucji. Artykuł 1 stanowi, że Wysokie Układające się Strony przyznają każdej osobie podlegającej pod ich jurysdykcję prawa i wolności określone w Rozdziale I Konwencji.
Rozdział I (artykuły 2-18) gwarantuje prawa obywatelskie i polityczne. Należą do nich:
Ó prawo do życia chronione ustawą,
Ó zakaz poddawania torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu bądź karaniu,
Ó zakaz trzymania w niewoli lub poddaństwie,
Ó prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego,
Ó prawo do słusznego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym czasie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony na mocy prawa,
Ó prawo do domniemania niewinności, prawa oskarżonego w postępowaniu karnym,
Ó prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego,
Ó miru domowego oraz korespondencji,
Ó prawo do wolności myśli, sumienia i religii,
Ó prawo wolności wypowiedzi
Ó prawo do swobodnego pokojowego zgromadzania się oraz do swobodnego zrzeszania się z innymi,
Ó prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny.
Korzystanie z praw i wolności zawartych w Konwencji ma być zapewnione bez jakiejkolwiek dyskryminacji ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, język, religię, poglądy polityczne lub jakiekolwiek inne pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie lub jakąkolwiek inna przyczynę.
W przypadku wojny lub innego niebezpieczeństwa publicznego zagrażającemu życiu narodu każda z Wysokich Układających się Stron może podjąć środki uchylające stosowanie zobowiązań Konwencji w zakresie ściśle odpowiadającym wymogom sytuacji, pod warunkiem, że środki te nie są sprzeczne z innymi zobowiązaniami wynikającymi z prawa międzynarodowego (poza zastrzeżeniami dotyczącymi niektórych artykułów Konwencji).
Rozdział II zawiera jedynie artykuł 19, który w celu zapewnienia przestrzegania zobowiązań Konwencji, przewiduje utworzenie dwóch organów: Komisji Praw Człowieka i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Konwencja poświęca tym organom dwa kolejne rozdziały III i IV (artykuły 20-37 i 38-56).
Rozdział V (artykuły 57-66) dotyczy postanowień końcowych związanych m.in. z prawem do dokonywania zastrzeżeń, wypowiedzenia, otwarciem do Podpisu, wejściem w życie itp.
Konwencja jest traktatem międzynarodowym, tworzy więc prawa i obowiązki dla Państw – stron. Weszła ona w życie 3.IX.1953 roku. Polska podpisała Konwencję a następnie ją ratyfikowała 19.I.1993 roku (wraz z protokołami 2, 3, 5, 8). Złożyła też deklarację o uznaniu kompetencji Komisji i Trybunału (artykuły 25 i 46 Konwencji), ze skutecznością od 1.V.1993 roku.
Konwencji towarzyszy 11 protokołów dodatkowych, które można podzielić na protokoły o charakterze techniczno-proceduralnym (2, 3, 5, 8, 9, 10, 11) oraz protokoły o charakterze materialnym (1, 4, 6, 7). Protokoły 3, 5, 8 zostały wcielone do tekstu Konwencji.
a) Protokół Pierwszy (Paryż, 20.III.1952) uzupełnia Konwencję o:
Ó prawo każdej osoby fizycznej lub prawnej do spokojnego korzystania ze swojego
mienia,
Ó zakaz pozbawienia prawa do nauki, zobowiązanie Państwa do przeprowadzenia w rozsądnych odstępach czasu wolnych wyborów opartych na tajnym głosowaniu, w warunkach, które zapewnią swobodę wyrażania opinii ludności w wyborze ich siała ustawodawczego. Wszedł on w życie 19.V.1954 roku.
b) Protokół Drugi (Strasbourg, 6.V.1963) nadaje Europejskiemu Trybunałowi Praw Człowieka kompetencje do wydawania opinii doradczych. Opinie te wydawane są w kwestii prawnych dotyczących wykładni Konwencji oraz Protokołów dodatkowych. Wszedł on w życie 21.IX.1970 roku.
c) Protokół Czwarty (Strasbourg, 16.IX.1963) gwarantuje prawa i wolności inne niż już zawarte w Konstytucji i Pierwszym Protokole Dodatkowym. Są to:
Ó zakaz pozbawienia wolności jedynie z powodu niemożności wywiązania się ze zobowiązania umownego,
Ó prawo przebywającego legalnie na terytorium Państwa do swobodnego poruszania się oraz wolność wyboru miejsca zamieszkania na tym terytorium,
Ó prawo do swobodnego opuszczenia jakiegokolwiek kraju włączając w to swój własny,
Ó zakaz wydalania lub pozbawiania wstępu do kraju którego osoba jest obywatelem,
Ó zakaz zbiorowego wydalania cudzoziemców.
Wszedł on w życie 2.V.1968 roku.
c) Protokół Szósty (Strasbourg, 28.IV.1983) dotyczy zniesienia kary śmierci. Nikt nie może być skazany na taką karę, ani nie może nastąpić jej wykonanie. Państwo może przewidzieć w swoich ustawach karę śmierci za czyny popełnione w czasie wojny lub bezpośredniego zagrożenia wojną i wówczas kara ta będzie stosowana tylko w przypadkach przewidzianych w ustawie i zgodnie z jej postanowieniami. Państwo zawiadomi Sekretarza Generalnego Rady Europy o odpowiednich postanowieniach takiej ustawy. Protokół wszedł w życie 1.III.1985 roku.
d) Protokół Siódmy (Strasbourg, 22.XI. 1984) ma charakter materialny i dodaje nowe prawa do katalogu konwencyjnego. Są to:
Ó zakaz wydalenia cudzoziemca legalnie przebywającego na terytorium Państwa, chyba że w wyniku decyzji wydanej zgodnie z prawem, prawo osoby uznanej przez sąd za winną popełnienia przestępstwa do odwołania do sądu wyższej instancji,
Ó prawo osoby prawomocnie skazanej za przestępstwo, a następnie uniewinnionej lub ułaskawionej na skutek pomyłki sądowej do odszkodowania,
Ó zakaz ponownego sądzenia lub ukarania w postępowaniu karnym przed sądem tego samego Państwa za przestępstwo, za które nastąpiło prawomocne skazanie lub uniewinnienie,
Ó równe prawa i obowiązki małżonków o charakterze cywilnoprawnym w stosunkach między nimi jak i w stosunkach z ich dziećmi, w odniesieniu do małżeństwa w czasie jego trwania i w przypadku jego rozwiązania.
Protokół wszedł w życie 1. XI. 1988 roku.
e) Protokół Dziewiąty (Rzym, 6.XI.1990) dokonuje zmian w treści Konwencji dotyczących spraw proceduralnych.
f) Protokół Dziesiąty (Strasbourg, 25.III.1992) dotyczy wykreślenia z treści Konwencji sformułowania z artykułu §1.
g) Protokół Jedenasty z 11.V.1994 roku przewiduje likwidację Europejskiej Komisji Praw Człowieka I trybunału Praw Człowieka, do następnego dla każdego kto będzie chciał wystąpić ze skargą z powodu naruszenia Konwencji. Rola Komitetu Ministrów Rady Europy zostałaby ograniczona do kontroli wykonania orzeczeń.
2. Europejska Karta Socjalna (Turyn, 18. X.1961) + Protokół Dodatkowy do
Europejskiej Karty Socjalnej (Strsbourg, 5.V.1988) + Protokół Zmieniający
Europejską Kartę Socjalną (Turyn, 21.X.1991)
Europejska Karta Socjalna składa się z preambuły, pięciu części i dodatku do Karty Socjalnej. Preambuła określa przyczyny zgody Rządów – sygnatariuszy, na treść Karty Socjalnej.
Część I zakłada przyjęcie za cel polityki Państw realizowanej wszelkimi właściwymi środkami, o charakterze zarówno krajowym jak i międzynarodowym, osiągnięcie warunków, w których prawa i zasady określone w Karcie mogłyby być skutecznie urzeczywistnione.
Część II (artykuły 1-19) ma charakter materialny i precyzuje realizację następujących praw:
Ó prawo do pracy,
Ó prawo do słusznych warunków pracy,
Ó prawo do słusznego wynagrodzenia,
Ó prawo do organizowania się,
Ó prawo do rokowań zbiorowych,
Ó prawo dzieci i młodzieży do ochrony,
Ó prawo kobiet pracujących do ochrony,
Ó prawo do ukierunkowania zawodowego,
Ó prawo do szkolenia zawodowego,
Ó prawo do ochrony zdrowia,
Ó prawo do zabezpieczenia społecznego,
Ó prawo do pomocy socjalnej i medycznej,
Ó prawo do korzystania z udogodnień socjalnych,
Ó prawo osób niepełnosprawnych fizycznie bądź umysłowo do szkolenia zawodowego, rehabilitacji i readaptacji społecznej,
Ó prawo rodziny do ochrony socjalnej, prawnej i gospodarczej,
Ó prawo matek i dzieci do ochrony socjalnej i gospodarczej,
Ó prawo podejmowania płatnej pracy na terytorium innych Umawiających się Stron,
Ó prawo pracowników - emigrantów oraz ich rodzin do ochrony i pomocy.
Są to prawa gospodarcze, społeczne i kulturalne.
Część III w artykule 20 określa zobowiązania każdej z Umawiających się Stron co do postanowień Karty.
Część IV (artykuły 21-29) reguluje sprawy, które określają: sprawozdania dotyczące postanowień przyjętych, sprawozdania dotyczące postanowień, które nie zostały przyjęte, przekazywanie kopii, badanie sprawozdań, Komitet Ekspertów, uczestnictwo Międzynarodowej Organizacji Pracy, Podkomitet Rządowego Komitetu Socjalnego, Zgromadzenie Doradcze, Komitet Ministrów.
Część V (artykuły 30-38) normuje takie zagadnienia jak: derogacja na czas wojny lub stanu wyjątkowego, ograniczenia, stosunki między Kartą a prawem krajowym lub porozumieniami międzynarodowymi, implementacja poprzez układy zbiorowe, terytorialny zakres zastosowania, podpisanie, ratyfikacja, i wejście w życie, poprawki, wypowiedzenia i dodatek. Dodatek do Karty Socjalnej dotyczy zakresu Karty Socjalnej, w sensie osób chronionych cudzoziemcy, uchodźcy). Polska podpisała Europejską Kartę Socjalną 26.XI.1991 roku.
Protokół Dodatkowy do Europejskiej Karty Socjalnej ma charakter materialny i dodaje nowe prawa do katalogu Karty. Zachowa on samodzielność nawet po ratyfikacji przez wszystkie Państwa – strony Karty. Ustanowionymi przez niego prawami są:
Ó prawo do różnych udogodnień i równego traktowania w sprawach zatrudnienia i pracy, bez dyskryminacji ze względu na płeć,
Ó prawo do informacji i konsultacji,
Ó prawo do udziału w określaniu i udoskonalaniu warunków pracy i warunków środowiska,
Ó prawo osób w podeszłym wieku do ochrony socjalnej.
Kolejne części Protokołu określają zobowiązania Państw – stron, nadzór nad stosowaniem się do powziętych zobowiązań, stosunki między Kartą a niniejszym Protokołem, terytorialny zakres stosowania, podpisanie, ratyfikacja, przyjęcie, zatwierdzenie oraz wejście w życie, wypowiedzenie, modyfikacje i dodatek do Protokołu, który dotyczy zakresu Protokołu w sensie osób chronionych (cudzoziemców, uchodźców, bezpaństwowców). Protokół Dodatkowy wszedł w życie 4.XI.1992 roku.
Protokół Zmieniający Europejską Kartę Socjalną ma charakter proceduralny a jego zdaniem jest usprawnienie procedury Karty. Nie wszedł jeszcze w życie, ale gdy to nastąpi, wówczas zostanie on wcielony do tekstu Karty.
Europejska Karta Socjalna i Protokoły są traktatami międzynarodowymi, tworzącymi prawa i obowiązki dla Państw – stron.
3. Europejska Konwencja o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu lub
Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (Strasbourg, 26.XI.1987)
Konwencja ma charakter specjalistyczny, uzupełniający (w stosunku do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 roku) i proceduralny (tworzy dodatkowy, pozasądowy mechanizm kontroli przestrzegania wolności od tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania). Składa się z preambuły, pięciu rozdziałów i Aneksu do artykułu 16.
Tworzy się Europejski Komitet dla Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu. Za pomocą wizytacji Komitet będzie badać traktowanie osób pozbawionych wolności w celu wzmocnienia, w razie potrzeby, ich ochrony przed torturami, oraz nieludzkim lub poniżającym traktowaniem lub karaniem. Każda strona zezwoli na wizytowanie a kompetentne władze krajowe strony będą współpracować z Komitetem w zakresie stosowania Konwencji. Komitet składa się z liczby członków równej liczbie stron, wybierani są na okres 4 lat.
Konwencja weszła w życie 1.II.1989 roku. Polska nie podpisała tej konwencji
B) System ochrony praw człowieka Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (obecnie Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie)
Bezpośrednim celem zwołania Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie była próba odejścia od „zimnej wojny” a nie prawa człowieka. Jednak kraje Europy Zachodniej prezentowały pogląd, że trwałe odprężenie i współpraca między państwami obu bloków (bloku krajów zachodnich i bloku krajów „realnego socjalizmu”)nie są możliwe bez respektowania podstawowych praw człowieka.
W Konferencji brały udział wszystkie ówczesne państwa europejskie (z wyjątkiem Albanii) oraz Stany Zjednoczone i Kanada (łącznie 35 państw). Konferencja zakończyła się podpisaniem w dniu 1.VIII.1975 roku w Helsinkach Aktu końcowego KBWE. Formułował on zasadę ciągłości realizacji celów i zadań wyznaczonych w Helsinkach. Urzeczywistnieniu tej zasady służą w szczególności: wielostronne spotkania przedstawicieli państw KBWE, których przedmiotem są wszystkie dziedziny regulowane przez Akt Końcowy, wielostronne kompetencje o charakterze ciągłym (np. w sprawie ludzkiego wymiaru KBWE) oraz wielostronne spotkania ekspertów KBWE zajmujących się wybranymi dziedzinami współpracy (np. „Ottawa 1985” – poświęcone prawom człowieka). Konferencja dała więc początek wieloetapowej, trwającej do dziś współpracy państw, którą określa się mianem procesu KBWE.
W wyniku przekształcenia KBWE w grudniu 1994 r. powstała Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.
Spośród bogactwa dokumentów międzynarodowych związanych z procesem KBWE, a odnoszących się do praw człowieka na uwagę zasługują przede wszystkim:
1. Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie
(Helsinki, 1.VIII.1975)
Jest to najważniejszy dokument międzynarodowy początkujący proces KBWE i zarysowujący jego ramy proceduralne i materialne, choć nie powołujący mechanizmu kontroli wykonania zobowiązań. Zobowiązania w dziedzinie praw człowieka wynikają dla Państw _ uczestników KBWE przede wszystkim z zasady VII i VIII rozdział I Aktu Końcowego. Zasada VII zatytułowana: „Poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności, włączając w to wolność, myśli, sumienia, religii lub przekonań zobowiązuje Państwa Uczestniczące do szanowania praw człowieka i podstawowych wolności, włączając w to wolność myśli, sumienia, religii i przekonań dla wszystkich bez względu na rasę, płeć język lub religię. Stanowi ona, że Państwa Uczestniczące będą popierać i zachęcać do efektywnego korzystania z obywatelskich, politycznych, ekonomicznych, socjalnych, kulturalnych oraz innych praw i wolności. W tym zakresie będą one uznawać i szanować wolność jednostki wyznawania i praktykowania religii lub przekonań. Będą też szanować prawo osób należących do mniejszości narodowych do równości wobec prawa i zapewnią pełną możliwość rzeczywistego korzystania z praw człowieka i podstawowych wolności. Uznają uniwersalne znaczenie praw człowieka i podstawowych wolności, których poszanowanie jest zasadniczym czynnikiem pokoju, sprawiedliwości i dobrobytu. Będą stale szanować te prawa i wolności w swych stosunkach wzajemnych oraz będą dążyć, włączając współdziałanie z Organizacją Narodów Zjednoczonych, do popierania uniwersalnego i efektywnego ich poszanowania. Potwierdzają prawo jednostki do poznania jej praw i obowiązków w tej dziedzinie oraz do działania w oparciu o nie. Działają w dziedzinie praw człowieka i podstawowych wolności zgodnie z celami i zasadami Karty NZ, Powszechną Deklaracją Praw Człowieka. Będą wypełniać swoje zobowiązania wynikające z Międzynarodowych paktów Praw Człowieka oraz innych deklaracji i porozumień w tej dziedzinie.
Zasada VIII określa „Równouprawnienie i samostanowienie narodów”, które mają szanować Państwa Uczestniczące. Na mocy zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów, wszystkie narody zawsze mają prawo, w warunkach pełnej wolności, określać, kiedy i jak sobie tego życzą, ich wewnętrzny i zewnętrzny status polityczny bez ingerencji z zewnątrz oraz kształtować według własnego życzenia swój rozwój polityczny, gospodarczy, społeczny i kulturalny. Państwa uczestniczące potwierdzają powszechne znaczenie poszanowania i efektywnego korzystania przez narody z równych praw oraz z ich prawa do samostanowienia dla rozwoju przyjaznych stosunków między nimi jak też między wszystkimi państwami: przypominają też znaczenie wyeliminowania wszelkich form naruszania tej zasady. Prawa człowieka zawarte są też w innych częściach Aktu Końcowego mówiących o formach współpracy w różnych dziedzinach między Państwami Uczestniczącymi. Określając współpracę w dziedzinie gospodarki, nauki i technologii oraz środowiska Akt Końcowy wymienia aspekty gospodarcze i społeczne pracy migrantów. Problemy w tym zakresie powinny być załatwione przez bezpośrednio zainteresowane strony i w celu wspierania wysiłków krajów pochodzenia zmierzających do wzrostu możliwości zatrudnienia dla ich obywateli, zapewnienia warunków dla uporządkowanego ruchu pracowników (wraz z ochroną ich dobrobytu osobistego i społecznego oraz organizowaniem rekrutów, szkolenia językowego i zawodowego), zapewnienia równości praw między pracownikami – migrantami a obywatelami krajów gościny (pod względem warunków zatrudnienia i pracy, ubezpieczenia społecznego, warunków życia czy warunków mieszkaniowych) ułatwiania łączenia pracowników – migrantów z ich rodzinami itp. Określając natomiast współpracę w dziedzinie humanitarnej, Akt Końcowy skupia się na: kontaktach międzynarodowych, kontaktach i regularnych spotkaniach na podstawie więzi rodzinnych, łączenia rodzin, małżeństwach pomiędzy obywatelami różnych państw podróżach w celach osobistych i zawodowych, polepszaniu warunków turystyki organizowanej na podstawie indywidualnej lub zbiorowej, spotkaniach młodzieży, sporcie oraz rozszerzania kontaktów.
2. Dokument Końcowy Spotkania Wiedeńskiego (Wiedeń, I. 1989)
...
przemekn5