12
METODA GLOTTODYDAKTYCZNA
BRONISŁAWA ROCŁAWSKIEGO
Glottodydaktyka – termin pochodzi z języka greckiego i oznacza nauczanie języka: glotta = język, didascein = nauczać
Współczesny człowiek musi zdobyć umiejętność czytania i pisania, a powszechną tendencję w świecie stanowi dążenie do możliwie wczesnego wyposażenia dzieci w te umiejętności, gdyż ich opanowanie stymuluje rozwój umysłowy oraz rozszerza możliwości zdobywania przez nie wiedzy.
Wczesne opanowanie umiejętności czytania i pisania jest ważniejsze dla szkolnej i pozaszkolnej kariery dziecka niż się powszechnie zwykło sądzić, a doprowadzenie tych procesów do takiego poziomu, aby stanowiły jedną z form komunikowania się człowieka ze światem- trwa w życiu dziecka kilka lat.
Nauka czytania i nauka pisania stanowią dziś jeszcze dla wielu dzieci znaczną przeszkodę na drodze ich szkolnej kariery. Główną przyczyną niepowodzeń w tym zakresie jest często brak określonej wiedzy u osób zajmujących się edukacją językową dzieci. Również stosunkowo późne rozpoczynanie przygotowania dzieci do nauki czytania i pisania, niewłaściwe metody, zawierające liczne błędy pomoce dydaktyczne mają niekorzystny wpływ na edukację językową dzieci.
Potocznie uważa się, że w przypadku dzieci niepełnosprawnych umysłowo trudności w uczeniu są zjawiskiem naturalnym, które wynikają z ogólnie niskiego poziomu inteligencji. Jednakże obserwując postępy w nauce czytania i pisania niektórych uczniów dojść można do wniosku, że nie wszystkie osoby z upośledzeniem umysłowym są opóźnione i niesprawne w zakresie tych czynności. Sukcesy w opanowaniu umiejętności pisania i czytania nie zależą wyłącznie od ogólnego poziomu umysłowego, wpływ na nie mają również specjalne zdolności i czynności, które towarzyszą procesowi czytania i pisania.
Przyjmuje się, że neuropsychologiczny mechanizm czytania i pisania dzieci z niepełnosprawnością umysłową i dzieci sprawnych umysłowo nie różnią się w sposób zasadniczy. Trudności w pisaniu i czytaniu, które występują u uczniów z upośledzeniem umysłowym ( podobnie jak w przypadku uczniów o normalnym rozwoju intelektualnym) mają wg badaczy ścisły związek z wpływem zaburzeń percepcyjno- motorycznych. Badania dowodzą, że u dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym występują różnego rodzaju zaburzenia funkcji percepcyjno- motorycznych – są to zaburzenia równocześnie w obrębie dwóch lub trzech analizatorów, a najczęściej dotyczą one sprawności funkcjonalnej analizatora wzrokowego i słuchowego.
Upośledzenie umysłowe charakteryzuje się opóźnieniem wszystkich czynności i procesów poznawczych, jednak nie wszystkie funkcje są opóźnione w jednakowym stopniu.
Nie bez znaczenia jest metoda, którą posługują się nauczyciele w nauce czytania i pisania osób z upośledzeniem umysłowym.
W ostatnich latach pojawiło się wiele nowych koncepcji nauki czytania, umownie nazywanych „metodami”, do których należy również metoda glottodydaktyczna Bronisława Rocławskiego – językoznawcy, logopedy, twórcy programu nauki czytania i pisania w okresie przedszkolnym i wczesnoszkolnym.
Glottodydaktyka to edukacja językowa dzieci, której celem jest dobre przygotowanie dzieci do nauki czytania i pisania, uczenie właściwej techniki płynnego czytania ze zrozumieniem i pisania, kształtowanie nawyków czytelniczych i świadomości ortograficznej. Cechą charakterystyczną glottodydaktyki jest wyróżnienie etapów pośrednich w kształtowaniu syntezy i analizy fonemowej. Analiza dokonywana jest po śladach syntezy
1. Rola obserwacji w przygotowaniu do nauki czytania i pisania
Sukces w nauce czytania i pisania – zdaniem B. Rocławskiego -
zależy od autentycznego zainteresowania samego dziecka otaczającym go światem, właściwej zachęty ze strony nauczyciela oraz dostosowaniu zadań do indywidualnych możliwości dzieci.
Podstawą dobrej edukacji jest poznanie każdego z wychowanków.Za najważniejsze narzędzie poznania dziecka uznać należy wszechstronną, opartą na głębokiej wiedzy i doświadczeniu obserwację. Stroną aktywną zawsze musi być nauczyciel, który gromadzi również informacje o środowisku, w jakim dziecko się wychowuje.
W czasie pierwszych miesięcy należy dokładnie rozpoznać:
a) stan sprawności komunikowania się (szczególnie stan percepcji
i realizacji jednostek językowych),
b) stan percepcji wzrokowej,
c) stan wierności i zakresu pamiętania jednostek językowych odbieranych słuchem i wzrokiem,
d) stan syntezy i analizy słuchowej i wzrokowej,
e) stan sprawności manualnej,
f) stan rozwoju społeczno-emocjonalnego,
g) stan rozbudzenia poznawczego,
h) stan zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego.
W czasie codziennych kontaktów z dzieckiem zbieramy informacje o jego sposobie komunikowania się z otoczeniem. Obserwujemy, czy nawiązuje kontakty, posługując się foniczną odmianą języka, czy w kontaktowaniu się przeważa gest, czy chętnie komunikuje się z dziećmi i personelem, czy jest tylko odbiorcą informacji, czy również samo tworzy i przekazuje informacje otoczeniu. Należy ustalić również stan słownictwa biernego i czynnego.
Jakość poznania przez dziecko świata zależna jest od stanu wzroku, którego badanie przeprowadzić winni specjaliści. Rozszerzamy natomiast badanie na elementy graficzne, które występują w czytaniu i pisaniu. Sprawdzamy umiejętność wskazywania takich samych liter najpierw w zbiorze liter znacznie różniących się kształtem.
Każde badanie wymaga określonej wiedzy o dziecku, o jego świecie oraz drodze poznania świata. W poznaniu świata ogromną rolę odgrywa pamięć, którą powinniśmy rozwijać. Dotyczy to zarówno jednostek językowych odbieranych słuchem jak i wzrokiem. Dziecko ćwiczy od urodzenia zdolność zapamiętywania sensownych wyrazów i obrazów, które związane są ściśle z poznawaniem świata.
W nauce czytania i pisania odwołujemy się do dźwięków mowy, które same nic nie znaczą – są to sylaby, logotomy, fonemy. Sprawdzamy umiejętność pamiętania przez dziecko ciągu głosek i identyfikacji liter, której obraz wprowadzony został do pamięci.
Czytanie i pisanie w pismach alfabetycznych opiera się na dobrze ukształtowanej syntezie i analizie złożonych jednostek języka. Najtrudniej przekazać dziecku informacje o najmniejszych jednostkach dźwiękowych, czyli fonemach, które można utożsamiać z potocznym rozumieniem głosek. Głoska w izolacji brzmi nieco inaczej niż w wyrazie czy sylabie. Badania z zakresu syntezy i analizy słuchowej i wzrokowej wymagają od nauczyciela dobrego przygotowania merytorycznego i metodycznego.
Sprawne pisanie pismem ręcznym wymaga sporych umiejętności manualnych. Potrzebne są tu ruchy precyzyjne ręki, a szczególnie trzech palców prowadzących narzędzie do pisania. Niezbędna jest dobra koordynacja wzrokowo-ruchowa. Ustalenie stanu sprawności manualnej jest więc konieczne do podjęcia ćwiczeń rozwijających analizator kinestetyczno-ruchowy.
Sprawdzamy również sposób trzymania narzędzia do pisania oraz badamy siłę ścisku narzędzia i nacisku na narzędzie.
Zadaniem nauczyciela jest również poznanie stanu rozwoju społecznego i emocjonalnego dziecka, aby ustrzec je przed konfliktami, jakie rodzić mogą warunki, w których dziecko realizuje własny program rozwoju fizycznego i intelektualnego. Zaburzenia sfery emocjonalnej maja ogromny wpływ na proces socjalizacji dziecka, który dokonuje się we wczesnym okresie jego życia.
2. Etapy przygotowania do nauki czytania i pisania
W myśl założeń B. Rocławskiego nauka czytania powinna rozpoczynać się wówczas, gdy zostanie ustalony poziom sprawności komunikowania się dziecka określony na podstawie poziomu rozwoju percepcji, zasobu słownikowego, znajomości jednostek językowych odbieranych za pomocą wzroku i słuchu oraz poziomu słuchu fonematycznego, a także pamięci. Dopiero poznanie dziecka, jego faktycznych możliwości pozwala na rozpoczęcie właściwych ćwiczeń doskonalących jego kompetencje językowe, które umożliwiają naukę czytania i pisania
Zdolność dziecka do posługiwania się językiem rozwija się spontanicznie w kontaktach z innymi ludźmi. Dbałość o stan języka dziecka jest podstawowym obowiązkiem środowiska, w którym ono się wychowuje.
Według B. Rocławskiego kształcenie językowe jest procesem złożonym, długotrwałym i trudnym. Dlatego tak istotne jest jak najwcześniejsze rozpoczęcie ćwiczeń i zabaw z dzieckiem. Odpowiedni dobór ćwiczeń i zabaw powinien być uzależniony od poziomu rozwoju fizycznego i psychicznego dziecka oraz od jego sprawności artykulacyjnej i słuchowej
W związku z niedorozwojem wyższych funkcji poznawczych występuje u dzieci z upośledzeniem umysłowym - niedorozwój mowy, który objawia się opóźnieniem w poszczególnych etapach jej rozwoju. Osoby z upośledzeniem umysłowym łatwo przyswajają sobie słowa dotyczące życiowych sytuacji, natomiast rozumienie wartości znaczeniowej słowa jest zaburzone. Mała aktywność dziecka, niedostateczne zainteresowanie się otoczeniem wpływa na słaby rozwój mowy aktywnej, co powoduje ograniczony zasób słów. W związku z tym, ze glottodydaktyka kładzie duży nacisk na doskonalenie w każdej dogodnej sytuacji sprawności komunikowania się, zwracamy szczególną uwagę na postać ortofoniczną używanych przez dziecko wyrazów. Odnotowujemy brak realizacji określonych fonemów, ustalamy przyczyny tego stanu rzeczy.
Zwracamy dzieciom uwagę na narządy mowy, na ich pracę w czasie mówienia. Dzieci w zabawie mogą odkrywać pracę wiązadeł głosowych, pracę warg i języka. Dla wzbogacenia tej informacji wprowadzamy plansze ortofoniczne ukazujące układ artykulatorów w czasie wymawiania samogłosek oraz spółgłosek syczących i szumiących. Szczególnie cenne będą ćwiczenia emisyjne, które powinny być prowadzone codziennie. Uczymy dzieci odpowiedniego operowania głosem, ćwiczymy otwieranie ust, wysuwanie do przodu i zaokrąglanie warg, unoszenie języka do góry i niewsuwanie go między zęby w czasie wymawiania głosek ł, d, n, s, z, c, dz, i innych.
Praca nad językiem na tym etapie rozwoju dziecka zajmuje sporo czasu. Ćwiczenia prowadzimy krótko i często je powtarzamy.
Pozycją chętnie wykorzystywaną do ćwiczeń z dziećmi jest książeczka
M. Rocławskiej „ Zabawy usprawniające buzię i język dziecka”
Ryc.1 „Zabawy usprawniające buzię i język dziecka”
Ćwiczenie sprawności analizatora słuchowego
O sukcesie w czytaniu i pisaniu rozstrzygać będzie stan przygotowania z zakresu syntezy i analizy fonemowej.
Opanowanie analizy fonemowej jest podstawą nauki pisania, zaś synteza jest podstawą nauki czytania. Synteza sylabowa towarzyszy dziecku od urodzenia, nie stanowi więc dla niego większego problemu. Dzieciom, którym nie sprawia ona żadnej trudności, podajemy dłuższe wyrazy oraz wprowadzamy syntezę z utrudnieniami. Po każdej podanej przez nas sylabie dziecko musi klasnąć lub wykonać jakąś inną czynność, która będzie absorbować umysł dziecka. Dbać należy o poprawną postać ortofoniczą nadawanych sylab wymawianych przez dzieci w czasie analizy.
Synteza i analiza sylabowa to pierwszy krok na drodze do rozłożenia wyrazów na najmniejsze jednostki. Poprzez rozłożenie wyrazów na sylaby ukazujemy ich linearną postać.
Syntezy: morfemowa, logotomowa i logotomowo-fonemowa znacznie zbliżają dzieci do syntezy fonemowej, która stanowi jeden z głównych celów zabaw przygotowujących do czytania. Morfemy i logotomy dobieramy w ten sposób aby na granicy między morfemami lub logotomami była spółgłoska i samogłoska.
W syntezie logotomowo-fonemowej dzieci zetkną się z pojedynczymi fonemami na końcu wyrazu. W syntezie i analizie sylabowej pojedyncze fonemy występują na początku wyrazu i są to samogłoski. W syntezie logotomowo-fonemowej mogą to być samogłoski lub spółgłoski. Samogłoski będą dzieci łatwo przyłączały. Gdy przejdziemy do spółgłosek, należy zaczynać od tych, które można trwale wydłużać.
Po syntezie logotomowo-fonemowej wprowadzamy syntezę fonemowo-logotomową. Pomostem do tej syntezy powinna być synteza sylabowa wyrazów o strukturze – samogłoska, spółgłoska-samogłoska ( np. o-sa, o-ko, O-la, A-la itp.). Ćwiczymy też wydłużanie głosek w wyrazach.
Synteza fonemowo-logotomowa bardzo zbliża dzieci do syntezy fonemowej.
Możemy więc przystąpić do ćwiczeń w zakresie składania wyrazów z fonemów. Do syntezy podajemy fonemy z wyrazów dwufonemowych: u-l, A-s, m-a, t-y itp. Potem przechodzimy do wyrazów trzyfonemowych: u-ch-o, o-s-a, sz-a-l.
Najwięcej czasu na tym etapie należy poświęcić na syntezę sylab. Dobre opanowanie syntezy sylab dwufonemowych znacznie ułatwi nam analizę fonemową.
Analizy fonemowej w początkowym okresie uczymy na śladach syntezy. Teraz dzieci wystąpią w roli podających głoski do złożenia w sylaby. Proponujemy zabawy, w których dzieci będą miały ustalić z jakich głosek składają się sylaby lub krótkie wyrazy.
Do syntezy i analizy fonemowej wprowadzamy wyrazy, które trudniej składa się z fonemów lub trudniej rozkłada się na fonemy. Takimi wyrazami są wyrazy długie i mało znane dzieciom. Dobre opanowanie syntezy ułatwi analizę.
Dużą uwagę zwracamy na prawidłowe wybrzmiewanie głosek. Podajemy wzory wymowy w izolacji, zwracając uwagę na poprawną wymowę spółgłosek.
Analizie i syntezie fonemowej towarzyszy bierne poznawanie liter.
Dotychczasowe zabawy miały na celu zbliżyć dzieci do obu światów: świata głosek i liter. Wiele dzieci zapewne zauważyło, że mają one ze sobą wiele wspólnego. Zbudowane z głosek (fonemów) wyrazy symbolizują pojęcia, świat, który nas otacza.
Litery stają się znakami bliskimi dzieciom poprzez stały kontakt z nimi w zabawach. Słysząc głoskę dziecko musiało zapamiętać ją jako zjawisko głosowe, literę natomiast jako mało związany z rzeczywistością obrazek graficzny.
Litera jest znakiem graficznym fonemu. Jest wiele różnych fonemów. Dzieci wymawiają głoski i z nauczycielem szukają ich graficznych symboli.
Poszukiwania zaczynamy od samogłosek (i, y, e, a, o, u, ą, ę). Potem wiążemy odpowiednie litery z fonemami półotwartymi (j, r, l, ł, m, n, ń), następnie z fonemami trącymi (f, w, s, z, ś, ź, sz, ż, ch), a na końcu z przytartymi (j, r, l, ł, n, ń) i wybuchowymi (p, b, t, d, k, g).
Litery wprowadzamy według następującego schematu:
1. litery podstawowe małe pisane różniące się kształtem oznaczające samogłoski,
2. litery podstawowe małe pisane podobne oznaczające samogłoski,
3. litery podstawowe małe pisane oznaczające spółgłoski,
4. litery podstawowe wielkie pisane,
5. bloki literowe:
- l, t, ł, T
- d, b, p
- w, m, n
- W, M, N
6. litery niepodstawowe
Porównywanie liter powinno prowadzić do poznania ich cech dystynktywnych. Pogłębiamy wiedzę dzieci o literach, zwracając uwagę na różnice i podobieństwa oraz ułożenie w przestrzeni.
Do zabaw możemy wykorzystać dywanik literowy (dzieci np. wskakują na wybrane litery).
Uświadomienie dzieciom związku między literami a fonemami umożliwi wykorzystanie do zabaw klocków LOGO i rozsypanek obrazkowych.
Klocki LOGO
Ryc.2 Alfabet ruchomy glotto
Posługujemy się normalnym słownictwem. Mówimy więc o literach, a nie o znaczkach, mówimy o literze o, a, i, m, s. Nie używamy nazw liter: em, es, zet, jot, itp. Do spółgłosek nie dodajemy samogłoski y, nie mówimy my, sy, py. Nazwą litery jest głoska związana z fonemem, który ta litera oznacza.
Ryc.3 Klocki logo do zabawy i nauki wymowy, czytania, pisania, ortografii i matematyki
Klocki LOGO służą też znakomicie uświadomieniu istnienia czterech wariantów jednej litery (mała i wielka pisana, mała i wielka drukowana). Pokazujemy dzieciom, że każdy z tych wariantów odnosi się do tego samego fonemu (głoski).
Ulubioną pomocą i pretekstem do wielu zabaw są „Rozsypanki obrazkowo-literowe”. Dzieci samodzielnie składając lub przecinając obrazek w określony sposób, uświadamiają sobie, że każdy wyraz składa się z mniejszych cząstek (liter), które następują po sobie w określonej kolejności. Rozsypanie powinno jednak poprzedzić składanie. Obrazki można podzielić na tyle części z ilu sylab, morfemów, logotomów czy fonemów składają się wyrazy. Dziecko kontaktuje się najpierw z obrazkami, które nie są pocięte. Powinno je dobrze poznać, umieć nazywać to, co one przedstawiają. Pocięte na tyle części, z ilu sylab składa się wyraz przedstawiony na obrazku, staną się rozsypankami obrazkowymi sylabowymi. Pocięte na tyle części, z ilu fonemów składa się wyraz przedstawiony na obrazku, staną się rozsypankami obrazkowymi fonemowymi.
W trakcie zabaw dzieci rozpoznają i nazywają litery, liczą sylaby i głoski, ćwiczą spostrzegawczość. Dbamy również o prawidłową wymowę głosek - sprawdzamy w lusterkach jak układa się „buzia”, ćwiczymy sprawność języka, ust.
Rozsypanki zawierają sześćdziesiąt obrazków w większości jedno-, dwu-
i trzysylabowych
Ryc.4 Rozsypanki obrazkowe do nauki czytania i pisania
Rozwijanie sprawności ruchowej ręki
Dziecko, które biernie przyswoiło sobie litery i nauczyło się dzielić wyrazy na fonemy, na pewno wyrazi chęć pisania. Należy dziecko nauczyć poprawnego trzymania pędzla, ołówka czy kredki. Nie wolno dopuścić do utrwalenia się niewłaściwego sposobu trzymania przyborów, dbamy też o właściwą postawę w czasie np. rysowania. Stała troska o to, aby dziecko właściwie trzymało przybory do rysowania czy pisania, z biegiem czasu doprowadza do zmniejszenia napięcia mięśni. Ruchy ręki stają się płynne. Do celów zmniejszenia napięci mięśniowego można wykorzystać zadania opracowane przez H. Tymichovą w pracy „ Ćwiczenia rozwijające sprawność ruchową ręki”.
Ryc.5 „Ćwiczenia rozwijające sprawność ruchową ręki”
Kreślenie liter wymaga znacznego usprawnienia ręki. Do tych zadań przygotowujemy dzieci, ucząc je kreślenia liter po śladach. Dbamy od początku o właściwy kierunek kreślenia liter. Posługujemy się strzałkami wskazującymi punkt wejścia do kreślenia i kierunek kreślenia danej litery. Grupujemy litery według podobieństwa drogi kreślenia. W tym samym czasie pokazujemy dzieciom wszystkie litery, których początkowa faza pisania jest taka sama.
Ryc.6 „Zeszyt do początkowej nauki pisania”
Ryc.7 „Kreślę i łączę litery”
Dzieci, które uwolniły mięśnie od napięć powodowanych p...
m.g87