Według kodeksu cywilnego, strony decydują swobodnie o tym, czy zastrzeżenie dodatkowe ma być w umowie zamieszczone, oraz jaką treść nadają temu zastrzeżeniu.
¨ Zadatek w szerokim znaczeniu tego wyrazu oznacza sumę pieniężną lub rzecz, którą jedna ze stron daje drugiej przy zawarciu umowy.
Ø Strony mogą więc widzieć w zadatku jedynie znak samego zawarcia umowy; mogą uznawać go za zaliczkę na poczet świadczenia, tj. kwotę przypadającą na rachunek przyszłych należności wierzyciela; mogą uznawać zadatek za zabezpieczenie wykonania świadczenia; mogą wreszcie widzieć w nim tzw. odstępne.
¨ Zadatek w znaczeniu ścisłym, tj. objętym przez przepisy kodeksu cywilnego, oznacza, w braku odmiennego zastrzeżenia umownego albo zwyczaju, surogat odszkodowania na wypadek, gdy umowa zawarła między stronami nie zostanie wykonana (art. 394 k.c).
Ø Rola zadatku przy takiej jego interpretacji polega na wzmocnieniu stanowiska strony, która dąży do wykonania umowy.
Ø W razie niewykonania umowy przez drugą stronę może ona bowiem według swego wyboru: albo dochodzić wykonania umowy, albo bez wyznaczania dodatkowego terminu od umowy odstąpić i pobrany zadatek zatrzymać, a jeżeli sama go dala, domagać się jego zwrotu w podwójnej wysokości (art. 394 § 1 k.c).
¨ Zadatek nie odgrywa szczególnej roli w razie zgodnego rozwiązania umowy przez strony, jak i wówczas, gdy niemożność wykonania umowy powstaje wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie odpowiada lub za które odpowiadają obie strony (art. 394 § 3 k.c).
¨ W przypadku wykonania umowy zadatek dany w rzeczach, które są przedmiotem świadczenia (także m.in. w pieniądzach), zostaje zaliczony na poczet należności. Zadatek dany w rzeczach innego rodzaju musi być zwrócony w naturze stronie, która go dała (art. 394 § 2 k.c). Danie zadatku jest umową realną.
Art. 394. § 1. W braku odmiennego zastrzeżenia umownego albo zwyczaju zadatek dany przy zawarciu umowy ma to znaczenie, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeżeli sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej.
§ 2. W razie wykonania umowy zadatek ulega zaliczeniu na poczet świadczenia strony, która go dała; jeżeli zaliczenie nie jest możliwe, zadatek ulega zwrotowi.
§ 3. W razie rozwiązania umowy zadatek powinien być zwrócony, a obowiązek zapłaty sumy dwukrotnie wyższej odpada. To samo dotyczy wypadku, gdy niewykonanie umowy nastąpiło wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności albo za które ponoszą odpowiedzialność obie strony.
Umowne prawo odstąpienia.
¨ Jednostronne odstąpienie od umowy jest przewidziane w prawie zobowiązań jako wyjątek od zasady pacta sunt servanda w kilku zaledwie przypadkach.
¨ Mianowicie:
a) przy niektórych umowach, np. zlecenie (odstąpienie w każdym czasie) lub spółka (odstąpienie z ważnych powodów);
b) b) przy umowach wzajemnych w razie niewykonania zobowiązania przez drugą stronę (art. 491 i n. k.c).
¨ Natomiast przy zawarciu każdej umowy strony mogą wprowadzić dodatkowe zastrzeżenia umowne, że w ciągu oznaczonego terminu jednej z nich lub im obu wolno od umowy odstąpić (art. 395 § 1 k.c).
Ø Zastrzeżenie takie, przeciwnie niż zadatek, jest osłabieniem zawartej umowy, skoro strona uprawniona może jednostronnie odstąpić od umowy ważnie zawartej.
¨ W przypadku zastrzeżenia prawa odstąpienia przewidzianego w systemie k.c. strona może korzystać ze swego uprawnienia zarówno przed wykonaniem umowy, jak i po jej wykonaniu.
Ø Zastrzeżenie terminu zakreślającego okres, w ciągu którego od umowy wolno odstąpić, jest usprawiedliwione interesem strony przeciwnej, albowiem strona ta musi wiedzieć, jak długo trwa stan niepewności co do skutków zawartej umowy.
¨ Wykonanie prawa odstąpienia następuje przez jednostronne oświadczenie złożone drugiej stronie. Musi ono być bezwarunkowe i raz dokonane nie może ulec odwołaniu bez zgody drugiej strony, albowiem ma ono charakter oświadczenia kształtującego prawa stron. Jeżeli czy to po stronie wierzycieli, czy po stronie dłużników występuje więcej osób, odstąpienie może być wykonane tylko przez wszystkich i przeciwko wszystkim.
¨ Co do skutków odstąpienia od umowy, według art. 395 § 1 k.c, uważa się, że umowa nie była wcale zawarta. Odstąpienie ma zatem moc wsteczną (skutek ex twe).
¨ To, co strony sobie świadczyły, ulega zwrotowi w stanie nie zmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu (art. 395 § 2 k.c).
Ø Jeżeli zawarta umowa miała charakter umowy wzajemnej, a obie strony dokonały świadczeń, mają je zwrócić jednocześnie. Tym samym dopóki strona nie zwróci lub nie zabezpieczy zwrotu otrzymanego świadczenia, drugiej stronie przysługuje prawo zatrzymania (art. 496 k.c).
Ø Jeżeli pewne świadczenia, zwłaszcza polegające na usługach lub używaniu rzeczy, nie mogą być zwrócone w naturze, drugiej stronie należy się odpowiednie wynagrodzenie pieniężne.
¨ Jak wykazano wyżej, świadczenie powinno być zwrócone w stanie nie zmienionym. Dopuszczalne są jedynie zmiany w przedmiocie świadczenia, które były konieczne w granicach zwykłego zarządu (art. 395 § 2 k.c). Kto nie może zwrócić tego, co otrzymał, w stanie nie zmienionym, obowiązany jest do naprawienia szkody wywołanej utratą, uszkodzeniem lub obciążeniem przedmiotu świadczenia, albowiem powinien był liczyć się od początku z obowiązkiem zwrotu według ogólnych zasad art. 471 i n. k.c. Obowiązek naprawienia szkody nie powstaje tylko wówczas, gdy szkoda wynikła wskutek okoliczności, za które obowiązany do zwrotu świadczenia nie odpowiada.
Osobnej wzmianki wymaga tzw. lex commissoria.
¨ Za klauzulę legis commisspnae uważa się zastrzeżenie, że strona może odstąpić od umowy, jeżeli druga strona nie spełni świadczenia lub spełni je nienależycie. Jest to zatem uwarunkowane prawo odstąpienia od umowy.
¨ Odstąpienie następuje wówczas przez odpowiednie oświadczenie strony uprawnionej. Klauzulę legis commissoriae zastrzega się z reguły na przypadek, gdy niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania następuje z przyczyny, za którą druga strona ponosi odpowiedzialność (art. 471 i n. k.c).
Art. 395. § 1. Można zastrzec, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie w ciągu oznaczonego terminu prawo odstąpienia od umowy. Prawo to wykonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie.
§ 2. W razie wykonania prawa odstąpienia umowa uważana jest za nie zawartą. To, co strony już świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Za świadczone usługi oraz za korzystanie z rzeczy należy się drugiej stronie odpowiednie wynagrodzenie
Odstępne.
¨ Pewną odmianą umownego prawa odstąpienia jest umowa o odstępne. Według treści takiej umowy, wolno jednej ze stron lub obu stronom odstąpić od umowy za zapłatą oznaczonej sumy pieniężnej, czyli odstępnego (art. 396 k.c).
¨ W odróżnieniu od zadatku odstępne polega na zapłacie sumy pieniężnej.
¨ Ponadto zapłata tej sumy powinna nastąpić nie przy zawarciu umowy, lecz przy wykonaniu prawa odstąpienia.
Ø Kodeks wyraźnie zastrzega, że wykonanie prawa odstąpienia od umowy przy zastrzeżeniu odstępnego jest skuteczne wówczas, gdy zapłata umówionej sumy pieniężnej następuje jednocześnie z oświadczeniem o odstąpieniu
Rolę odstępnego może spełnić zadatek dany przy zawarciu umowy
Art. 396. Jeżeli zostało zastrzeżone, że jednej lub obu stronom wolno od umowy odstąpić za zapłatą oznaczonej sumy (odstępne), oświadczenie o odstąpieniu jest skuteczne tylko wtedy, gdy zostało złożone jednocześnie z zapłatą odstępnego.
prawozaoczne