Charytologia.doc

NOTATKI ORIENTACYJNE

TEOLOGIA DOGMATYCZNA

TRAKTAT O ŁASCE

INSTYTUT TEOLOGICZNY

KSIĘŻY MISJONARZY

STRADOM 2006

Drogi Alumnie,

Świadomy zbliżającego się egzaminu, mimo wielu braków, zwłaszcza wymaganej korekty i dopracowania logicznych podziałów w kolejnych rozdziałach (części i rozdziały jedynie poprawne!) decyduję się na publikację moich notatek w internecie w formie Notatek orientacyjnych!

Do egzaminu należy przygotować się poprzez lekturę poniższych notatek z Pismem św. w jednej ręce, a w drugiej - Breviarium Fidei (Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła), Poznań 1988. Dekret o usprawiedliwieniu Soboru Trydenckiego (BF, 312-331) trzeba znać więcej niż dokładnie (za moich studenckich lat było mile widziane cytowanie w języku łacińskim kluczowych tekstów!)

Obowiązuje dokładna znajomość lektury: ks. Dariusz Oko, Łaska i wolność. Łaska w Biblii, nauczanie Kościoła i teologii współczesnej; mile widziana lektura: ks. Czesław Stanisław Bartnik, O Łasce Bożej (charytologia) w: Dogmatyka Katolicka, t. 2, 497 – 584.

              Ks. Bronisław Sieńczak CM

WPROWADZENIE

1.Usytuowanie traktatu

              Wielu teologów uważa, że charytologia czyli doktryna o łasce (de gratia) stanowi serce teologii, ponieważ objaśnia dzieło stworzenia i zbawienia Bożego w Chrystusie w sposób całościowy. Teologia protestancka uznaje doktrynę o usprawiedliwieniu za przedmiot materialny teologii. Umiejscowienie „traktatu” o łasce w systemie teologicznym zależy od metody przyjętej przy budowie syntezy teologicznej.

1.1. Metoda wykorzystująca schemat historii zbawienia: Bóg – De Deo uno et Trino (wiara), stworzenie (świat, człowiek, grzech pierworodny, aniołowie), objawienie, chrystologia (Wcielenie, Odkupienie, Matka Boża), charytologia (de gratia), eklezjologia, sakramentologia, eschatologia.

1.2. Metoda zstępująca (schemat piramidalny) czyli od najważniejszego (Bóg -Prawda, Dobro, Piękno) do szczegółu:

Św. Tomasz – Summum Bonum, Urs von Balthasar – Pulchrum (chwała):

TAJEMNICA BOGA: życie, miłość, prawda, dobro, piękno (chwała)

TAJEMNICA STWORZENIA: świat, człowiek, aniołowie

TAJEMNICA OBJAWIENIA: historia zbawienia, szczyt Jezus Chrystus (Pismo św., teologia fundamentalna wiarygodność Objawienia i Kościoła)

TAJEMNICA CHRYSTUSA: wcielenie, odkupienie

ZWIĄZEK BOGA Z CZŁOWIEKIEM (p, w, z) CHRYSTUSA: wiara, grzech, łaska.

CHRYSTUS ŻYJE NA WIEKI: penumatologia, eklezjologia + mariologia, sakramentologia ogólna i szczegółowa, eschatologia.

1.3 Metoda genetyczna (Z.Alszeghy) – propozycja, by zastosować schemat genetyczny, czyli zgodnie z rozwojem teologii: Stworzenie, Objawienie, Bóg, Chrystus, sakramentologia, eklezjologia, mariologia, eschatologia. Traktat o  łasce (de gratia) jawi się jako część dzieła odkupienia, aktualizującego się w Kościele i w sakramentach.

1.4. Metoda korelacji (P.Tillich)

              Metoda korelacji bazuje na założeniu, że istnieją następujące, nierozerwalne związki:

-         związek symboli z tym, co jest symbolizowane (co pozwala na poznanie religijne)

-         związek ludzkiego z boskim (pojęć) – świat i Bóg (analogia bytu)

-         związek ostatecznej troski z tym, przez co człowiek został porwany, pochwycony (jedynie co naprawdę obchodzi człowieka to kwestia życia; ono stanowi jego ostateczną troskę; istnieje związek między życiem człowieka a między Życiem ostatecznym czyli Bogiem)

Między pytaniem a odpowiedzią zachodzi korelacja; analiza sytuacji egzystencjalnej prowadzi do pytania o sens życia, teologia podsuwa odpowiedź w języku symbolicznym. Oto pięć podstawowych korelacji, które stanowią syntezę teologii:

Rozum – OBJAWIENIE (poznanie religijne)

byt – Bóg

egzystencja – Jezus Chrystus (nowy Byt)

życie – duch

historia – Królestwo Boże

              Rozum jest narzędziem podmiotu poznającego skierowanym ku poznaniu przedmiotu, istnieje związek między podmiotem poznającym a przedmiotem poznawanym. Rodzaj i jakość tego związku decyduje o poznaniu przedmiotu. Rozum ludzki zadaje pytanie, na niektóre pytanie nie znajduje odpowiedzi u siebie czy w sobie, odpowiedź przychodzi z „góry” lub z „głębi”. Zgodnie z zasadą korelacji, na pytanie człowieka dotyczące poznania odpowiada Objawienie. Teologia zatem to zbiór odpowiedzi na pytanie człowieka, jaki zawiera Objawienie. Idąc tym tropem trzeba stwierdzić, że na pytanie o byt, odpowiedzi udziela Tajemnica Boga (Bóg w swej tajemnicy); na pytanie o sens życia ludzkiego, naznaczonego śmiercią i grzechem odpowiedzi udziela Jezus Chrystus. Podobnie Duch udziela odpowiedzi dotyczących życia jako procesu (wielowymiarowy, wieloznaczny), a na pytania dotyczące historii (wielowymiarowej, wieloznacznej) odpowiedzi udziela Królestwo Boże, nadające sens działaniu rodziny ludzkiej i będące celem jej życia. Jeśliby się posłużyć metodą korelacji, to mogłoby się ukazać, że zarówno sformułowanie pytania, jak i udzielona odpowiedź należy do tajemnicy łaski, która zamyka tajemniczy cykl udzielania się Boga człowiekowi, poczynając od aktu, który na pierwszy rzut oka przypisalibyśmy człowiekowi. W każdym razie w przestrzeni między dwoma biegunami korelacji należy lokalizować tajemnicę dialogu, spotkania Boga i człowieka czyli byłaby to przestrzeń łaski.

2. Konstatacje teologiczne

Tajemnica Boga: Życie, Miłość, Prawda, Dobro, Piękno

Tajemnica człowieka: bezpieczeństwo - uczestnictwo

zagrożenie: bytowe, moralne, egzystencjalne (niebycie, kara, pustka) uczestnictwo: Bóg, świat, człowiek...

3. Człowiek upadły

- wymiar ontyczny grzechu pierworodnego (naruszenie bożego ładu stworzenia, trzeba interwencji Boga, aby uleczyć człowieka wraz z jego władzami: umysłem i wolą)

- wymiar egzystencjalny: niemożliwość dialogu z Bogiem i człowiekiem, ślad GP pożądanie (concupiscientia)

a) niemożliwość poznania Boga ( także człowieka)

b) niemożliwość kochania Boga (także człowieka)

c) niemożliwość dokonania trwałego wyboru Boga (posłuszeństwo, krzyż, ofiara)

- wymiar społeczny: struktura zła

Drogi fałszywe uczestnictwa: kult fałszywego Boga (idolatria), poznanie, władza, seks, wykorzystanie świata (ekologia)

4. Krótka historia nauki o łasce

Wschód nie zna doktryny o łasce, co nie oznacza, że nie jest świadom idei, która jest zawarta w teologii zachodniej, powołującej się na wspólny autorytet św. Pawła.

Stary Testament:

- wątek historyczno - zbawczy (pierwotny)

Pojęcie podstawowe (słowo – klucz)  to wybranie, obejmujące zarówno naród, rodzinę, a także jednostkę. Wybrany Abraham staje się ojcem wiary i narodu. "Ty będziesz dla mnie narodem, a ja będę dla ciebie Bogiem "(Pp 26,17, Jer 7,23). Wybranie znajduje dopełnienie w przymierzu. Przymierze obejmuje cały naród, co wyraża kult i prawo, a co za tym idzie kapłaństwo, wraz z całym porządkiem politycznym, społecznym i ekonomicznym. Następstwem przymierza jest swoista teokracja.

Dawid nadaje nowy sens pojęciu przymierza. Król cieszy się "poparciem" Boga przy realizacji paktu z Bogiem w konkretnej historii. Stąd narodzi się idea Mesjasza, który okaże się być zarówno wybranym jak i sprawcą zbawienia. Mojżesz jest obrazem mesjasza (niewola, zbawienie), co pogłębione zostanie w idei mesjaństwa w okresie niewoli babilońskiej .

Wtedy o Bogu mówi się chesed = Bóg miłosierny, Bóg wierny, Bóg dobry, Bóg sprawiedliwy (sedek = daje szansę, charakteryzuje się stałością).

- wątek stworzenia nie odgrywa wielkiej roli u początków objawienia, zdobywa znaczenie w okresie helleńskim, w refleksji nad dziełem stworzenia. Spotkanie ze stworzonym światem i jego tajemnicą domaga się uznania wielkości Stwórcy, oddania Mu czci. Bogu Stwórcy należy się „pokłon" (prostratio). W języku hebrajskim tę czynność wyraża czasownik „chen” (hen), pochodzący od chanan = pokłonić się, co jest wyrażeniem wdzięczności (charis= gratia =łaska= dobroć Boga). Imiona nawiązujące do tego aktu: Jan = Bóg jest łaskawy; Anna=obdarowana.

-wątek grzeszności i niegodności człowieka (człowiek upadły i wyzwalany)-  Ps 51, Iz 54,7. Pojawia się nowe słownictwo: Rahamim=oiktirmos=misericordia

=miłosierdzie. Słowo wywodzi się od rehem=łono matki. Bóg podobnie jak matka jest związany z płodem, stąd pamięta, przebacza, współczuje (Ez 34,6).

- wątek eschatologiczny

Powrót do raju w przyszłości. Wątek centralny (Ezechiel, Jeremiasz, Deutero­-Izajasz) - nowe przymierze, nowe serce (Jer 31,31-34, Ez 36,25-29), ST nie rozróżnia uczucia od daru, natury od nadprzyrodzoności...

Nowy Testament

Koncept przymierza jest zdominowany przez ideę królestwa Bożego. Wezwanymi do królestwa Bożego są także grzesznicy. Bóg miłosierny to idea przewodnia NT (Łk 15,11-32; Mk 2,1-12; Łk 7,36-50). Przede wszystkim ideę łaski rozwija św. Paweł: prawo i łaska, grzech i łaska, teologia wybrania...Nowe stworzenie, współistnienie z Chrystusem...

Walka z gnostycyzmem (przeciwko samo - zbawieniu) prowadzi do określenia znaczenia łaski w życiu duchowym chrześcijanina. Św. Ireneusz opracowuje pojęcie „obrazu Bożego” (ks. Rdz.), tłumacząc je jako potwierdzenie  związku naturalnego z Bogiem, zaś „podobieństwo” jako związek nadprzyrodzony. Ideał gnostyka chrześcijańskiego przedstawiają Klemens Aleksandryjski i Orygenes).

Teologia wschodnia rozwija doktrynę o łasce w oparciu o tajemnicę Chrystusa i Trójcy św. (przebóstwienie), a zatem adopcja, zamieszkanie Trójcy św., podobieństwo, obraz... Mistyka wschodnia jest owocem rozwoju doktryny o łasce. Pseudo-Dionizy wyróżnia po raz pierwszy trzy drogi życia duchowego: oczyszczenia, oświecenia i zjednoczenia (nie to samo co Mesalianie, którzy ćwiczeniom ascetycznym przypisywali doświadczenie obecności Boga). Pesudo-Dionizy mówi o hiperfisis, co Szkot Eurigena przetłumaczy jako rzeczywistość nadprzyrodzona ­superanaturalis.

Na Wschodzie doktryna o łasce była częścią doktryny o zbawieniu, na Zachodzie stała się częścią antropologii: Augustyn (354-430), Orange (529). Dyskusja na temat przeznaczenia (Lucidiusz - reprobatio ad peccatum, Gotschalk - podwójne przeznaczenia). Doktryna o łasce w średniowieczu łączy się z traktatem o wierze, miłości (caritas), Abelard umieszcza ją przy sakramentach, zaś Hugo od św. Wiktora przy chrystologii.

Łaska to rzeczywistość stworzona w człowieku (forma animae), habitus; Franciszkanie umieszczają ją w doktrynie o Bogu, tomiści o stworzeniu; w komentarzach do św. Tomasza łaskę umieszcza się w doktrynie o zbawieniu.

Nominalizm. Luter. De auxiliis.

5. Obszary tajemnicy łaski:

l. Bóg wychyla się w stronę człowieka - dobroć stwórcza, miłość personalna do człowieka, powszechne wezwanie do zbawienia (wybór i przeznaczenie) w Jezusie Chrystusie.

2. Człowiek grzeszny, upadły - dar łaski=darem usprawiedliwienia.

3. Łaska jako dar ponownego stworzenia, który uświęca człowieka...

4. Działanie człowieka pod wpływem łaski i skuteczność łaski w działaniu człowieka...

5. "Błogosławiona" - Pan z Tobą, pełna łaski...

Słowniczek:

HEN - charis - łaska, wzgląd, przychylność (Rz 6,8; Ez 33,12-16; Ps 4,2; 3,6)

HESED - eleos, związek, a zatem w centrum przymierze, wierność Boga, Jego dobroć. Hesed łączy się z sedek=sprawiedliwość

RAHAMIM - oiktirmos - misericordia, REHEM = łono matki; związek uczuciowy, Bóg pamięta, współczuje, przeznacza.

MET-MUNAH - wierność (Treue, fedelta’)

gratia creata - gratia increata

gratia Creatoris et Redemptoris (gratia Dei et gratia Christi)

gratia interna et externa

gratia interna = gratia sanante

= elevante (sanctificans) = actualis (działanie)

              =habitualis (bytowanie, stan)

gratia precedens et subsequens, operans e cooperans (moment wpływu na wolną wolę - św.Augustyn)

gratia sufficiens et efficax

gratia naturalis et supernaturalis

gratia sacramentalis – łaska sakramentalna

łaska stanu

Charyzmaty – dary służące jedności Kościoła (proroctwa, języków, nauczania itp.)

CZĘŚĆ I

ŻYCIE LUDZKIE I ŁASKA

ROZDZIAŁ I

Konieczność łaski dla uniknięcia grzechu

Źródła biblijne

Pismo św. bezpośrednio nie mówi, jakie są granice możliwości człowieka pod tym względem. Stary Testament wskazuje pośrednio na możliwość zwycięstwa nad grzechem pod wpływem nowego Ducha udzielonym przez Boga. Nowy Testament wskazuje na Chrystusa, który wyzwala od grzechu, udzielając przebaczenia w imię Ojca, a także wyposaża w odpowiednie siły skuteczne w walce z grzechem.

STARY TESTAMENT

Pierwsze rozdziały Ks. Rodzaju opisują wtargnięcie grzechu w świat człowieka, który pozostawia nieodwracalne piętno na dziele stworzenia. Grzech Adama i Ewy należy widzieć w szerszej perspektywie – jako łańcuchową reakcję spowodowaną przez grzech: Kain zabija Abla, grzechy sprawiają, że Bóg żałuje, iż stworzył człowieka (6,5-6, 8,21); zsyła potop, jako karę za występki; postanawia wyrwać Abrahama ze środowiska grzechu (Rdz 12,1), jakby spod wieży Babel, symbol grzesznego porwania się na Boga i w oparciu o przymierze budować nową świadomość religijną. Odtąd Bóg objawia swoje oblicze w historii. Wyjściu z Egiptu towarzyszy pieśń wolności, uwielbienie Boga, a z drugiej strony – brak wiary, ciekawość kultu obcych narodów i kolejne odstępstwa. Przymierze Mojżesza zostało oparte na 10 przykazaniach, zachowanie tych przykazań jest trudne, wręcz niemożliwe bez Bożej pomocy. Prorocy w Słowie Bożym skierowanym do narodu stwierdzają „hardość karku i serca”, Bóg zmieni postawę i serce (Pp 30,3-6). Lektura psalmów, powstałych jako refleksja nad niezwykłym dziełem stworzenia i zbawienia, dostarcza dość argumentów przemawiających za tym, że Bóg działa w historii i poprzez stworzenie, niosąc pomoc człowiekowi (np. 51, 119). Św. Hieronim tak pisze do Pelagiusza: „Przeczytaj cały psałterz... nie jest czymś innym, jak modlitewnym wołaniem o pomoc.” Duchowość Izraelitów niewątpliwie kształtowały psalmy.

Obietnice prorockie dotyczące zesłania Ducha św. opierają się na przekonaniu, że człowiek bez Bożej pomocy nie uniknie grzechu (Jer 31,31-33, Ez 36,25-27). Wg ks. Mądrości człowiek nic nie znaczy bez daru mądrości, którego udziela Bóg (Mdr 9,1-17). Zmiana, jakiej dokona Bóg, obejmie całego człowieka.

NOWY TESTAMENT

Nowy Testament zawiera powszechne przekonanie judaizmu, że pomoc Boża jest nieodzowna, aby zostały pokonane „złe skłonności” i odmienione „złe serce”. Orędzie św. Jana Chrzciciela ogniskuje się wokół przemiany człowieka i interwencji ze strony Boga. Rolę szczególną przewiduje dla Ducha św.

Nauczanie Jezusa: „prosić Boga, aby dał dobrego ducha nam, złym ludziom (Łk 11,13), „ nie wódź nas na pokuszenie” (Mt 6,13), „módlcie się, abyście nie wpadli w pokusę” (Mt 26,41). Istnieje konflikt między ciałem a duchem! Bez pomocy Bożej tego konfliktu nie da się uniknąć. Jezus modli się za apostołów, aby pozostając na świecie, zostali zachowani od złego (J 17,15). Boża pomoc jest „konieczna”, ponieważ wartości ziemskie przyciągają swoją atrakcyjnością: „łatwiej wielbłąd przyjdzie przez ucho igielne niż bogaty wejdzie do królestwa Bożego.” Jeśli człowiek ma nadzieję na odniesienie zwycięstwa, to tylko dlatego że „u ludzi jest to niemożliwe, lecz u Boga wszystko jest możliwe (Mt 19,23-26).

Według św. Pawła tragiczne położenie człowieka związane jest z grzechem (Rz 1,26-32). Izraelici, którzy są dumni z tytułu pochodzenia i wybrania, mienią się przewodnikami, również znajdują się w stanie grzechu (Rz 1,17-24). Dar Ducha św. pozwala na przezwyciężenie grzechu (Kol 3,5-8); Ef 2,1-3; Tyt 3,1-7). Powszechność grzechu byłaby niezrozumiała, gdyby można było łatwo uniknąć grzechu bez łaski Chrystusa. Św. Paweł nawołuje do modliwy o pomoc Bożą w walce ze złem (Ef 6,10-18).

Klasyczny tekst o niemożliwości człowieka bez pomocy Chrystusa to Rz 7,14-18:

Św. Augustyn twierdził, że chodzi tu o pożądanie zmysłowe (concupiscientia).

Współcześnie egzegeci uważają, że mamy tutaj do czynienia z doświadczeniem osobowym i społecznym (jednostka i ludzkość) bez Chrystusa. Ich opinie różnią się w szczegółach:

1.        chodzi o doświadczenie moralne każdego człowieka, który porzucił nieświadomość dziecięcą. Apostoł przed użyciem rozumu nie znał prawa, z chwilą osiągnięcia wieku dojrzałego, poznał ciężar zła i grzechu nie do uniknięcia.

Krytyka: bez wątpienia takie jest doświadczenie człowieka. Jednakże nie można redukować wypowiedzi św. Pawła do kryzysu wieku dojrzewania. Tekst wskazuje na aktualną świadomość a nie na doświadczenie z przeszłości.

2.        Tekst mówi nie o doświadczeniu indywidualnym, lecz o różnych etapach historii całej ludzkości:

- Rz 7 porównuje sytuację człowieka sprzed prawa Mojżeszowego do sytuacji po ogłoszeniu: „nie poznałem grzechu jak tylko przez prawo.” Dopiero prawo uświadamia grzech.

Krytyka: przeciwko takiemu rozumieniu można argumentować w ten sposób, że poganie mogli poznać prawo w głosie sumienia i dlatego nie mogą znaleźć usprawiedliwienia (Rz 2,14-15). Pismo św. nie zna okresu szczęścia sprzed ogłoszenia prawa, wręcz przeciwnie. Jedyny okres szczęścia to czas poprzedzający grzech Adama.

- Rz 7 sugeruje, iż Paweł myśli o pierwszym grzechu człowieka. Cytowane prawo to zakaz spożywania owocu. Popełniwszy grzech człowiek doświadcza pożądania tzn. atrakcyjności zła, od czego może uwolnić jedynie Chrystus.

Krytyka: trudno przyjąć, że tekst odnosi się do Adama („ja”). Poza tym przykazanie „nie pożądaj” należy do prawa mojżeszowego (Wyj 20,17), a także do prawa naturalnego; nie ma powodów, aby utożsamiać go z prawem rajskim. Wreszcie, to nie przykazanie jest przyczyną grzechu, lecz pobudza grzech mieszkający w człowieku. Według św. Pawła, grzech wszedł (zaistniał) na świat poprzez nieposłuszeństwo Adama (Rz 5,12), zatem nie istniał w Adamie (jako uśpiony) przed popełnieniem grzechu.

Powstaje niepewny stan, w jakim człowiek się znalazł przed prawem i przed popełnieniem grzechu, kiedy zaczął się stan, w którym obecnie się znajduje. Wszystkie interpretacje uznają, iż ludzkość nie włączona w Chrystusa nie jest zdolna do wypełnienia Prawa. Takie jest stanowisko św. Pawła. Nie wystarczy znać prawo, aby go przestrzegać!

Reasumując św. Paweł twierdzi, że bez Chrystusa człowiek nie uniknie grzechu; grzech zabija człowieka; wszyscy, którzy nie należą do Chrystusa, dobrowolnie i nie dobrowolnie przeciwstawiają się woli Bożej, stąd podlegają wyrokowi potępienia (Rz 7; 8,1)

1.2 Ojcowie Kościoła

Pierwsze 4 wieki

Świat grecki: grzech i zły los są związane z przeznaczeniem; przykłady: Ate, córka Zeusa, bogini zaślepienia i wojny; Medea, żona Jazona, zabija własne dzieci, gdy ją porzuca mąż; Medea: „ wiem, jak bardzo jest złe co czynię, lecz złość jest silniejsza od moich postanowień” (Eurypides).

Stoicy – głoszą możliwość opanowania namiętności, pokonania zła; śmieją się z tych, co uciekają się do Boga, prosząc o pomoc. „Jakim szaleństwem jest prosić Boga o dobrego ducha, podczas gdy sam możesz go zdobyć. Nie trzeba wznosić rąk do Boga... Bóg jest blisko, jest z tobą, jest w tobie” – tak twierdzi Seneka.

Pierwsi chrześcijanie walczą z tragicznym przekonaniem o niemożliwości uniknięcia zła, tym samym znajdują się bliżej stoików. Jednakże mówią o potrzebie pomocy.

Przekonanie, że pokonanie zła i grzechu jest możliwe tylko z pomocą Bożą znajduje potwierdzenie w 3 tematach teologicznych:

-         dziękczynienia (a także w egzomologezie pokutnej)

-         modlitwie –  szczególnie skuteczna w sakramencie pokuty...

-         konieczność sakramentów (św. Cyprian List do Donata, Eucharystia jako pasowanie rycerzy Chrystusa)

Spór z Pelagiuszem

Pelagiusz (354-418) pochodzący prawdopodobnie z Bretanii (Walii, Irlandii!), orygenista, pojawił się w Rzymie w latach 380-384. Krzyżowały się tam wówczas przeróżne trendy duchowo-ascetyczne. Odżył manicheizm głoszący zło materii i cielesności oraz istnienie absolutnego zła; działała sekta nowacjan odmawiająca możliwości pokuty; skrajnie różne ideały życia wewnętrznego prezentowali św. Hieronim (asceza aż do przesady) i Jowinian (laksyzm bez granic). Dodatkowo ludność rzymska, od dawien dawna karmiona i kształtowana myślą stoicką, ulegała z jednej strony silnym wpływom mentalności prawniczej, z drugiej zaś pogańskim tendencjom fatalistycznym, podbudowanym teraz wspomnianymi nowymi trendami, dla których - co trzeba wyraźnie zaznaczyć - Rzym był zawsze otwarty.

W takim środowisku pojawił się Pelagiusz i ze względu na surowość obyczajów stał się niezwykle popularny w kręgach znaczących rodzin rzymskich, którym przypominał przeciwko manichejczykom o dobru stworzenia, o człowieku stworzonym na obraz Boży, o nie obarczaniu własnych przodków odpowiedzialnością za popełnione przez siebie złe czyny; przeciwko tendencjom fatalistycznym - o niemożliwości obciążania Stwórcy za swoje grzechy, o optymistycznym podejściu do życia, którego świętość trzeba kształtować indywidualnie między innymi poprzez wiarę w Boga i pełnienie dobrych uczynków; przeciwko zaś rytualizmowi żydowskiemu czy prawniczo-magicznemu podejściu do religii - zbawienie w oparciu o sola fides. Miejscowy Kościół, jak się wydaje, na początku nie dostrzegał w tym żadnego niebezpieczeństwa. Duchowość Pelagiusza, o silnym zabarwieniu pedagogicznym, mieściła się pomiędzy bardziej skrajnymi ujęciami Hieronima i Jowiniana, a ponadto wychodziła na przeciw głównym problemom, z którymi borykał się tamtejszy Kościół (manicheizm, pogańskie fatum, nowacjanizm, rytualizm żydowski oraz podejście prawnicze do religii odziedziczone z pogaństwa).

Swoje poglądy teologiczne przedstawił Pelagiusz w swoich licznych dziełach, z których niektóre się zachowały, najczęściej cytowane na użytek polemiki, czyli  z nieprzychylnym komentarzem. W latach 406-409 powstało w Rzymie Wyjaśnienie trzynastu listów św. Pawła, którego głównymi celami było: ukazanie umiarkowanego ascetyzmu chrześcijańskiego oraz przeciwstawienie się błędom najróżniejszych herezji. Jego zdolności w dziedzinie teologii uznawali jeszcze wówczas zarówno św. Augustyn, jak i św. Hieronim.

W 410 roku Pelagiusz ucieka z Rzymu przed Gotami i udaje się wraz z Celestiuszem do Kartaginy. Jednakże wspólnota Kościoła w Afryce borykała się - na nieszczęście dla Pelagiusza, a na szczęście dla teologii - z montanistami i donatystami, którzy w poglądach przybysza z Rzymu, szczególnie w ich skrajnej wersji prezentowanej przez Celestiusza, łatwo mogli znaleźć dla siebie poparcie. Nic więc dziwnego, że Kościół w Afryce, a wraz z nim od dawna przeciwstawiający się donatystom Augustyn, ostro na nie zareagowali, w wyniku czego doszło do potępienia pelagianizmu już na synodzie w 411.

Pelagiusz wyjechał do Jerozolimy (św. Hieronim był już wówczas antyorygenistą; od czasu, gdy komentował listy Pawłowe upłynęło już ponad 25 lat). Na Wschodzie został rehabilitowany na synodzie w Diospolis w 415 roku. Na Zachodzie zostaje potępiony przez papieża Innocentego I w styczniu 417. Ponownie rehabilitowany przez papieża Zozyma we wrześniu 417 roku zostaje przez niego potępiony kilka miesięcy później. Poglądy pelagiańskie potępił także synod Kartagiński w 418, a następnie Sobór Efeski w 431 roku, wymieniając z imienia tylko Celestiusza.

Pelagiusz do dziś utożsamiany z „herezją pelagiańską” inspiruje teologów: czy on jest autorem pelagianizmu? Czy go rzeczywiście głosił? I wreszcie, czy się z nim zgadzał? Odpowiedź zależy, według R. Evansa, w jaki sposób sformułujemy pytanie o grzech, łaskę i naturę człowieka.

Wyjaśnienie Pelagiusza ma charakter literalno-pastoralny bez podejmowania kwestii filozoficznych. Nawet problemy dogmatyczne ujmowane są z perspektywy duszpasterskiej. Nie ulega wątpliwości, że powstało ono - podobnie jak i wiele innych jego dzieł - w wyniku polemiki z poglądami Augustyna na temat łaski, wolnej woli i przeznaczenia.

Między rokiem 412 a 418 odbyło się 24 synody w sprawie Pelagiusza. Papież Zozym zatwierdza dekrety synodu w Kartaginie z r.418.

...