Psychologia niedostosowania.doc

Karolina Szymborska

Resocjalizacja II rok

Grupa X

Temat:             Rola rodziny w życiu człowieka.

Opis społecznych przyczyn niedostosowania społecznego mogące mieć związek z sytuacją rodzinną.

Pojęcie nieprzystosowania społecznego często zastępujemy takimi pojęciami jak: niedostosowanie społeczne, wykolejenie społeczne, zaniedbanie społeczne, dziecko trudne pod względem wychowawczym (Cz. Czapów 1978, O. Lipkowski 1987, L. Pytka 2001). Pojawiają się także takie synonimy nieprzystosowania jak: moralnie zaniedbany, społecznie upośledzony, moralnie zagrożony.

Ale czym naprawdę jest nieprzystosowanie? Jakie są jego źródła i objawy?

Otóż nieprzystosowanymi społecznie możemy nazwać osoby, które w wyniku zaburzeń wewnętrznych, albo niekorzystnych warunków środowiskowych wykazują utrwalone (notoryczne) zaburzenia w zachowaniu (Cz. Czapów 1978, L. Pytka 2001, Z. Sękowaska 2001). Definicja ta jest oczywiście bardzo uproszczona, biorąc pod uwagę fakt iż zjawisko niedostosowania społecznego jest bardzo złożonym pojęciem, jednak wydaje mi się, że stosunkowo wyraźnie wskazuje na podstawowe źródła nieprzystosowania – czynniki wewnętrzne i czynniki środowiskowe.

              Do czynników wewnętrznych (czyli tzw. biologicznych) nieprzystosowania jednostki do funkcjonowania w społeczeństwie możemy zaliczyć czynniki: „ organiczne np. uszkodzenia centralnego układu nerwowego (powodujące charakteropatie),  psychiczne, uwarunkowane przede wszystkim czynnikami dziedziczności i obejmujące sferę emocjonalną i wolicjonalną – w zakresie popędu, co powoduje zmiany psychopatyczne.”[1]

              Natomiast do czynników środowiskowych należą: „wadliwa struktura rodziny, zaniedbania środowiska wychowującego, błędy wychowawcze rodziny i szkoły, wpływ środków masowego przekazu na kształtowanie postawy społeczno moralnej dzieci i młodzieży dorastającej, zaburzenia rozwojowe, czynniki ekonomiczno-gospodarcze, i przyrodniczo ekonomiczne”[2]

Jak widać na pierwszym miejscu wśród przyczyn niedostosowania, wypływających z czynników środowiskowych, znajduje się rodzina. Dlaczego ona ?...

              Rodzina jest niezwykle istotnym środowiskiem życia, z uwagi na to iż jest pierwszą grupą z którą człowiek, jako dziecko ma do czynienia. Osoby będące członkami rodziny są powiązane ze sobą więzami krwi, co wywiera wpływ na kształtowanie osobowości i zachowania jednostki. Rodzina jako podstawowa instytucja społeczna pełni określone role. Przede wszystkim zapewnia ciągłość biologiczną populacji, oraz jest nośnikiem kultury przekazywanej z pokolenia na pokolenie. Pełni także funkcję ekonomiczną oraz emocjonalną i opiekuńczo – wychowawczą, która polega na wychowaniu nowego pokolenia i przygotowania go do spełniania określonych ról społecznych: najpierw członka rodziny, później: ucznia, kolegi, a w końcu członka większej zbiorowości. Dziecko „uczy się życia” głownie poprzez obserwację dziejących się wokół zjawisk i modelów zachowań osób dorosłych. To rodzice określają dziecku co jest dobre, a co złe, powinni także przekazywać społecznie akceptowany system wartości, oraz wzory zachowań.

Tak przedstawia się model rodziny idealnej, wzorcowej, którą nazywamy rodziną funkcjonalną. Rodzina funkcjonalna boryka się z trudnościami życia codziennego, z codziennymi trudnościami i potrafi sprostać obowiązkom. Są jednak i takie rodziny, które nie potrafią rozwiązać swoich systuacji kryzysowych i przez to nie spełniają swoich funkcji prawidłowo. Ten typ rodzin nazywamy rodzinami dysfunkcjonalnymi. Rodziny te nie mogą, bądź nie potrafią wychować swoich dzieci, przekazać im społecznie akceptowanych wzorców zachowań i nauczyć określonych ról społecznych. .Jednostki pochodzące z rodzin dysfunkcjonalnych często są jednostkami niedostosowanymi społecznie. Objawami ich niedostosowania są kłamstwa, kradzieże, wagary, kłamstwa, niechęć do nauki i pracy, agresja, zażywanie środków psychoaktywnych i odurzających, prostytuowanie się, włóczęgostwo.

              W prawidłowo funkcjonującej rodzinie zaspokajane są potrzeby dziecka tj.: miłości, przynależności, szacunku, zrozumienia i wyrozumiałości, oraz poczucia bezpieczeństwa. W rodzinie dysfunkcjonalnej zaspokojenie tych potrzeb staje się niemożliwe. Dzieje się tak np. w rodzinie z problemem alkoholowym, gdzie najczęściej ojciec wychowuje swoje dzieci w sposób autokratyczny. Ojciec alkoholik nie liczy się ze zdaniem dziecka, które jest raczej musztrowane niż wychowywane. W takiej rodzinie dziecko nie ma poczucia bezpieczeństwa, żyje w ciągłym strachu przed ojcem, który nigdy nie wiadomo jaką karę wymierzy. Frustracja, która powstaje w wyniku zablokowania zaspokojenia potrzeb u takiego dziecka powoduje, iż dziecko bądź wycisza się, bądź wręcz przeciwnie – swoją frustrację wyładowuje na najbliższym otoczeniu (w szkole, na podwórku). Potrzeby nie są także zaspokajane w rodzinach gdzie oboje rodzice ciężko pracują, co wiąże się z brakiem czasu dla dziecka. W tym wypadku dziecko, które odczuwa brak zaspokojonej potrzeby bliskości, ucieka się do szukania jej gdzie indziej. Potrzeba ta jest na tyle silna, że dziecko jest w stanie przyłączyć się do każdej grupy, aby tylko zaspokoić swoją potrzebę. Najgorszym gruntem, na jaki może trafić jednostka, są grupy chuligańskie i przestępcze. Ponieważ rodzice nie mają czasu, aby zainteresować się dzieckiem, nie zauważają, lub lekceważą fakt, że dziecko wraca późno do domu, opuszcza zajęcia w szkole, jego oceny są znacznie gorsze. Na tego typu sprawy rodzice reagują zazwyczaj wówczas, kiedy jest już za późno i nawet wtedy próbują „wyprostować” dziecko metodą krzyku, zakazów, nakazów, bądź nawet kar cielesnych. Nawet wówczas nie potrafią normalnie porozmawiać z dzieckiem, wyjaśnić, wysłuchać tego, co dziecko czuje i jakie są przyczyny jego postępowania. Z reguły, ten pierwszy sposób rozwiązania problemu, powoduje, ze jednostka jeszcze bardziej buntuje się, zamyka się na rodziców, przy jednoczesnym zwiększeniu i zacieśnieniu kontaktów z „paczką”.

Ważną przyczyną w powstawaniu różnych objawów niedostosowania wśród dzieci jest rozwód rodziców dziecka. Są małżeństwa, które rozstają się w sposób konfliktowy, związany z walką i wzajemnym wyrządzaniem sobie krzywdy, ale są i takie, których rozstanie odbywa się w sposób bardzo pokojowy. Jednak bez względu na charakter rozwód rodziców zawsze napawa dziecko lękiem i przeświadczeniem, że to ono jest przyczyną rozpadu rodziny. Świadomość utraty ojca, czy matki sprawia iż może ono częściej chorować na choroby somatyczne, bądź psychiczne. Zdarza się też, że tracą zainteresowanie dotychczasowymi zabawami, szkołą. Do prawidłowego rozwoju dziecka potrzebna jest obecność obojga rodziców, ponieważ rodzina niepełna utrudnia proces socjalizacji dziecka (ponieważ wówczas dziecko czerpie wzorce tylko od jednego rodzica). Brak matki, na przykład, może spowodować zahamowanie rozwoju uczuciowego, opóźnienie dojrzewania psychicznego i psychoseksualnego. Wychowywanie dziecka bez partnera, to zadanie zarówno trudne jak i stwarzające wiele zagrożeń. W takich przypadkach obserwuje się bardzo silną koncentrację uwagi na dziecku, co z kolei częstokroć prowadzi do długotrwale utrzymującej się zależności emocjonalnej między dzieckiem a matką, czego konsekwencją jest hamowanie prób usamodzielnienia się przez dziecko. Brak ojca natomiast spowalnia proces uspołecznienia dziecka, powoduje trudności w podporządkowaniu się normom. Rola ojca, w tym przypadku, przejawia się w przekonaniu, iż to właśnie ojciec jest tą osobą w rodzinie, która ustala normy i silną ręką czuwa nad ich przestrzeganiem. 

Choroba przewlekła lub kalectwo jednego z członków rodziny, powoduje poważny kryzys i całkowicie dezorganizuje życie rodziny. Z reguły w rodzinach dotkniętych tym problemem, to matki przejmują rolę opiekuńczą nad chorym dzieckiem, mężczyźni natomiast, nieco mniej odporni psychicznie, rezygnują najczęściej z życia rodzinnego (opuszczają rodziny). Cały ciężar, związany z utrzymaniem (nie tylko finansowym) rodziny, zostaje na barkach kobiet, które nie mogą zapewnić wszystkim dzieciom równej uwagi i opieki wszystkim dzieciom, gdyż to chore zabiera jej bardzo dużo czasu. Pozostałe dzieci czują się mniej ważne, mniej kochane i mogą doświadczać sprzecznych uczuć wobec chorego brata czy siostry. Aby zwrócić na siebie uwagę są w stanie popełnić wiele błędów np. dokonać kradzieży, agresywnie zachowywać się w szkole.

Przedstawione powyżej przyczyny niedostosowania należą do pierwszego typu nie przystosowań społecznych, które powstają w wyniku utrwalonych reakcji na sytuacje stresowe. W tych przykładach sytuacją stresową były frustracje, czyli stany, które pojawiają się wówczas, gdy nie możemy zaspokoić określonych potrzeb. Zachowania takie jak wagary, agresywność, apatyczność, rezygnacja, uległość, zmierzają do rozładowania frustracji poprzez rozładowanie wewnętrznych napięć.

„Drugi typ nieprzystosowania ma miejsce wówczas, kiedy jednostka uczy się w najbliższym środowisku norm i zachowań niezgodnych z podstawowymi zasadami życia społecznego. Proces uczenia odbywa się za zasadzie identyfikacji, czyli upodabniania się do osób bliskich i ważniejszych oraz przez internalizację, czyli przyjęcia za swoje wymagań i potrzeb otoczenia”[3].

I tak np. dziecko w rodzinie z problemem alkoholowym, w której ojciec rządzi w sposób autokratyczny uczy się, że aby zyskać „szacunek” i władzę trzeba użyć przemocy w stosunku do pozostałych członków rodziny. Dziewczyna, której matka jest prostytutką uczy się, że prostytucja jest dobrym, a może nawet najlepszym sposobem na zarabianie pieniędzy. Dziecko, które wychowało się w rodzinie, gdzie ojciec i wujek kradł, uczy się, że kradzież jest jedyną formą zdobycia pieniędzy. Takie rodziny odgrywają szczególną rolę w patologizacji młodego pokolenia. Nie należy tu jednak uogólniać, że wszystkie dzieci z takich rodzin, w przyszłości powielają te same wzorce. Jednakże tego typu rodziny stwarzają większe zagrożenie dla prawidłowego rozwoju psychicznego i fizycznego dziecka. Stwierdza się, że około 45% nieletnich przestępców pochodzi z rodzin, w których występuje alkoholizm, przestępczość przynajmniej jednego z rodziców itp.

              Samobójstwa należą również do objawów niedostosowania. Patrząc na ostanie wydarzenia jakie miały w Polsce, w związku z samobójczą śmiercią dziewczynki z Gdańska, należałoby się zastanowić nad przyczynami tego wydarzenia. Z jednej strony agresywne zachowanie kolegów, z drugiej strony znieczulica klasy, która nie wezwała pomocy. Media głosiły, iż Ania, bo tak miała na imię ta dziewczynka, popełniła samobójstwo ze wstydu. Jest to dość ogólne stwierdzenie, gdyż jak można przypuszczać tych przyczyn musiało być o wiele więcej, a to jedno wydarzenie jedynie przechyliło szale w kierunku decyzji o popełnieniu samobójstwa. Wg mnie przyczyny tego typu zachowań wśród młodzieży tkwi poniekąd w rodzinie. W ówczesnych czasach rodzice nie potrafią rozmawiać ze swoimi dziećmi. Przyczyny tego są różne – albo są zapracowani, albo wolą oglądać telewizję, albo odtrącają dziecko twierdząc, ze jest ono przyczyną ich niepowodzeń itp. A w świecie ciągłego biegu, ciągłego stresu związanego ze szkołą, informacji jakimi bombardują nas mas media tym dzieciom jest potrzebna rozmowa. Ponadto, wydaje mi się, że dużą odpowiedzialność za słabą odporność na dzieci stres mają nadopiekuńczy rodzice, którzy za wszelką cenę starają się usuwać przeszkody z życia swoich dzieci. Nie zastanawiają się jednak, ze w obliczu porażki ich dzieci nie będą potrafiły dać sobie rady z przezwyciężeniem przeszkody.

              Rodzina jest podstawowym i najważniejszym gruntem wychowawczym. Jeśli funkcjonuje prawidłowo, prowadzi do powstania u danej jednostki solidnego fundamentu, który świadczy o przystosowaniu jednostki do społeczeństwa. Ów fundament jest także gwarancją, że jednostka nie skusi się, mimo namów środowiska, do zażywania narkotyków, alkoholu, uczestniczenia w formach przestępczych. Rodzina jest także fundamentem państwa, jeśli rodzina nie funkcjonuje prawidłow, całe społeczeństwo jest dysfunkcjonalne.

Bibliografia:

1.       Aleksander Makowski, niedostosowanie społeczne młodzieży i jej resocjalizacja,

2.       A. Olszewska – ładyga, Rodzina, Warszawa 1964