Pozytywizm

Pan Wołodyjowski

BIOGRAFIA HENRYKA SIENKIEWICZA

12

Henryk Sienkiewicz urodził się na Podlasiu w Woli Okrzejskiej 5 V 1846 r. w rodzinie ubożejącego szlachcica, Józefa Sienkiewi­cza. Matka, Stefania z Cieciszowskich, pochodziła z nieco zamoż­niejszej rodziny. Obie rodziny w tym samym stopniu chlubiły się daleko sięgająca w przeszłość tradycja patriotyczną, opromienioną udziałem w narodowych powstaniach.

W 1858 r. Henryk rozpoczął naukę w gimnazjum realnym w Warszawie, które mieściło się w Pałacu Kazimierzowskim, dzisiej­szym gmachu głównym Uniwersytetu Warszawskiego. Mieszkał na stancji na Starym Mieście, a od 1861 r., po sprzedaniu majątku, w mieszkaniu rodziców przy ulicy Nowy Świat 7. W 1866 r. uzyskał świadectwo dojrzałości i zapisał się na Wydział Lekarski Szkoły Głównej w Warszawie, w roku następnym przeniósł się na Wydział Filologiczno-Historyczny. Równocześnie rozpoczął pracę dziennikarska jako felietonista i recenzent. Używał pseudonimu Litwos.

W 1872 r. pierwsza, nieudana powieść Sienkiewicza, pt: Na marne wydrukowano w „Wieńcu". W 1872 r. wyszły Humoreski z leki Worszyłły, drukowane w „Przeglądzie Tygodniowym". Od 1874 r. Henryk Sienkiewicz był współwłaścicielem i współredak­torem „Niwy", stającej się w miarę upływu czasu organem konserwatystów. Jako felietonista współpracował również z „Gazeta Polska". W tym czasopiśmie ukazały się opowiadania: Stary sługa (1875), Hania (1876) i Selim Mirza (1877), zwane później „mała trylogia".

W lutym 1876 r. Sienkiewicz wyjechał do Ameryki, skąd przysyłał artykuły i felie­tony, wydane potem w zbiorze Listy z podróży do Ameryki. Pod wpływem wrażeń ame­rykańskich powstało wiele utworów, z których najważniejsze są: Szkice węglem (1877) i Sachem (1882). Jeszcze jednym efektem tej podróży było zetknięcie się z polska emigracja, co zaowocowało dwoma arcydziełami nowelistyki: Wspomnienie z Maripozy i Latarnik.

Pisarz wrócił do Europy w marcu 1878 r. Osiadł najpierw w Londynie, a potem na rok w Paryżu. W 1879 r. ogłosił utwory: Przez stepy, Orso, Janko Muzykant. W tym samym roku wyszło pierwsze zbiorowe wydanie jego utworów. W 1880 r. Sienkiewicz napisał opowiadanie Za chlebem. W 1881 r. ożenił się z Maria Szetkiewiczówną. Mał­żeństwo trwało krótko, Maria zmarła 18 października 1885 r., pozostawiając dwoje dzieci: Henryka Józefa i Jadwigę. Plonem literackim tych trudnych dla pisarza lat są: dramat Na jedną kartę (1881), opowiadania: Niewola tatarska, Bartek zwycięzca.

Pisarz rozpoczął też wówczas prace nad Trylogia. W 1884 r. ukazała się powieść Ogniem i mieczem i przyniosła autorowi wielki sukces. Lata następne to praca nad Potopem, drukowanym w „Słowie" od 23 XII 1884 — 2 IX 1886 r. Również w „Sło­wie" ukazywała się trzecia cześć Trylogii, Pan Wołodyjowski — od 2 V 1887 do polowy maja 1888.

Po Trylogii ugruntowała się pozycja Sienkiewicza jako najbardziej poczytnego i lubianego pisarza polskiego. W 1888 r. pisarz odbył podróż do Hiszpanii, utrwa­lona w listach drukowanych w warszawskiej prasie. W 1890 r. wziął udział w wypra­wie do Afryki. Prowadził też aktywna działalność społeczna, m.in. zaangażował się w prace nad organizacja Roku Mickiewiczowskiego, którego zwieńczeniem miało być sprowadzenie prochów wieszcza do kraju i wystawienie pomników w Krakowie i War­szawie.

W 1891 r. ukazała się powieść Bez dogmatu, drukowana wcześniej w „Słowie" (od 1889 do 1890). W 1893 r. Sienkiewicz pracował nad Rodzina Połanieckich. Wydanie książkowe powieści ukazało się w 1895 r. W tym też roku powstały pierwsze rozdziały Quo vadis. Powieść została ukończona w marcu 1896 r. i przyniosła pisarzowi ogólno­światowa sławę. W oparciu o nią napisano operę, wystawiano jej adaptacje sceniczne, powstało wiele filmów. Ukoronowaniem tego sukcesu była Nagroda Nobla w 1905 r.

Ostatnia wielka powieść Sienkiewicza, Krzyżacy, była drukowana w „Tygodniku Ilustrowanym" (1897—1900). Następne lata przyniosły uroczystości jubileuszowe ku czci Sienkiewicza świętowane przez Polaków wszystkich trzech zaborów i skupiska polonijne. Pisarz otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Darem narodowym był majątek Oblęgorek koło Kielc. Było to apogeum sukcesów pisarza. Jego kolejne utwory nie osiągnęły poczytności wcześniejszych. Powieść histo­ryczna Na polu chwały (1903—1905) miała być początkiem nowej trylogii, ale pozo­stała jedyna jej częścią, powieść współczesna Wiry (1909) było wyraźnie nieudana. Sukces przyniosła natomiast powieść dla dzieci W pustyni i w puszczy, drukowana w „Kurierze Warszawskim" w 1910 r. W 1913 r. wyszła jeszcze powieść Legiony.

Po wybuchu wojny pisarz wyjechał do Krakowa, potem do Wiednia i Szwajcarii. Ostatnie lata życia poświęcił pracy w Komitecie Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Zmarł 15 XI 1916 r. w Vevey w Szwajcarii, gdzie też został tymczasowo pochowany. Drugi pogrzeb Sienkiewicza odbył się 27 X 1924 r. w Warszawie. Prochy pisarza zło­żono w krypcie katedry Św. Jana.

KALENDARIUM ŻYCIA l TWÓRCZOŚCI

5 V 1846 - urodził się w Woli Okrzejskiej

1858- rozpoczęcie nauki w gimnazjum realnym w Warszawie

1866- uzyskanie świadectwa dojrzałości i rozpoczęcie studiów w Szkole Głównej

1871- początki pracy dziennikarskiej

1872- debiutancka powieść Na marne - Humoreski z teki Worszyłły

1873- felietonista „Gazety Polskiej"

1875 - Stary sługa

1876- Hania

         - wyjazd do Ameryki w charakterze korespondenta „Gazety Polskiej" (luty)

1877- Selim Mirza, Szkice węglem

1878- Listy z podróży do Ameryki, Jamioł

1879- Przez stepy, Orso, Janko Muzykant, Z pamiętnika poznańskiego nauczy­ciela

1880- Za chlebem

1881- Latarnik, Wspomnienie z Maripozy, dramat Na jedną kartę; małżeństwo z Maria Szetkiewiczówną

1882- Sachem, Niewola tatarska, Bartek zwycięzca

1884- wydanie książkowe Ogniem i mieczem

1885- śmierć żony

1886- Potop
l 888- Pan Wołodyjowski; podróż do Hiszpanii             

1890- wyprawa do Afryki             

1891- powieść Bez dogmatu

1892- Listy z Afryki             

1895- powieść Rodzina Połanieckich

1896- książkowe wydanie Quo vadis
1900- Krzyżacy; uroczystości jubileuszowe

1905- powieść Na polu chwały, Nagroda Nobla
1909- powieść Wiry                     

1911- W pustyni i w puszczy
1913- powieść Legiony
15

15 XI 1916- śmierć pisarza w Vevey w Szwajcarii
1924 - 27 października ponowny pogrzeb Sienkiewicza w katedrze Św. Jana
w Warszawie.

POWSTANIE POWIEŚCI, TYTUŁ

Ostatnia część Trylogii ukazywała się drukiem w odcinkach w warszawskim „Sło­wie" od 2 V 1887 r. do 28 IV 1888 r. Wydanie książkowe dostali czytelnicy również w 1888 r.

Tytuł - Pan Wołodyjowski - wyróżnia tę powieść spośród części Trylogii. Poprze­dnie części, Ogniem i mieczem oraz Potop, maję tytuły dotyczące wydarzeń wątku historycznego, tytuł zaś tej części wyraźnie wskazuje na głównego bohatera wątku fik­cyjnego. Sugeruje to także zmianę proporcji pomiędzy tymi wątkami.

CZAS I MIEJSCE AKCJI

Tak jak i w poprzednich częściach cyklu, akcja Pana Wołodyjowskiego rozgrywa się w ciągu dwóch lat. Autor i tu także bardzo wyraźnie określa czas akcji. W pierw­szych dwudziestu rozdziałach jest to przełom roku 1668 i 1669. Akcja rozpoczyna się jesienią 1668 r. „Był to nadzwyczaj urodzajny rok”. - notuje narrator. W począt­kach września do Wodoktów przybył Charłamp z wieścią o tragedii, jaka dotknęła pana Michała Wołodyjowskiego. Prawie natychmiast Kmicic wyruszył na ratunek przyjacielowi i dotarł do majątku państwa Skrzetuskich pod Łukowem. Stamtąd na pomoc Wołodyjowskiemu wyruszył pan Zagłoba, który dotarł do Warszawy w paź­dzierniku i wyciągnął pana Michała z klasztoru. Właśnie rozpoczynał się sejm konwokacyjny, który „ksiądz prymas Prażmowski (...) na 5 listopada oznaczył". Zagłoba zajął się sprawami publicznymi i kojarzeniem małżeństw, były kameduła zaś już z początkiem grudnia wyruszył znowu w bój z głowa zajęta panna Krystyna Drohojowską. Wojował kilka miesięcy, a tymczasem Krzysia poznała Ketlinga. Rozkwit uczuć przypada na wiosnę 1669 r., a do wyznań dochodzi w czasie Wielkiego Tygo­dnia. Z wiosna także zbiera się szlachta na elekcję i wraca Wołodyjowski. Napięcie osiąga szczyt i rozładowuje się szczęśliwie dla obu par bohaterów powieści.

Akcja XXI rozdziału rozpoczyna się cztery lata później latem 1671 r. na Podo­lu. Z końcem lata Wołodyjowski obejmuje komendę w Chreptiowie koło Uszycy. Po ja­kimś czasie przybywa do niego Basia. Narrator informuje w trakcie jej podróży do Chreptiowa: „Pogoda była jesienna, cicha. (...) Październik dobiegał do połowy dni swoich, więc wiele ptactwa, zwłaszcza co czulszego na chłody, poczęło już z Rzeczypo­spolitej ku Czarnemu Morzu wędrować”.

Cała zimę spędzają państwo Wołodyjowscy w Chreptiowie w miłym gronie kreso­wych rycerzy i częstych gości, rozmawiając przy kominku, oczekując wiosny i spodziewanej wojny z Turcja. „Luta zima pokryła grubą okiścią lasy i wypełniła jary po brzegi zwałami śniegu, tak iż kraj cały zdawał się być jedną biała równiną”. - notuje narrator, pisząc o przybyciu pana Bogusza do Jaworowa do hetmana z rewe­lacjami o planach Tuhaj-Bejowicza.

Po Nowym Roku 1672 do Chreptiowa przybyło wielu gości, karnawał sprzyjał zaba­wom, pan Adam Nowowiejski zakochał się w Zosi Boskiej. Basia Wołodyjowska snu­je plany skojarzenia Ewy Nowowiejskiej z Azją Mellechowiczem, który coraz goręcej kocha Basię. Prawdopodobnie na luty przypada podróż do Kaszkowa, próba porwania Basi przez Azję, jej ucieczka i okrutne potraktowanie przez Tatara starszego pana Nowowiejskiego, Ewki, Zosi oraz spalenie Kaszkowa.

Wczesną wiosna, gdy Basia jeszcze choruje, przybywają do Chreptiowa Ketlingowie jadący do Kamieńca, gdzie Ketling miał objąć dowództwo artylerii. Wkrótce Wołodyjowscy i cała załoga stanicy też przenoszę się do Kamieńca. Na pograniczu trwają już walki. Z Adrianopola dochodzę wieści o potędze Turcji, szykującej się do wojny z Polskę. 2 sierpnia sułtan stanął pod Chocimiem, armia turecka przeprawiła się przez Dniestr i rozpoczęły się walki o Kamieniec Podolski, broniący wstępu w gra­nice Rzeczypospolitej. 26 sierpnia, po prawie miesięcznym oblężeniu, Kamieniec się poddał. Kilka dni później w Stanisławowie odbył się pogrzeb Wołodyjowskiego. W epilogu opisana jest bitwa pod Chocimiem, która zakończyła się klęską Turków 11 listopada 1673 r.

Miejsc akcji także jest wiele. Jak w poprzednich częściach Trylogii, tak i w Panu Wołodyjowskim bohaterowie wędrują. Motyw podróży rozpoczyna powieść. Charłamp przybywa do Wodoktów na Żmudzi z Częstochowy, gdzie Wołodyjowski pochował Anusię. Kmicic wyrusza na Polesie pod Łuków. Jak w sztafecie pan Zagłoba z Łukowa przez Mińsk jedzie do Warszawy. W Warszawie bohaterowie przebywają kilka mie­sięcy, rozwija się watek miłosny zakończony dwoma małżeństwami. Ale i tak wciąż wędrują: Wołodyjowski z rozkazu hetmana kilka miesięcy wojował na Podolu, Ketling wyjeżdżał do Kurlandii.

Część druga utworu zaczyna się od podróży Wołodyjowskich z dziedzicznego ma­jątku Baśki do Chreptiowa. Przebywają w stanicy kilka miesięcy, prowadzać życie ra­czej osiadłe, ale też urozmaicane krótkimi wyprawami, a to na Azbę-beja, a to do Raszkowa, a w końcu do Kamieńca, skąd pan Michał wyruszył już w swe ostatnie podróż.

KOMPOZYCJA POWIEŚCI

I pod tym względem Pan Wołodyjowski przypomina poprzednie części, choć Sien­kiewicz nie powiela schematów. Wykorzystuje znane motywy, ale urozmaica je, mody­fikuje, stad każdy epizod, każdy watek jest inny. W powieści występują dwa wątki: historyczno-polityczny i romansowo-przygodowy, ściśle ze sobą splecione. Główny bohater utworu, trzeciorzędna postać historyczna, jest sylwetka centralne w wątku fikcyjnym, miłosnym i przygodowym, ale na jego losy maja wpływ fakty historyczne i postacie znane z kart historii (Sobieski). Wołodyjowski jest żołnierzem, pełni służbę na granicy państwa, rozkazy hetmana wyznaczają mu miejsca pobytu i zadania. Ostatecznie ojczyźnie składu w ofierze swe życie. Towarzyszy mu wierna, wyrozumiała żona. Zdarzenia historyczne i żołnierska służba mieszają się w jego dziejach z miłością, rywalizację o ukochaną z przyjacielem, z przygoda wojenną.

W odróżnieniu od Ogniem i mieczem i Potopu, w których obydwa wątki są równo­rzędne, w Panu Wołodyjowskim wątek fikcyjny jest bardziej rozbudowany.

Watek historyczny jest początkowo ograniczony do wzmianek, informacji o wyda­rzeniach rozgrywających się w tle, do pogłosek. W części pierwszej są to wyraźnie drugoplanowe dla akcji powieści sprawy konwokacji, elekcji oraz zapowiedzi nadcią­gającej nawały tureckiej. Podobnie do elekcji ukazanej w Ogniem i mieczem, Sien­kiewicz nie zajmuje się w Panu Wołodyjowskim bezpośrednim przebiegiem faktów politycznych. Patrzy na nie z pozycji bohaterów, którzy nie uczestniczą w obradach sejmu i nie wybierają króla. Są to ludzie zwyczajni, bierni świadkowie. Jedynie pan Zagłoba, oburzony, że Bogusław Radziw...