INTERAKCJE SPOŁECZNE.doc

4

INTERAKCJE SPOŁECZNE

Pojęcie interakcji społecznej związane jest z pojęciem działania społecznego, tak je rozumiał Max Weber, albo z pojęciem „czynności społecznej” według terminologii Floriana Znanieckiego.

Działanie różni się od zachowania tym, że składają się na ń nie tylko dające się obserwować z zewnątrz jego przejawy, ale także niedostępna bezpośredniej obserwacji świadomość działającego osobnika: to, w jaki sposób interpretuje daną sytuację i zachowania innych, jakie znaczenie nadaje swojemu zachowaniu, a także, jakie ma zamiary i jak widzi cel.

Niektóre kierunki ograniczają się do zewnętrznych obserwacji zachowań społecznych ludzi i opisują je tak jak opisujemy zachowania społeczne mrówek czy lwów. Tak właśni czyni np. behawioryzm. Behawioryzm pojawił się w psychologii na początku XX wieku. Tradycyjna psychologia pragnęła poznać to, co dzieje się w umyśle człowieka i jego świadomości. Behawioryzm natomiast głosił, że przedmiotem psychologii nie jest to, co dzieje się w umyśle człowieka, ale jego obserwowalne zachowania. Aby je zrozumieć, nie trzeba odwoływać się do świadomości. Zachowanie jest, bowiem poddającą się pomiarowi odpowiedzą na bodźce, które można zidentyfikować i których siłę można zmierzyć. Bodźce te są przyjemne bądź przykre. Behawioryzm dowodził, że operując nimi w postaci kar i nagród można dobrowolnie modyfikować zachowanie się istot żywych. Proces taki nosi miano warunkowania.

Kierunek ten głosił ponadto, że prawa rządzące zachowaniem są ogólnymi prawami odnoszącymi się jednakowo do wszystkich istot żywych. W celu poznania tych praw przeprowadzono na gołębiach i szczurach, a także psach ( doświadczenie Pawłowa) laboratoryjne eksperymenty dotyczące mechanizmów warunkowania.

Interakcja jest takim działaniem społecznym, które wynika z orientowania się na innych ludzi i jest odpowiedzią ich zachowania i działania. Wzajemne oddziaływania- poszczególni osobnicy wzajemnie na siebie wpływają i każdy z nich modyfikuje swoje zachowania w odpowiedzi na zachowania pozostałych. Wskazuje się, że u podłoża wszelkiej interakcji znajduje się chęć każdego z uczestników do kierowania reakcjami innych i kontrolowania ich.

Uczestników interakcji określa się mianem aktorów społecznych.

W socjologicznych zainteresowaniach interakcjami można wyróżnić dwa podejścia. W przypadku pierwszego, interakcja postrzegana jest jako wzajemne oddziaływania racjonalnych przedmiotów, które dążą do realizacji własnych interesów, czyli do osiągania jak największych zysków przy jak najmniejszych kosztach. Z takim podejściem wiąże się rozpatrywanie interakcji jako wymiany oraz jako gry. W przypadku drugiego, interakcja rozumiana jako komunikacja partnerów, którzy swoim działaniom przypisują znaczenia i poddają je interpretacji.

Zainteresowania interakcjami w znacznej mierze dotyczą przebiegu procesów interakcyjnych, a także kształtowania się w ich toku osobowości i tożsamości jednostek oraz kreowania ról społecznych.

Interakcja jako wymiana:

Teoretycy widzą w niej jeden ze sposobów, w jaki ludzie tworzą i umacniają organizację społeczną. Wymiana jest dla nich istotnym źródłem porządku społecznego, który powstaje jako nieplanowany rezultat aktów wymiany między członkami społeczeństwa.

Według George’a C. Homansa wymiana to dobrowolne transakcje polegające na przekazywaniu różnego rodzaju dóbr między dwoma lub więcej osobnikami, z czego wszyscy odnoszą korzyść. Dla Homansa, którego inspirowały ekonomia i behawioryzm, interakcja była tożsama z wymianą. Jego zdaniem z interakcją mamy do czynienia wtedy, gdy aktywność jednego człowieka zostaje nagrodzona lub ukarana przez innego człowieka.

Podłożem tak rozumianych interakcji społecznych jest przeświadczenie, że dobra cenione przez jednego człowieka lub mu niezbędne są w posiadaniu innych ludzi, którzy dzięki temu mogą go nagradzać. Aby ich do tego skłonić należy im coś w zamian ofiarować.

Oczekiwana wysokość kary lub nagrody ma decydujące znaczenie przy wchodzeniu jednostek w interakcje. Natomiast w czasie trwania interakcji istotną rolę odgrywa częstość i ogólna wartość otrzymywanych kar i nagród.

Interakcja jako gra:

Interakcja jest pojmowana jako gra między podejmującymi decyzje racjonalnymi osobnikami w sytuacji, kiedy stopień zaspokojenia potrzeb któregokolwiek z nich zależy nie tylko od jego sposobu postępowania, ale również od sposobu postępowania innych.

Uwaga koncentruje się na człowieku jako na aktorze podejmującym decyzje. Jednostkę traktuje się jako istotę racjonalną. Racjonalność jest przy tym pojmowana jako zdolność do porządkowania swoich wyborów ze względu na oczekiwane korzyści i koszty podejmowanych działań.

Są dwa typy gier:

- o sumie zerowej- suma dóbr, o które toczy się gra, jest określona i każdy z graczy może wygrać jedynie kosztem innych

- o sumie zmiennej – korzyści i nagrody pochodzą z zewnętrznego źródła, a uczestnicy gry mogą wszyscy razem zyskać bądź stracić. W takich grach często bardziej opłaca się współpracować niż współzawodniczyć.

Mianem dylematu społecznego określa się taką sytuację decyzyjną lub konfliktową, w której naprzeciwko siebie strony, starając się doprowadzić do optymalnego urzeczywistnienia własnych interesów, w rezultacie wychodzą na tym, zarówno każda z osobna, jak i obie razem gorzej, niż gdyby interesy te ze sobą uzgodniły. Sposoby rozwiązywania dylematów społecznych rozpatrywane bywają zarówno w płaszczyźnie normatywnej( jaka strategia prowadzi do najlepszych rezultatów), jak i opisowej ( jak zachowują się indywidualni i zbiorowi aktorzy i jak przebiegają procesy, które prowadzą do określonego wyniku).

Interakcja jako komunikacja:

Takie rozumienie interakcji występuje w trzech wariantach. W każdym z nich uwaga skierowana jest na inny aspekt tego procesu:

v     interakcja jako komunikacja symboliczna

U podstaw tak rozumianej interakcji znajduje się koncepcja człowieka jako istoty, która potrafi tworzyć symbole i posługiwać się nimi. Zdolność tę ludzie wykorzystują do wzajemnej komunikacji i przekazywania sobie rozmaitych informacji za pomocą zachowań, mających charakter symboliczny. Zachowaniami symbolicznymi są nie tylko wypowiedzi słowne złożone z symboli językowych, ale także strój i wygląd zewnętrzny, mina, ton głosu, gesty i pozycje ciała, czyli zachowania niewerbalne. W odczytywaniu, interpretowaniu i uzgadnianiu znaczenia zachowań symbolicznych ogromną rolę odgrywa zdolność człowieka do wcielenia się w drugiego osobnika i spoglądania na daną sytuację z jego perspektywy. Dzięki temu może odgadnąć znaczenia, jakie ten drugi nadaje swoim zachowaniom.

Ostatecznie na interakcję symboliczną składają się dwa procesy: odczytywania znaczenia zachowań drugiej osoby i przekazywanie jej informacji, jak samemu zamierza się postąpić i jak się chce, aby postąpiła ona. Interakcja symboliczna jest ciągłym procesem interpretowania znaczeń, odczytywania zamiarów i wzajemnego dopasowywania się jej uczestników.

v     interakcja jako manipulowanie wrażeniami

Erving Goffman poddawał drobiazgowej analizie przebieg procesów interakcyjnych, przy czym interesowało go głównie to, jak postępują ludzie, aby przekazać taki a nie inny obraz tego, kim są i co robią. Jeżeli przedmiotem jego uwagi byłby np. pracujący człowiek, to nie interesowałaby go jego praca i jej rezultat, ale to, co robi, aby inni nabrali przekonania, że pracuje dobrze, z zapałem i wydajnie.

Goffman podkreślał, że w procesie interakcji mamy doczynienia nie tylko z treściami, które jednostka przekazuje za pomocą symboli werbalnych i niewerbalnych, ale także z wrażeniami, które jednostka świadomie lub nieświadomie wywołuje. Działania danego uczestnika interakcji w danej sytuacji, których celem jest wpływania w jakiś sposób na któregokolwiek z jej uczestników, określał mianem występu. Wyróżniał scenę, na której odbywa się przedstawienie, i kulisy, gdzie je przygotowuje. Wyróżnia też fasadę, na którą składają się trzy elementy: dekoracja, powierzchowność jednostki oraz jej sposób bycia. Te dwa ostatnie tworzą fasadę osobistą jednostki. Fasada osobista jednostki to jej wiek, płeć, uroda, strój. Goffman podkreślał, że fasady nie powstają w procesie interakcji, ale są wybierane spośród tych, które już istnieją. Fasady funkcjonują przez cały czas występują jednostki i dostarczają obserwatorom podstawowych elementów definicji sytuacji. Definicja sytuacji polega na określeniu przez aktorów ich orientacji wobec danej sytuacji i dyspozycji do działania w niej. Konsekwencją definicji sytuacji jest określenie naszego w niej miejsca, a co za tym idzie – sposobu naszego zachowania.

v     ukryte założenia i milcząco przyjmowane procedury interakcji

Dla tej orientacji teoretycznej grupy społeczne są wspólnotami poznawczymi organizującymi systemy znaczeń i systemy ważności swoich członków. Takie spojrzenie na rzeczywistość społeczną prowadzi do pytania o sposoby tworzenia wspólnego świata znaczeń, konstruowania, a także potwierdzania bądź zmieniania obrazu zewnętrznego świata. Kieruje również uwagę na zasoby wiedzy potocznej o rzeczywistości społecznej, w którą są wyposażeni i którą wykorzystują uczestnicy interakcji, a która sprawia, że świat społeczny traktowany jest jako dany. Wiedza ta jest nabyta w trakcie socjalizacji i dotyczy reguł właściwego postępowania. Znajomość tych reguł pozwala interpretować to, co zachodzi w trakcie podejmowanych działań praktycznych.

Jeżeli spoglądamy na społeczeństwo z perspektywy interakcji, jego podstawowymi elementami składowymi stają się nie zbiorowości ani nawet nie jednostki, ale interakcje społeczne, ono zaś samo przybiera postać skomplikowanej sieci wzajemnych oddziaływań jednostek.

Spojrzenie na społeczeństwo z interakcjonistycznej perspektywy ukazuje społeczeństwo w ciągłym procesie stawania się. Tego rodzaju spojrzenie jest przeciwstawne spojrzeniu na społeczeństwo jako układ stabilnych i sztywnych systemów oraz struktur pozycji, ról czy grup. Te dwa spojrzenia uzupełniają się. Mimo, że interakcjoniści ograniczają swoje zainteresowania do analiz dynamicznego aspektu interakcji, nie zaprzeczają, że mamy w niej doczynienia również z pewnymi stałymi, pochodzącymi z zewnątrz i ograniczającymi ją elementami. Należą do nich wzory zachowań uznawanych w danym kręgu kulturowym za właściwe w danej roli.

INSTYTUCJE

W ujęciu kierunku zwanego nowym instytucjonalizmem pojęcie instytucji oznacza utrwalone wzory działań i reguły zachowań ludzkich, które porządkują interakcje ludzkie i określają ramy prowadzonych przez jednostki gier.

W ujęciu funkcjonalistycznym odnosi się do kompleksów ról skupionych wokół działalności, której celem jest zaspokojenie jakiejś istotnej potrzeby społecznej, np. reprodukcji, edukacji, porządku społecznego.

We współczesnych, wielorako zróżnicowanych społeczeństwach, które charakteryzuje wysoki stopień specjalizacji, istnieje bardzo wiele różnych instytucji, rozumianych jako kompleksy ról. Wśród nich można wyróżnić cztery zasadnicze, związane z podstawowymi potrzebami, których zaspokojenie jest niezbędne dla przetrwania człowieka. Są to potrzeby reprodukcji, bezpieczeństwa, pożywienia i schronienia oraz specyficznie ludzka potrzeba integracji i ekspresji, właściwa istocie, która żyje nie tylko w świecie biologii, ale także kultury symbolicznej.

Pytanie o instytucjonalizację: o to, w jaki sposób z pojedynczych interakcji, w których toku negocjuje się definicje sytuacji i sposoby rozumienia znaczeń oraz realizuje najrozmaitsze warianty zachowań, wyrastają utrwalone wzory zachowań oraz zewnętrzne w stosunku do jednostek reguły ograniczające i kontrolujące ich działania. Jednej odpowiedzi na to pytanie udzielają Peter L. Berger i Thomas Luckmann:

„Wszelkie działanie ludzkie ma skłonność do przechodzenia w nawyk. Działanie o dużej częstotliwości zostaje ujęte we wzór, który następnie może być odtwarzany z zachowaniem ekonomii wysiłku i który jest jako wzór postrzegany przez tego, który go realizuje. Przechodzące w nawyk działanie może w konsekwencji zostać wykonane powtórnie w ten sam sposób oraz z tym samym ekonomicznym wysiłkiem. (…)Psychologicznie- nawyki przynoszą istotny zysk; ograniczają wybór. Dzięki nawykom nie musimy w każdej sytuacji definiować każdego kroku na nowo.”