Marta Bogdanowicz
Psychologia
kliniczna dziecka
w wieku
przedszkolnym
Wydanie drugie poprawione
WARSZAWA 1981 WYDAWNICTWA SZKOLNE I PEDAGOGICZNE
Okładkę i kartę tytułową projektował Romuald Socha
Redaktor wydania pierwszego Danuta Tracz
Redaktor wydania drugiego Maria Górbiei-Ziótkowska Redaktor techniczny Krystyna Milewska Korektorzy
Maria Grzęda, Ewa Mingin
Tytuł dotowany przez Ministra Edukacji Narodowej
..~~ wr.~ w :.
l.%J riś,'.: ~ ~^~,'~ Y y~ m 1\ % n,~::,,:7P·nfl'~
\.j~ ~'~
LSBN 83-02-04596-9
~ Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Wars2awa 1985
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1991
Wydanie drugie poprawione Nakład 19820i~180
Arkuszy: wyd. 16,28; druk. 16,5
Oddano do składania we wr2eśniu 1990 r. Podpisano do druku w marcu 1991 r. Druk ukończono w kwietniu 1991 r. Papier wklęsłodruis kl. III, 70 g
Zam. nr 7114e/90
Zakłady Graficzne w Poznaniu
wsTĘP
Psychologia kliniczna dziecka to obszerna dziedzina wiedzy, w które j gromadzone, od około 100 lat, doświadczenia praktyczne i badania naukowe stały się podstawą wielu koncepcji teoretycznych, wyjaśniających zjawiska o charakterze patologicznym w zachowaniu dziecka: W podręczniku zawarta jest dość duża ilość materiału o charakterze teoretycznym. Wydaje się tu konieczne przekazanie niezbędnej wiedzy, która niesie ogólną kulturę psychologiczną i stwarza tym samym przesłanki do samodzielnego rozwiązywania problemów, z którymi na co dzień spotyka się nauczyciel. Problemów tych nie sposób byłoby omówić w jednym podręczniku ani podać szczegółowe recepty na ich rozwiązanie.
Przy opracowywaniu podręcznika, w związku z bogactwem problematyki, jaka składa się na psychologię kliniczną dziecka, napotkałam liczne trudności z dokonaniem wyboru treści i podjęciem decyzji, które z nich zamieścić, a które pominąć. Czy wybór był trafny, pokaże praktyka, a doświadczenia w pracy z podręcznikiem mogą się przyczynić do jego udoskonalenia.
Wiele treści, wa'znych z punktu widzenia znajomości psychologii klinicznej, musiało zostać pominiętych. Część z nich czytelnicy powinni sami uzupełnić, na przykład kierując się problemami wy
- szczególnionymi po każdym rozdziale w "Zagadnieniach do opracowania". Zastały one sformułowane z myślą, aby poszerzyć przekrój zagadnień prezentowanych w podręczniku oraz aby zachęcić
-czytelnika do samodzielnego, praktycznego zastosowania wiedzy zdobytej podczas lektury podręcznika. Wybór zagadnień zaleconych do opracowania należy do prowadzącego zajęcia. W niektórych przypadkach jego pomoc będzie niezbędna przy rozwiązywaniu trudniejszych problemów.
`' Układ treści podręcznika jest następujący: pierwsze dwa roz--~~ działy zawierają ogólną wiedzę o psychologii klinicznej dziecka.
Trzeci rozdział traktuje o przyczynach zaburzeń rozwoju psychoruchowego dzieci. Pozostałe rozdziały, od czwartego do ósmego, prezentują szczegółową wiedzę o zaburzeniach rozwoju psychoruchowego dzieci, o charakterze globalnym bądź parcjalnym (fragmentarycznym). Informacje te usystematyzowano tak, aby przypomnieć podstawowe dane o neurofizjologicznych podstawach omawianych procesów i ich rozwoju w wieku przedszkolnym. Następnie scharakteryzowano objawy zaburzeń rozwoju tych procesów, metody ich diagnozowania oraz sposoby oddziaływania korekcyjno-wychowawczego.
Byłabym bardzo usatysfakcjonowana, gdyby ten podręcznik stał się przewodnikiem w pracy zawodowej nauczyciela, pomagając mu~ w rozwiązywaniu konkretnych problemów w pracy z dziećmi.
Mam nadzieję, że przyda się też psychologom dziecięcym jako kompendium wiedzy z tego zakresu, a więc przewodnik do podjęcia szerszych studiów nad psychologią kliniczną dziecka. Warto przypomnieć, że jest to pierwszy i jak dotychczas jedyny podręcznik psychologii klinicznej dziecka.
Oddając książkę czytelnikom, pragnę złożyć serdeczne podziękowania recenzentom tej pracy: prof. dr hab. Marii Susułowskiej oraz dr Hannie Nartowskiej, których szczegółowa i wnikliwa ocena, wynikająca z wysokich kompetencji w zakresie psychologii klinicznej, była bardzo pomocna. Wiele cennych uwag dostarczyła mi recenzja mgr Krystyny Doroszewicz i mgr Barbary Strupczewskiej.
I. WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII KLINICZNEJ DZIECK A
1. Zarys historii psychologii klinicznej
Psychologia kliniczna to jedna z gałęzi psychologii stosowanej. Zwykle wymienia się kilka źródeł powstania psychologii klinicznej, wśród których jednym z ważniejszych były początki rehabilitacji dzieci upośledzonych umysłowo, głuchych, dzieci sprawiających trudności wychowawcze, a w związku z tym potrzeba psychologicznej pomocy w zakresie diagnozy i terapii tych dzieci.
Nażwa i data powstania psychologii klinicznej wiąże się z założeniem w 1896 roku Kliniki Psychologicznej, czyli pierwszej na świecie poradni psychologicznej dla dzieci. Powstała ona z inicjatywy Lightnera Witmera w Stanach Zjednoczonych A.P. W tej pierwszej poradni, założone j przy Uniwersytecie Stanu Pensylwania, zaczęto zajmować się dzieckiem jako jednostką, ale nie w aspekcie badań naukowych i ustalania ogólnych prawidłowości dotyczących psychiki, czym dotychczas interesowała się psychologia, lecz w celu udzielenia pomocy dziecku. Każdym przypadkiem zajmował się zespół specjalistów, a polegało to na dokładnej i wszechstronnej analizie przypadku dziecka i jego środowiska. Tak wszechstronna diagnoza stwarzała podstawę do ukierunkowania oddziaływań terapeutycznych. Metoda kliniczna, w ujęciu L. Witmera, polegała na wykorzystaniu wiedzy x metod psychologii ogólnej do wyjaśniania problemów jednostki, na przykład dziecka społecznie nieprzystosowanego.
Koncepcja ta przyjęła się szeroko, podobnie jak i termin psychologia kliniczna, nawiązu jący do problematyki i stylu pracy w klinice L. Witmera. Także obecnie w psychologii klinicznej dziecka stosuje się wszechstronne opracowania każdego przypadku (tzw. studium przypadku - case study) przez zespół specjalistów różnych dziedzin (team).
Praktyczne zajmowanie się problematyką upośledzenia umysło
5
wego wymagało stworzenia narzędzi pomiaru sprawności intelektualnej. Francuski psycholog Alfred Binet i jego współpracownik Teofil Simon opracowali pierwszą skalę inteligencji. Umożliwiała ona rozpoznawanie przypadków upośledzenia umysłowego u dzieci i określanie kierunku ich kształcenia. Opublikowana w 1905 roku Skala Inteligencji Bineta-Simona jest nadal, w unowocześnionych wersjach, stosowana na całym świecie (np. jako Skala Inteligencji Termana-Merrill).
Psychologia kliniczna stanowi najbardziej rozwinięty dział psychologii stosowanej. W Polsce psychologia kliniczna ma bogatą tradycję trzech pokoleń klinicystów. Jej początki wiążą się z nazwiskami Jana Ochorowicza, Edwarda Abramowskiego i Stefana Błachowskiego, którzy współpracując z lekarzami podejmowali badania psychologiczne nad zjawiskami z zakresu psychopatologii. Jej dorobek nawiązuje do oryginalnych polskich opracowań teoretycznych z zakresu psychologii ogólnej i osobowości. Na początku lat sześćdziesiątych zaczęły pojawiać się w Polsce coraz liczniejsze publikacje z psychologii klinicznej dziecka. Do najważniejszych prac w tej dziedzinie należą publikacje Haliny Spionek, Marii Susułowskiej, Marii Tyszkowej, Hanny Nartowskiej, Ireny Obuchowskiej, Janusza Kastrzewskiego, Małgorzaty Kościelskiej, Tadeusza Gałkowskiego, Marii Chłopkiewicz, Hanny Olechnowicz, Izabeli Bielickiej i Elżbiety Węgrzynowicz.
Zagadnienia do opracowania
1. Co wiesz o początkach psychologii klinicznej dziecka?
2. Wyjaśnij terminy: psychologia kliniczna, metoda kliniczana, studium przypadku.
Jeźeli zainteresowały Cię te zagadnienia to:
S. Na podstawie cytowanej literatury określ, jakie były inne źródła powstania psychologii klinicznej i.
4. W Atlasie psgchoLogicznym W. Szewczuka odszukaj fotografie i informacje dotyczące przedstawicieli psychologii klinicznej w Polsce i n,a świecie, w tym także zajmujących się higieną psychiczną ~.
5. Przejrzyj kartotekę biblioteki, wynotuj nazwiska psychologów zajmujących się psychologią kliniczną dąiecka i określ, jaką problematyką się interesują. 1 Psychologia kliniczna (pod red. A. Lewickiego). Warszawa 1969; W. Sa
nocki Wybrane zagadnienia z psychologii klinicznej. Gdańsk 1978 Uniwersytet Gdański; C. Beers Umysł, który sam siebie odnalazł. Warszawa 1948 PIHP.
q W. Szewczuk Atlas psychologiczny. Warszawa 1976 PWN.
2. Przedmiot, zadania i podstawowe pojęcia psychologii klinicznej
Podstawowym pojęciem, które wymaga zdefiniowania, jest psychologia kliniczna. Definicje tego pojęcia znajdujemy w wielu podręcznikach psychologii'. Zgodnie z tymi definicjami psychologia kliniczna jest gałęzią psychologii stosowanej, która przyjmuje za przedmiot badań zaburzenia zachowania, inaczej zaburzenia czynności ludzkich E.
O zaburzeniach zachowania można mówić wtedy, gdy czynności te tracą ukierunkowanie na cel lub ulegają dezorganizacji w swym przebiegu (wg T. Tomaszewskiego). Zaburzenia czynności uniemożliwiają regulowanie stosunków człowieka z otoczeniem: zarówno zaspoka jonie potrzeb osobistych, jak i rozwiązywanie zadań stawianych przez środowiska i sytuacje (wg A. Lewickiego), a więc utrudniają mu przystosowanie się (wg ,W. Szewczuka). Takie ujęcie psychologii klinicznej nawiązuje do rozumienia psychologii jako nauki o regulacji wzajemnych stosunków człowieka z otoczeniem.
Przedmiotem zainteresowania psychologii klinicznej są nie tylko zaburzenia zachowania, ale także ich przyczyny i skutki. W ten sposób dochodzimy do sformułowania problemów, którymi zajmuje się psychologia kliniczna. Są to: diagnoza, terapia i profilaktyka zaburzeń. Te trzy podstawowe problemy wytyczają praktyczne zadania psychologii klinicznej.
Ządania psychologii klinicznej w zakresie diagnozy są następujące: opis (symptomatologia) i rozpoznawanie istniejących odchyleń w zachowaniu czlowieka, wyjaśnianie ich przyczyn (etiologia) i patomechanizmów ich powstania.
Do zadań w zakresie terapii należą formułowanie i realizacja programu postępowania korekcyjnego wobec zaburzeń stwierdza _= nych w badaniu diagnostycznym. Zadaniem profilaktyki jest okre
ślanie optymalnych warunków życia i działania ludzi, które umożliwiają realizowanie potencjalnych możliwości każdego człowieka
- ' T. Tomaszewski Wstęp do psychologii. Warszawa 1963 PWN, s. 243; W. Szewczuk Psychologia. Warszawa 1975 WSiP, s. 90; Psychoiogiu ic!inacznn... Op. cit., s. 16.
$ Według T. Tomaszewśkiego caynności ukierunkowane są na określony cel, zorganizowane, posiadają określoną strukturę, służą regulacji stosunków człowieka z otoczeniem (por. T. Tomaszewski Wstęp... Op. cit.).
7 6
a jednocześnie ochraniają...
agacia_