BEZROBOCIE

Wstęp

        Tematem niniejszego referatu jest bezrobocie, będące jednocześnie problemem ekonomicznym, jak i kwestią społeczną. W trakcie jego prezentacji przybliżymy Państwu podstawowe definicje i pojęcia związane z tym zagadnieniem, omówimy przyczyny jego powstawania. Wyjaśnimy kim jest osoba bezrobotna w rozumieniu prawa i Urzędów Pracy. Jakie czynniki mają wpływ na tworzenie się bezrobocia i jakie są jego mierniki. Następnie  zapoznamy Państwo z sytuacją kobiet i mężczyzn na rynku pracy związaną z ich aktywnością zawodową, zaczerpniętą z badań reprezentatywnych BAEL, zawierających również dane perspektywiczne dotyczące tej kwestii,  sięgające do roku 2030. W dalszej części omówimy sposoby walki z bezrobociem i metody poszukiwania pracy.  W podsumowaniu zajmiemy się zagadnieniem kosztów społecznych, wynikających z bezrobocia jak również jego   pozytywnych skutków. 

Definicje i pojęcia

Bezrobocie jest zjawiskiem społecznym, polegającym na tym, że część ludzi zdolnych do pracy i deklarujących chęć jej podjęcia nie znajduje faktycznego zatrudnienia z różnych powodów.

Podstawą określenia charakteru bezrobocia i elementem oceny szans różnych kategorii bezrobotnych na rynku pracy, jest okres poszukiwania pracy.

W zależności od czasu trwania tego okresu wyróżnia się:

Bezrobocie krótkookresowe – trwające do 3 miesięcy,

Bezrobocie średniookresowe – trwające do 6 miesięcy,

Bezrobocie długookresowe – trwający od 6 do 12 miesięcy.

Bezrobocie długotrwałe (chroniczne) - trwające przynajmniej

                                                                12  miesięcy.

Bezrobocie to złożone i dynamiczne zjawisko gospodarki  rynkowej, generowane przez wiele czynników o różnym stopniu trwałości działania. Z tego punktu widzenia, wyodrębnia się różne rodzaje bezrobocia:

Bezrobocie frykcyjne - bezrobocie związane z przerwami
w zatrudnieniu z powodu poszukiwania lepszej/innej pracy lub zmianą miejsca zamieszkania. Stanowi minimalne, możliwe bezrobocie w gospodarce wolnorynkowej (3-5% ogółu ludności aktywnej zawodowo). Stan bezrobocia na poziomie frykcyjnym oznacza w praktyce występowanie pełnej równowagi na rynku pracy.

Bezrobocie frykcyjne może pełnić pozytywną rolę jako czynnik elastyczności rynku pracy, hamowania nadmiernego wzrostu płac i umacniania dyscypliny pracy.

Bezrobocie klasyczne - oznacza rodzaj bezrobocia pojawiający się wtedy, kiedy płaca jest rozmyślnie utrzymywana powyżej poziomu, przy którym krzywe podaży pracy i popytu na prace przecinają się.

Bezrobocie neoklasyczne - zjawisko to zachodzi wówczas, kiedy rynek pracy charakteryzuje się niską elastycznością płac, co oznacza, że płace nie dostosowują się do zmian warunków rynkowych i w ten sposób nie zapewniają równowagi popytu i podaży. Bezrobocie to występuje także
w przypadku, gdy proponowana płaca jest zbliżona do płacy minimalnej.

Bezrobocie sezonowe - wynika ze sezonowości produkcji
w niektórych dziedzinach gospodarki uzależnionych od warunków klimatycznych. Występuje w zakładach pracy sezonowej. np.: w budownictwie, rolnictwie.

Sezonowy charakter ma również bezrobocie absolwentów, których wejście na rynek pracy dokonuje się stopniowo i jest związane z terminem zakończenia nauki w szkołach.

Bezrobocie strukturalne - to takie bezrobocie, które powstaje na tle strukturalnych rozbieżności między podażą pracy
i popytem na pracę. W Polsce bezrobocie strukturalne pojawiło się wraz z restrukturyzacją podstawowych branż przemysłu takich jak górnictwo, hutnictwo, a także na skutek likwidacji PGR-ów.

Jest ono konsekwencją zmian technologicznych i ewolucji struktury produkcji, zachodzących w danej gospodarce.
W przeciwieństwie jednak do bezrobocia frykcyjnego ma ono charakter trwały. Na przykład w przeszłości książki składane był przez zecerów z pojedynczych czcionek. Zmiana techniki druku i składu sprawiła, że zecerzy stali się ofiarami bezrobocia strukturalnego, aż do momentu znalezienia całkiem innej pracy. Rozwój nowych technologii nie jest jednak jedyną przyczyną bezrobocia strukturalnego. Wahania w gustach konsumentów lub zmiana lokalizacji pewnych przedsiębiorstw mogą również spowodować bezrobocie strukturalne, i to nawet wśród pracowników dobrze wykwalifikowanych. Bezrobocie tego typu stanowi szczególny problem w regionach, gdzie dominuje jedna gałąź przemysłu, np. górnictwo, hutnictwo, czy przemysł stoczniowy.

Bezrobocie technologiczne – wynika z postępu technicznego, mechanizacji i automatyzacji procesów wytwórczych, które mają charakter praco – oszczędny. Pojawia się ono z dużą siłą wówczas, gdy tempo wzrostu gospodarczego jest niskie, a inwestycje mają charakter modernizacyjny, prowadzący do wzrostu unowocześnienia produkcji przy spadku zatrudnienia.

W ogólnie pojmowanym bezrobociu, wyróżnia się dwie główne jego formy :                                                                                   Bezrobocie jawne – to kategoria bezrobocie odnosząca się do niepracujących a ujawniających swoją sytuację poprzez rejestrację w urzędach pracy. Poziom bezrobocia jawnego nie jest zgodny ze stanem faktycznym.

Bezrobocie ukryte – (nigdzie nie ewidencjonowane), którego rozpoznanie wymaga specjalnych badan ankietowych lub/i zastosowania statystycznych metod szacunkowych.

Bezrobocie ukryte na wsi jest też nazywane przeludnieniem agrarnym, gdyż występuje w rolnictwie. Oznacza ono niepotrzebnych (zbędnych) w procesie produkcji rolnej mieszkańców wsi – członków rodzinnych gospodarstw chłopskich. Bezrobocie na wsi ma charakter strukturalny i jest spowodowane dysproporcją miedzy przyrostem ludności wiejskiej a możliwościami jej zatrudnienia – zarówno z powodu niedostatecznych zdolności wytwórczych gospodarstw chłopskich, jak i braku szans wchłonięcia przez miejski rynek pracy.

Jedną z postaci bezrobocia ukrytego w miastach  jest tzw. bezrobocie ukryte w dużych zakładach pracy, w których istnieje nadmierne zatrudnienie w stosunku do rzeczywistych potrzeb techniczno – ekonomicznych przedsiębiorstw.

Bezrobocie ukryte występuje też w postaci wcześniejszych emerytur spowodowanych brakiem możliwości zatrudnienia osób w wieku przedemerytalnym.

Omawiany rodzaj bezrobocia oznacza też sytuację, w której osoba pozostaje bez jakiegokolwiek zatrudnienia. Jest gotowa do podjęcia pracy, ale nie szuka jej gdyż na podstawie wcześniejszych doświadczeń jest przekonana, że jej nie znajdzie.

W związku z tzw. prywatyzacją państwowego sektora gospodarki, pojawiła się w Polsce nowa forma bezrobocia, którą można określić jako                                                                                         bezrobocie odłożone (przesunięte) w czasie. Jest ono wynikiem negocjacji związków zawodowych z nowym właścicielem przedsiębiorstwa, który zobowiązuje się utrzymać przez określony czas stan zatrudnienia, przesuwając zwolnienia pracowników na okres późniejszy.

Z punktu widzenia przestrzennych zróżnicowań wyodrębnia się bezrobocie:                                                                                 powszechne - (ogólne), które oznacza występowanie nadwyżek zasobów siły roboczej na obszarze całego kraju,                 lokalne – (regionalne, terenowe) występujące tylko na niektórych obszarach kraju.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                             

Bezrobocie może być również:                                                                    całkowite - które oznacza brak jakiegokolwiek zajęcia zarobkowego                                                        
częściowe - kiedy bezrobotny znajduje pracę dorywcza lub
w niepełnym wymiarze czasu pracy.

Kim jest bezrobotny ?

Pod pojęciem bezrobotnego można rozumieć osobę niezatrudnioną, nie prowadzącą działalności gospodarczej
i nie wykonującą innej pracy zarobkowej, zdolną i gotową do podjęcia zatrudnienia (w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy).

Jest to szeroka definicja. Natomiast wąską stosują państwowe Urzędy Pracy (powiatowe lub wojewódzkie). I tak bezrobotnym  jest osoba, która:

·         ukończyła 18 rok życia (pełnoletnia),

·         nie ukończyła 60 lat w przypadku kobiet i 65 lat
w przypadku mężczyzn,

·         aktualnie nie uczy się na żadnym szczeblu kształcenia lub nie jest skierowana na szkolenie przez PUP,

·         jest zameldowana lub pozostaje w naszym kraju legalnie lub jej pobyt może zostać zalegalizowany (azyl polityczny, karta stałego lub czasowego pobytu, obywatele UE).

Bezrobotny w rozumieniu prawa

W Polsce, w sensie prawnym (w rozumieniu Ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy), bezrobotnym jest osoba nie zatrudniona i nie wykonująca innej pracy zarobkowej, zdolna i gotowa do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy, nie ucząca się w szkole w systemie dziennym, zarejestrowana we właściwym powiatowym urzędzie pracy, jeżeli:

·         ukończyła 18 lat, z wyjątkiem młodocianych absolwentów,

·         kobieta nie ukończyła 60 lat, a mężczyzna 65 lat,

·         nie nabyła prawa do emerytury, renty inwalidzkiej, socjalnej, nie pobiera świadczeń przedemerytalnych, rehabilitacyjnych czy też zasiłków: chorobowego bądź macierzyńskiego,

·         nie jest właścicielem lub posiadaczem nieruchomości rolnej o powierzchni pow. 2 ha przeliczeniowych, lub nie podlega ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym z tytułu stałej pracy jako współmałżonek lub domownik w w/w gospodarstwie

·         nie jest osobą niepełnosprawną, której stan zdrowia nie pozwala na podjęcie zatrudnienia nawet w połowie wymiaru czasu pracy,

·         nie jest osobą tymczasowo aresztowaną i nie odbywa kary pozbawienia wolności,

·         nie uzyskuje miesięcznie dochodu w wysokości przekraczającej połowę najniższego wynagrodzenia,

·         nie pobiera, zasiłku stałego, stałego wyrównawczego, gwarantowanego zasiłku okresowego lub renty socjalnej.

Przyczyny bezrobocia

Istnieje wiele powodów, dla których osoby pracujące lub chcące pracować i zdolne do pracy nie znajdują zajęcia odpowiadającego ich aspiracjom i wymaganiom finansowym lub są też pozbawiane zatrudnienia. Do sytuacji, które mają wpływ na to zjawisko zaliczyć można:

·         Przekształcenia własności państwowej w prywatną (Zakłady kablowe w Ożarowie, które stały się własnością Tele-Foniki).  

·         Restrukturyzacja lub likwidacja nierentownych gałęzi produkcji (np. górnictwo węgla kamiennego, hutnictwo) powodująca przymusową dezaktywację całych grup społeczno – zawodowych.

·         Niedostosowanie poziomu i struktury kształcenia kadr do rzeczywistych potrzeb gospodarki i kultury narodowej, co skazuje część absolwentów na bezczynność zawodową lub/i konieczność przekwalifikowań.

·         Duża liczba bezrobotnych, bez odpowiednich kwalifikacji, na niewielkim obszarze powoduje, że gospodarka regionu (często osłabiona upadkiem firm, w których bezrobotni poprzednio pracowali) nie może stworzyć wystarczająco szybko miejsc pracy i wchłonąć bezrobotnych. Bezrobocie takie utrzymuje się przez wiele lat na wysokim poziomie.

·         Osoby które zakończyły edukację, ale nie mają jeszcze doświadczenia zawodowego nie są poszukiwaną grupą zawodową. Wymagają one długiego szkolenia i nabywania doświadczenia, będąc przez ten czas mało produktywnymi. Z tego powodu absolwenci często nie mogą znaleźć pracy nawet, jeśli istnieje popyt na pracowników w danej branży.

·         Zmiany w podaży zasobów siły roboczej wywołanych procesami demograficznymi (wyż demograficzny ludności w wieku produkcyjnym, migracje ludności).

·         Miejsca pracy mogą znajdować się gdzie indziej, niż poszukujący pracy pracownicy. Ze względu na niewielką mobilność ludności (np. niechęć do przeprowadzki do miasta i trudności takiej przeprowadzki) oraz wysokie koszty dojazdu powodują utrudniania w znalezieniu zatrudnienia. 

·         Pracodawcy mogą obawiać się zatrudniania osób pomimo, że aktualnie potrzebują siły roboczej, ze względu na trudność ich zwolnienia kiedy popyt będzie mniejszy. Sytuację tą rozwiązać mogą w pewnym stopniu inne formy zatrudniania, takie jak umowy na czas określony, umowy o dzieło, czy zlecenia.

·         Otwarcie rynku na konkurencyjne towary importowe, usługi, kapitał zagraniczny oraz napływ siły roboczej.

·         Wprowadzenie utrudnień granicznych dla klientów rynku wschodniego, spadek ilości zamówień na towary a co za tym idzie ograniczenia produkcji i dodatkowe zwolnienia pracowników.

·         Zniechęcenie prywatnych pracodawców do tworzenia nowych miejsc pracy poprzez podnoszenie podatków oraz dodatkowych świadczeń socjalnych dla pracowników.

·         Ograniczanie zatrudnienia poprzez modernizację zakładów pracy, wprowadzanie nowszych technologii, które dają znaczne oszczędności pracy żywej, a tym samym prowadzących do redukcji osób o niższych kwalifikacjach i mniejszej przydatności do pracy.

·         Niski poziom wykształcenia – brak chęci do podnoszenia swoich kwalifikacji i umiejętności.

·         Spadek koniunktury (kryzys, recesja) powoduje spadek popytu na pracę, a więc zwiększenie zwolnień pracowniczych i spadek zatrudnienia.

·         Sezonowość produkcji bezpośrednio lub pośrednio uzależnionej od warunków klimatycznych w takich dziedzinach, jak rolnictwo, cukrownictwo, przetwórstwo, budownictwo, a także na niektórych obszarach – turystyka.

Czynniki wpływające na zjawisko bezrobocia

Na rozmiar bezrobocia wpływ mają czynniki społeczne, ponieważ jest to zjawisko wytworzone w społeczeństwie. Rozmiar bezrobocia zależy od systemu gospodarczego
i aktualnie prowadzonej polityki krajowego rynku pracy.

Zjawisko to związane jest zwykle z poziomem nowych inwestycji i trwałym zatrudnianiem pracowników w nowo powstałych i nowoczesnych zakładach pracy sektora publicznego lub prywatnego.

Istnieją problemy z zebraniem rzetelnych danych:

·         Osoby pracujące nielegalnie mogą rejestrować się jako bezrobotne celem osiągnięcia korzyści z systemu pomocy społecznej.

·         Osoby zdolne do pracy, którym niesłusznie przyznano zasiłki z tytułu niezdolności do pracy nie pracują choć są zdolne do pracy, nie znajdują się jednak w statystykach bezrobocia. 

·         W gospodarce centralnie planowanej, a rzadziej w rynkowej, zatrudnienie jest niewspółmiernie duże do potrzeb firmy. Jest to tzw. bezrobocie ukryte. Osoby te można byłoby zwolnić nie powodując większych strat w gospodarce, nie figurują one jednak w statystykach bezrobocia.

Kobiety i mężczyźni na rynku pracy

Dane prezentowane w niniejszym opracowaniu zostały zaczerpnięte z reprezentacyjnego Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL), z rejestrów bezrobotnych prowadzonych w urzędach pracy.

Ludność w wieku produkcyjnym tworzą kobiety w wieku
18-59 lat i mężczyźni w wieku 18-64 lata. Osoby w wieku
0-17 lat są zaliczane do grupy w wieku przedprodukcyjnym,
a kobiety w wieku 60 lat i więcej oraz mężczyźni w wieku 65 lat i więcej należą do grupy w wieku poprodukcyjnym.
W 2003 roku (stan na 31 XII) na 1000 kobiet w wieku produkcyjnym przypadały 684 kobiety w wieku nieprodukcyjnym (przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym). Odpowiedni wskaźnik dla mężczyzn wynosił 498. Prognozy demograficzne wskazują, że liczba ludności w wieku produkcyjnym będzie rosła do 2010 r., a następnie obniżała się. Jednocześnie przewiduje się, że liczba ludności w wieku poprodukcyjnym, zarówno mężczyzn jak i kobiet, będzie systematycznie rosła.

Miernik wielkości bezrobocia

Podstawowym miernikiem wielkości bezrobocia jest stopa bezrobocia, czyli stosunek liczby bezrobotnych zarejestrowanych do liczby ludności aktywnej zawodowo
(tj. pracującej i bezrobotnej łącznie) w danej kategorii ludności, wyrażony w procentach.

Aktywni zawodowo definiowani są przez GUS jako osoby pracujące plus osoby poszukujące pracy plus bezrobotni plus niepełnosprawni (z możliwością zatrudnienia w niektórych zawodach). Natomiast do aktywnych zawodowo cywili nie wlicza się pracowników: wojska, policji oraz służb ochrony państwa.

Stopa bezrobocia w Polsce