Prawo cywilne Cz. II
Testament
dr Wojciech Górecki
1. Michał w wieku 10 lat został przysposobiony (przysposobienie niepełne) przez Alfreda (będącego wdowcem). Matka Michała zmarła w trakcie porodu; ojciec Michała jest alkoholikiem. Przez piętnaście lat Michał wspólnie mieszkał i wychowywał się razem z Alfredem oraz jego dziećmi, tj. Kingą i Sylwią. W 1996 r. Alfred zmarł.
W 1999 r. został sporządzony testament notarialny, w którym Michał do połowy swojego majątku powołał swoją bliską znajomą Eleonorę. Rok później Michał sporządził kolejny testament, tym razem własnoręczny, w którym ograniczył się do odwołania sporządzonego wcześniej testamentu notarialnego. W 2002 r. Michał doznał wylewu krwi do mózgu, w efekcie którego prawie całkowicie stracił słuch, a także nie mógł mówić. W tym samym roku został umieszczony w ośrodku dla osób głuchoniemych. Wcześnie rano w dniu 6 maja 2004 r. pensjonariusze tego ośrodka, a wśród z nich Michał, wypłynęli promem ze Świnoujścia do Ystad. Bałtyk był wyjątkowo spokojny, świeciło słońce, ale Michał posługując się językiem migowym, oświadczył swoim współtowarzyszom, że on chce sporządzić testament podróżny. Opiekunka grupy udała się do kapitana statku, wyjaśniając mu, że jego obecność jest niezbędna w sporządzeniu tego właśnie testamentu. Kapitan statku oświadczył, że nie ma czasu na zajmowanie się takimi bzdurami. Podobnie postąpił także jego zastępca. W związku z tym Michał, posługując się językiem migowym, przywołał pięć innych osób, także nie słyszących i nie mówiących, i w ich obecności oświadczył swoją ostatnią wolę. Z jego oświadczenia wynikało, że odwołuje on postanowienia sporządzonego kilka lat wcześniej testamentu holograficznego.
Po powrocie do kraju, w lipcu 2004 r. Michał został częściowo ubezwłasnowolniony, a w marcu 2005 r. zmarł. W tym samym miesiącu jeden ze świadków testamentu sporządzonego na promie spisał treść ostatniej woli Michała w sposób określony w art. 952 § 2 k.c., a pismo to zostało podpisane przez czterech świadków (piąty świadek zmarł kilka miesięcy wcześniej).
Osiem miesięcy po śmierci Michała, sąd wydał postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po Michale przez Eleonorę w ½ (na podstawie testamentu notarialnego), Józefa (ojca Michała) w ¼ oraz Marcelinę (siostrę Michała) w ¼ (dziedziczących z ustawy).
A. Czy testament sporządzony na promie jest ważny i czy wywoła skutki prawne ?
B. Wskaż osoby dziedziczące spadek po Michale wraz ze wskazaniem ich udziałów w spadku.
2. Jan sporządził przed wójtem testament allograficzny (zostały zachowane wszystkie przesłanki ważności takiego testamentu określone w art. 951 k.c.), w którym zapisał swojej córce Krystynie dom rodzinny wraz z działką i całym wyposażeniem. Miesiąc później Jan dopisał ołówkiem na dole protokołu stwierdzającego treść jego ostatniej woli informację o następującej treści: Mojemu wnukowi Mateuszowi przeznaczam należący do mnie las, samochód osobowy marki Ford oraz kolekcję obrazów przechowywaną u mojej przyjaciółki Marty. Następnie podpisał się samym nazwiskiem, zapomniał jednak umieścić datę. Tydzień później Mateusz będąc w pokoju dziadka zobaczył powyższe pismo i przeczytawszy je, stwierdził, że niektóre wyrazy są w nim napisane bardzo niewyraźnie. W związku z tym długopisem napisał powyżej tych wyrazów drukowanymi literami ich treść. Po pewnym czasie Jan zmarł. Wtedy to okazało się, że do wskazanej w kazusie kartki papieru doczepiona została druga kartka na której zostało napisane jedno, następujące zdanie: żonie mojej, która tyle krwi mi w życiu zepsuła, zapisuję telewizor, żeby mogła oglądać swoje ulubione seriale . Jak się okazało zdanie to zostało napisane własnoręcznie przez Jana.
Zakładając, że wskazane powyżej przedmioty majątkowe wyczerpują prawie cały spadek, kto i na jakiej podstawie będzie powołany do dziedziczenia spadku po Janie ?
3. 50 - letni Krzysztof (będący od wielu lat wdowcem) został w maju 2003 r. całkowicie ubezwłasnowolniony z powodu występującej u niego choroby psychicznej. Dwa miesiące później zmarł. Po pewnym czasie został odnaleziony sporządzony przez niego testament holograficzny, w którym powołał on do całego spadku Jurka, jednego ze swoich trzech synów. Pozostali synowie twierdzą, że testament jest nieważny, ponieważ nie jest datowany. Z kolei według Jurka, z treści pamiętników pisanych przez spadkodawcę wynika jednoznacznie, że Krzysztof sporządził testament w 2001 r., co prowadzi do usunięcia wątpliwości o których mowa w art. 949 § 2 k.c. Również Malwina twierdzi, że widziała, jak w 2001 r. Krzysztof sporządził rzeczony testament.
Kto i na jakiej podstawie będzie powołany do dziedziczenia spadku po Krzysztofie ?
Zob. uchwała SN z 30.09.1971 r., III CZP 56/71, OSNCP 1972, Nr 3, poz. 47 oraz uchwała 7 sędziów SN z 23.10.1992 r., III CZP 90/92, OSNCP 1993, nr 1-2, poz. 4.
4. Toczy się postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie testamentu notarialnego, w którym testator (Adam) - od urodzenia głuchy i niemy - rozrządził spadkiem na rzecz wnioskodawczyni, tj. Sabiny. Uczestniczka postępowania jako spadkobierczyni ustawowa (Kinga) pominięta w spadku tegoż spadkodawcy, zarzuca nieważność tego testamentu, ponieważ notariusz w treści aktu notarialnego nie uczynił wzmianki o dopełnieniu przez niego obowiązku przekonania się, że treść dokonanej czynności jest dokładnie znana i zrozumiała dla testatora. Notariusz twierdzi natomiast, że nie miał żadnych problemów z nawiązaniem z testatorem kontaktu słownego, mimo że w dokonaniu czynności notarialnej nie brał udziału biegły wymaganej specjalności. Okazało się także, że Sabina jest teściową wspomnianego notariusza.
Oceń ważność takiego testamentu.
Zob. art. 87 § 1 pkt. 2 w zw. z art. 92 § 3 zd. 2 ustawy z dnia 14.02.1991 r. Prawo o notariacie.
Zob. także uchwałę SN z dnia 19.07. 2001 r., III CZP 36/01, OSP 2002, nr 2, poz. 18 z aprobującą glosą S. Wójcika.
5. Jan postanowił sporządzić testament allograficzny. W tym celu udał się do sołtysa, swojego serdecznego przyjaciela i w obecności dwóch pełnoletnich świadków (dzieci sołtysa) oświadczył ustnie swoją ostatnią wolę. Żona sołtysa spisała następnie protokół z podaniem daty jego sporządzenia; został on następnie odczytany spadkodawcy w obecności świadków, a potem podpisany przez niego, sołtysa i świadków.
Czy testament sporządzony w ten sposób jest ważny ?
Jak wyglądałaby sytuacja, gdyby Jan oświadczył swoją ostatnią wolę przed burmistrzem, a potem nie zostałyby dopełnione formalności z art. 951 § 2 k.c. ?
Zob. także m.in. orz. SN z dnia 22.03. 1982 r., III CZP 5/82, OSNCP 1982, nr 8-9, poz. 117.
6. Rafał postanowił sporządzić testament urzędowy. Udał się w tym celu do najbliższego urzędu stanu cywilnego i przed jego kierownikiem, będącym jego serdecznym przyjacielem, w obecności dwóch świadków, wypowiedział swoją ostatnią wolę. Następnie pracująca w tym urzędzie sekretarka na maszynie do pisania sporządziła stosowny protokół. Protokół został odczytany przez jednego ze świadków Rafałowi. Niektóre sformułowania zawarte w protokole różniły się od słów wypowiedzianych przez Rafała, ale mimo tego zdecydował się on ów protokół podpisać. Podpisy zostały złożone także przez kierownika u.s.c. oraz przez świadków. Po kilku tygodniach Rafał zmarł. Wtedy to okazało się, że osoba sporządzająca protokół zapomniała umieścić na nim datę.
Oceń ważność testamentu wskazanego w kazusie.
Zob. postanowienie SN z 28 listopada 1977 r., IV CRN 494/77, OSP 1978, Nr 11, poz. 208 z glosą A. Mączyńskiego.
7. *Jan ma 50 lat. Jest wdowcem. Od kilku lat jest całkowicie sparaliżowany, pozostaje jednak w pełni władz umysłowych. Nie ma również kłopotów z porozumiewaniem się z otoczeniem. Od pewnego czasu skarży się córce na nasilające się bóle głowy i duszności. Doskwierają mu one szczególnie w nocy. Pewnej niedzieli, wieczorem, poprosił swą córkę Annę do siebie i stwierdził: "Córko mam przeczucie, że dzisiejszej nocy umrę. Chciałbym jednak przed śmiercią sporządzić testament". Córka była zaskoczona, tym bardziej, że właśnie w gronie przyjaciół świętowała swoje urodziny.
Anna, studentka 3 roku prawa, chcąc jednak pomóc ojcu, sięgnęła po Kodeks cywilny i zaczęła czytać przepisy dotyczące formy testamentu. Testament własnoręczny -stwierdziła- odpada; ojciec nie jest przecież w stanie pisać. Testament allograficzny również - nie sposób przecież w niedzielę wieczorem sprowadzić odpowiedniego urzędnika. Podobnie niemożliwe wydało jej się sprowadzenie notariusza. Możliwy do sporządzenia - jej zdaniem - okazał się testament ustny. Pomyślała, że skoro ojciec spodziewa się, że umrze, to zachodzi obawa rychłej śmierci, a więc może on sporządzić testament w tej formie.
Do jego sporządzenia konieczna jednak była obecność trzech świadków. Anna udała się do sąsiedniego pokoju i poprosiła swoją bratanicę, jedyne dziecko nieżyjącego brata Jerzego - Józefę oraz zaprzyjaźnione małżeństwo - Piotra i Marię. Gdy osoby te weszły do pokoju, w którym leżał Jan, Anna w imieniu ojca poprosiła ich, aby zostali świadkami testamentu. Piotr i Maria wyrazili zgodę, Józefa natomiast oświadczyła, że nie zamierza być świadkiem testamentu, ponieważ jako antyglobalistka brzydzi się wszelkimi sprawami majątkowymi. Dodała jednak, że w tej wyjątkowej sytuacji zostanie ze swym ukochanym dziadkiem. W tym momencie Anna doszła do wniosku, że przecież ona sama może być trzecim świadkiem, jednak na wszelki wypadek postanowiła jeszcze poprosić jedną osobę - Tomasza, kuzyna jej męża.
Gdy Tomasz wszedł do pokoju, Jan zaczął wypowiadać swoją ostatnią wolę. "Pragnę - powiedział- aby moimi spadkobiercami były w równych częściach moje jedyne żyjące dzieci - córki: Anna i Zofia". Po wypowiedzeniu tych słów Jan zmarł.
Następnego dnia Anna dokładnie spisała treść testamentu ojca z zaznaczeniem miejsca i daty sporządzenia testamentu, zaopatrzyła je datą i wskazała miejsce jego spisania, a pismo to podpisali Anna, Piotr i Maria oraz Tomasz.
Kilka tygodni później Piotr i Maria zginęli w wypadku samochodowym. Po upływie 4 miesięcy od śmierci Jana, Anna wystąpiła do sądu z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie testamentu ustnego.
Czy sporządzony testament ustny jest ważny ?
Wskaż treść postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po Janie.
Oceń dopuszczalność stwierdzenia treści testamentu ustnego w podany w kazusie sposób po upływie 8 miesięcy od chwili śmierci spadkodawcy.
*Treść powyższego kazusu opiera się na stanie faktycznym opisanym przez J. Biernata w pracy: J. Biernat, P. Cybula, Prawo spadkowe, Pytania, Kazusy, Tablice, Warszawa 2003, s. 58 - 59.
8. Ojciec małoletniego Andrzeja, jako przedstawiciel ustawowy syna, sporządził w jego imieniu testament holograficzny w ten sposób, że treść testamentu zredagował i napisał własnoręcznie ojciec, a tak przygotowany dokument został następnie podpisany przez syna. W kilka lat później Andrzej, już jako pełnoletni, uzupełnił powyższy testament ustanawiając zapis na rzecz swojego brata. W trzy lata później Andrzej został całkowicie ubezwłasnowolniony. Matka Andrzeja, jako jego opiekun prawny, unieważniła zapisy, zgodnie z aktualną wolą jej syna.
Proszę wskazać wszystkie uchybienia popełnione w trakcie sporządzania i zmiany testamentu.
Kazus ten pochodzi ze Zbioru kazusów z prawa cywilnego, H. Nowara - Bacz, W. Kaliński, A. Matlak, J. Pisuliński, P. Podrecki, F. Zoll, Kraków 1993, s. 91.
dulkwic