opracowanie Pauli(1).doc

PRAWO KARNE

Część ogólna

Pytania egzaminacyjne

1.      Na czym polega istota prawa karnego?

Witold Świda definiuje prawo karne jako przepisy, które regulują walkę z czynami zwanymi przestępstwami za pomocą specjalnych środków, którymi są kary i środki zabezpieczające (dziś zwane środkami karnymi). Czyli prawo karne za pomocą właściwych mu środków ochrania społeczeństwo przed czynami, które ustawodawca uznał za niepożądane w życiu społecznym, gdyż stanowią groźbę dla danego układu stosunków społecznych (funkcja ochronna prawa karnego). Jednocześnie prawo karne stanowi gwarancję przed samowolą organów państwowych, określając warunki i granice jego stosowania (funkcja gwarancyjna prawa karnego).

Według Kazimierza Buchała i Andrzeja Zoli prawo karne jest dziedziną prawa, która określa, jakie zachowania człowieka zostają uznane przez państwo za czyny karalne, jakie kary i inne środki mają być stosowane wobec sprawców czynów karalnych i jakie są zasady pociągania sprawców czynów karalnych do odpowiedzialności karnej.

   Natomiast Marian Cieślak podaje, że prawo karne to przepisy prawne regulujące stosowanie środków przymusowej reakcji państwowej (sankcji) na antyspołeczne zachowania, zabronione przez prawo pod groźbą tych środków.

Andrzej Marek uważa, że prawo karne chroni państwo oraz stosunki społeczne i ekonomiczne, a przede wszystkim prawa i interesy obywateli przed najpoważniejszymi na nie zamachami, które w języku prawniczym noszą nazwę przestępstw. Wobec sprawców przestępstw prawo karne reaguje za pomocą środków przymusu w postaci kar sądowych i innych środków przewidzianych przez to prawo (środki karne).

Reasumując prawo karne nie tylko określa jakie czyny są niedozwolone oraz jakie grożą kary za ich popełnienie, ale i w jaki sposób państwo może pociągnąć  do odpowiedzialności sprawców tych czynów. Prawo karne roztacza swoją ochronę na stosunki społeczne, ekonomiczne chroniąc je przed niedozwolonymi przez prawo zachowaniami.        

2.      Wymień funkcje prawa karnego.

Funkcje prawa karnego [rola, działanie, znaczenie].

Funkcja sprawiedliwościowa polega na zaspokojeniu poczucia sprawiedliwości pokrzywdzonego, jak również społeczeństwa poprzez wymierzenie kary – jest to funkcja, która buduje autorytet prawa.

Funkcja ochronna to podstawowa funkcja prawa karnego chroniąca porządek społeczny. Poprzez tę funkcję prawo zapobiega naruszeniom lub zagrożeniom dóbr prawnych, np.: życie człowieka, jego zdrowie, wolność, nietykalność, niepodległość państwa, jego integralność, bezpieczeństwo.

Zakres funkcji prewencyjno-wychowawczej - jak sama nazwa wskazuje – jest stosunkowo szeroki. Pełni ona rolę wychowawczą oddziaływując odpowiednimi ograniczeniami na sprawcę czynu zabronionego, jak również prewencyjną, czyli poprzez ustanowienie różnego rodzaju kar, wpływa na społeczeństwo, aby przestrzegało prawa.

Funkcja gwarancyjna stanowi gwarancje przed samowolą organów państwowych, określając warunki i granice jego stosowania.

   Prawidłowe funkcjonowanie prawa karnego wymaga zespolenia wszystkich tych funkcji. 

3.      Jakie są związki między prawem karnym materialnym, procesowym i wykonawczym?

Prawo karne da się podzielić na odrębne działy według celów jakie ma spełniać. Prawo karne materialne to system zakazów, nakazów i zasad odpowiedzialności za ich naruszenie [zawarte w kodeksie karnym i przepisach karnych zawartych w ustawach szczególnych]. Prawo karne procesowe reguluje postępowanie organów państwowych w procesie karnym, w którym dąży do ustalenia czy i przez kogo zostało popełnione przestępstwo i do wymierzenia kary wobec sprawcy czynu zabronionego. Określa uprawnienia i obowiązki osób uczestniczących w procesie karnym [Kodeks postępowania karnego - KPK]. Prawo karne wykonawcza reguluje wykonywanie kar oraz prawa i obowiązki osób skazanych. Opisuje kompetencje organów wykonawczych i nadzorujących. Mówi o karach i innych orzeczeniach sądowych, a najpraktyczniejszą jego częścią jest prawo penitencjarne, czyli przepisy dotyczące wykonywania kar pozbawienia i ograniczenia wolności.

4.      Jakie są najważniejsze gwarancje praworządności w prawie karnym?

Fundamentalną zasadą prawa karnego jest zasada odpowiedzialności karnej za czyn. Czyn rozumiany w zakresie działania lub jego zaniechania. Tak więc w prawie nie można karać za myśli, poglądy, zamiary człowieka, za jego właściwości fizyczne lub psychiczne. Pogląd może być karany, gdy uzewnętrzni się w czynie lub zamiar popełnienia przestępstwa, gdy jest realizowany. W przypadku postępowania z nieletnimi przejawy demoralizacji mogą spowodować zastosowanie środków wychowawczych, które nie są pociąganiem do odpowiedzialności.

5.      Pojęcie przestępstwa i wykroczenia (podobieństwa i różnice).

6.      Zasada nullum crimen sine lege.

Zasady nullum crimen sine lege (nie ma przestępstwa bez ustawy) i nulla poena sine lege (nie ma kary bez ustawy) są podstawowymi w prawie karnym. To oznacza, że pociągać do odpowiedzialności można tylko za przestępstwa zawarte w ustawach, że prawo karne musi być prawem pisanym i określać przestępstwa oraz grożące za nie kary. Polskie prawo karne nie może działać wstecz w myśl zasady lex retro non agit, ani stosować analogii.

5 zasad:

1.określoność przestępstwa – maksymalnie, jasno, precyzyjnie (analogia z prawa i z ustawy);

2. oznaczoność kary – tylko kara jaka przewidziana w ustawie;

3. prawo nie działa wstecz – lex retro non agit.

4. zakaz stosowania analogii na niekorzyść sprawcy;

5. źródłem prawa karnego może być źródło tylko pisane, czyli ustawa.

7.      Zasada lex retro non agit.

Przy temacie obowiązywania ustawy pod względem czasu należy wspomnieć o zasadzie lex retro non agit (ustawa nie działa wstecz). W art. 4 §1 Kodeks karny mówi, że jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy.

wstecz:

- jeżeli jest względniejsza dla sprawcy;

- jeśli kara ma łagodniejszą górną granice – to wtedy ścinamy starą karę;

- wyrok pozbawienia wolności, a nowa przewiduje inną karę np.: grzywny – to zamieniamy na grzywnę;

- jeżeli nowa nie przewiduje kary to się starą karę znosi.

Przy ocenianiu, która ustawa jest względniejsza dla sprawcy bierze się pod uwagę całokształt okoliczności – karę, zagrożenie dolnej i górnej granicy, możliwość zwolnienia lub umożenia.

8.       Co nazywamy źródłem prawa karnego i co może stanowić źródło prawa karnego?

Źródłami prawa karnego są: Konstytucja, ratyfikowane umowy międzynarodowe i ustawy (do których zaliczamy Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997r. Dz.U. Nr.88, poz. 553 oraz ustawy pozakodeksowe tzw. szczególne).

   Konstytucja wyznacza ramy prawa karnego, czyli wszystkie jego przepisy muszą być zgodne z Konstytucją. Na przykład prawo karne nie może karać za korzystanie z wolności zapewnionych przez Konstytucję itp. Zgodność przepisów karnych z Konstytucją orzeka Trybunał Konstytucyjny, w razie wątpliwości co do zgodności można kierować pytania prawne do TK (art. 193 Konstytucji).

   Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy (art. 91 Konstytucji). Umowy te mogą wpływać na prawo karne pośrednio poprzez zobowiązanie ustawodawcy do zmiany pewnych norm lub bezpośrednio mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami.

   Głównym źródłem obowiązującego prawa karnego w Polsce jest Kodeks karny.  

Kodeks karny składa się z części ogólnej, szczególnej i wojskowej. Część ogólna zawiera katalog kar, definicję pojęć i instytucji (np.: podżeganie, pomocnictwo, usiłowanie art. 11 i 18), reguły operacyjne (zasady wymiaru kary art. 50 KK, odpowiedzialności przy zmianie ustawodawstwa art. 2 §1 KK) i określenia skutków prawnych. Część szczególna zawiera opis poszczególnych typów przestępstw, podaje ich definicję oraz wskazuje kary grożące za te przestępstwa.

Część wojskowa Kodeksu karnego – art. 317-363 KK reguluje odpowiedzialność żołnierzy za złamanie prawa w zakresie służby i dyscypliny wojskowej. Żołnierz podlega prawu karnemu wojskowemu również w przypadkach popełnienia przestępstw niewojskowych. Zasady odpowiedzialności karnej w prawie karnym wojskowym różnią się od ogólnych zasad odpowiedzialności Kodeksu karnego.

Prawo karne skarbowe zawiera zasady ochrony Skarbu Państwa przed naruszeniem jego interesów w zakresie podatków, ceł, obrotu dewizowego oraz gier losowych i totalizatorów [Kodeks karny skarbowy z 1999r. – KKS].

   Postępowanie z nieletnimi nie jest w zasadzie częścią prawa karnego, ponieważ wobec nieletnich nie stosuje się kar lecz środki wychowawcze i poprawcze. Wyjątkowo, nieletni, który ukończy 16 rok życia może być pociągnięty do odpowiedzialności według Kodeksu karnego w przypadku popełnienia ciężkich przestępstw kryminalnych (wymienionych w art. 9 § 2 KK) z poważnymi ograniczeniami (inne wyjątki w art. 13 i 94 NielU) [Ustawa o postępowaniu nieletnich z 26.10.1982 r. – NielU].

Prawo karne jest uzupełnione kodyfikacją prawa wykroczeń obejmującą Kodeks wykroczeń i Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (oba z 1971 r.). Kodyfikacja ta zajmuje się czynami karalnymi o mniejszej społecznej szkodliwości, nie zaliczanymi do przestępstw. Wykroczenia podlegają Kolegium do spraw wykroczeń (które nie należą do wymiaru sprawiedliwości.

9.      Jaką strukturę ma kodeks karny?

Kodeks karny składa się z części ogólnej, szczególnej i wojskowej. Część ogólna zawiera katalog kar, definicję pojęć i instytucji (np.: podżeganie, pomocnictwo, usiłowanie art. 11 i 18), reguły operacyjne (zasady wymiaru kary art. 50 KK, odpowiedzialności przy zmianie ustawodawstwa art. 2 §1 KK) i określenia skutków prawnych. Część szczególna zawiera opis poszczególnych typów przestępstw, podaje ich definicję oraz wskazuje kary grożące za te przestępstwa.

Część wojskowa Kodeksu karnego – art. 317-363 KK reguluje odpowiedzialność żołnierzy za złamanie prawa w zakresie służby i dyscypliny wojskowej. Żołnierz podlega prawu karnemu wojskowemu również w przypadkach popełnienia przestępstw niewojskowych. Zasady odpowiedzialności karnej w prawie karnym wojskowym różnią się od ogólnych zasad odpowiedzialności Kodeksu karnego.

10.  Jaką strukturę mają przepisy części ogólnej a jaką części szczególnej kodeksu karnego?

Struktura przepisów karnych.

Część ogólna Kodeksu karnego nie różni się od pozostałych artykułów innych działów prawa.

Przepisy części szczególnej KK są dwuczłonowe, składają się z dyspozycji i sankcji.

Sankcja to wskazanie kary, a dyspozycja to określenie zespołu znamion określonego czynu.

11.  Czym jest dyspozycja przepisu karnego? Wskaż znane ci rodzaje dyspozycji.

Dyspozycja to określenie zespołu znamion określonego czynu.

Dyspozycje mogą być różne: opisowe (wskazujące zakazane zachowanie i jego cechy); nazwowa (zawiera nazwę przestępstwa); kazuistyczne (wyczerpuje wszystkie możliwości popełnienia przestępstwa np.: art. 155 §1); koniunkcyjne (gdy w czynie występują co najmniej dwa zespoły znamion przestępstwa); alternatywne (gdy istnieją dwa zespoły znamion przestępstwa w czynie, lecz odmiennie niż w koniunkcyjnej tworzą odmiany przestępstw) –zwykłe (na jedno przestępstwo składają się dwa znamiona) i rozłączne (gdy w jednym czynie są dwa znamiona tworzące dwa przestępstwa); zupełne (wyczerpuje zespół znamion przestępstwa); niezupełna zależna (wymaga zastosowania przepisów dopełniających) lub blankietowa (nie zawiera opisu zachowania zabronionego np.: art. 260 §1).

12.  Przedstaw znane ci podziały sankcji.

Sankcje dzielimy na: bezwzględnie nieoznaczone (dziś nie występują, określenie kary pozostawiały sędziemu); bezwzględnie oznaczone (sędzia jest wykonawcą woli ustaw); względnie nieoznaczone (nie występują); względnie oznaczone (posługują się minimum i maksimum grożącej kary np.: art. 149); proste (wskazuje jeden rodzaj kary); złożone (przewiduje liczne rodzaje kary).

13.  Czym jest wykładnia przepisów prawa i jakie znasz jej rodzaje?

Wykładnia prawa karnego.

Wykładnia, czyli ustalenie treści i zakresu obowiązywania przepisu.

Podmiotem wykładni są zwroty, wyrażenia, reguły prawne.

   Wykładnie możemy podzielić:

1.Ze względu na moc wiążącą

   -wykładnia powszechnie wiążąca, nazywana autentyczną występuje wtedy, gdy sama ustawa zawiera wyjaśnienia pojęć przez siebie użytych (np. art. 115 KK zawierający 18 przepisów, wykładnia prawa dokonywana przez  Trybunał Konstytucyjny)

     -wykładnia z ograniczoną mocą wiążącą, nazywana sądową. Jest to wykładnia, której dokonuje w szczególności Sąd Najwyższy w odpowiedzi na pytania prawne kierowane przez sądy niższych instancji (te odpowiedzi są częstokroć wiążące dla tych sądów).

      -wykładnia niewiążąca, zwana naukową nie wiąże sądów ani żadnych organów stosujących prawo, lecz wywiera wpływ ze względu na autorytet opracowań naukowych. Duża rolę w tym zakresie odgrywają podręczniki i komentarze do ustaw.

14.  Przedstaw znane ci sposoby (metody) wykładni prawa karnego i ich znaczenie.

Ze względu na metodę wykładni:

       -wykładnia dosłowna ( zwana słowną, językową, semantyczną, gramatyczną). Należy tu mieć na względzie, że ustawy karne używają słów w znaczeniu potocznym. Tylko wtedy słowu użytemu w ustawie należy nadawać znaczenie specjalne jeżeli wiadomo, że nie zostało użyte w znaczeniu  jakie ma w języku potocznym.

       -wykładnia logiczna ustala znaczenie zwrotu przez odwołanie się do uznanych zasad prawidłowego rozumowania, a więc do reguł logiki lub do tzw. argumentów prawniczych. Wykładnia logiczna może być wnioskowaniem dedukcyjnym (wnioskowanie od większego do mniejszego - mam uprawnienie do więcej to i mogę mniej) lub indukcyjnym (jak zakazane mniej to i więcej). Może być też wnioskowaniem z przeciwieństwa - jeżeli karalne jest przechowywanie danej rzeczy to robienie z nią czegoś innego nie jest zabronione.

     -wykładnia systematyczna (systemowa) wyjaśnia przepis na podstawie jego miejsca i funkcji w systemie prawa karnego. Na przykład jest istotna, gdy chodzi o ustalenie podobieństwa rodzajowego przestępstw.

     -wykładnia celowościowa (teologiczna) wskazuje znaczenie przepisu przez odwołanie się do celu, w jakim został ona stworzony.

      -wykładnia prawnoporównawcza (komparatystyczna) tłumaczy sens przepisu przez porównania z  przepisami analogicznymi, lecz w innych systemach prawnych.

    -wykładnia historyczna ustala treść zwrotu na podstawie przesłanek historycznych, biorąc pod uwagę warunki polityczne, gospodarcze, społeczne, które istniały w momencie wydania przepisu.

15.  Wyjaśnij sposób wejścia w życie i utratę mocy ustawy karnej.

Ustawa karna obowiązuje od chwili wejścia w życie. Zazwyczaj jest to data, którą ona sama określa. Wejście ustawy w życie musi być poprzedzone jej ogłoszeniem. Ważną instytucją w prawie karnym jest tzw. vacatio legis. Jest to okres między publikacją a początkiem obowiązywania ustawy. Pozwala on na zapoznanie się społeczeństwa z treścią ustawy oraz przygotowanie instytucji państwowych na wejście nowego przepisu.

Ustawa przestaje obowiązywać w momencie uchylenia jej poprzez nową ustawę dotyczącą tych samych zagadnień. Występują również ustawy epizodyczne, które same określają przedział czasowy, w którym będą obowiązywać (uchwalane w związku z nadzwyczajnymi sytuacjami np.: wojna, powódź, klęska żywiołowa, stan nadzwyczajny itp.).

16.  Jak ustala się czas popełnienia przestępstwa i jakie to ma znaczenie?

Określenie czasu popełnienia przestępstwa Kodeks karny zawiera w art. 6 §1 KK – “Czyn zabroniony uważa się za popełniony w czasie, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany”. Wyjątkiem od tego jest art. 101 §3 KK stwierdzający, że gdy obliczamy termin przedawnienia przestępstwa to pod uwagę bierzemy nie czas działania lub zaniechania, lecz czas nastąpienia skutku.

17.  Przedstaw sytuację sprawcy, który jest sądzony w czasie obowiązywania innej ustawy niż ta, w czasie której popełnił przestępstwo.

Istotna jest również zasada stabilności wyroków. W związku z wejściem  nowej ustawy nie należy zmieniać wyroków zapadłych wcześniej. Wyjątek od tej zasady zawarty jest w art. 4 §4 KK – jeżeli nowa ustawa nie przewiduje kary, skazanie ulega zatarciu. W przypadku, gdy kara w nowej ustawie jest surowsza nie ma to wpływu na wydany już wyrok, lecz gdy jest łagodniejsza mamy dwie możliwości zmiany zapadniętego wyroku. W art. 4 §2 KK jest mowa o sytuacji, gdy nowa ustawa przewiduje łagodniejszą karę za dane przestępstwo niż stara – w tym przypadku obniża się karę do górnej granicy przewidzianej w nowej ustawie.

18.  Jaki wpływ na los skazanego ma zmiana ustawy o prawomocnym osądzeniu?

Jeżeli w nowej ustawie czyn objęty wyrokiem nie jest już zagrożony karą pozbawienia wolności, wymierzoną karę zmienia się na grzywnę albo karę ograniczenia wolności o czym mówi art. 4 §3 KK.

- jeśli kara ma łagodniejszą górną granice – to wtedy ścinamy starą karę;

- wyrok pozbawienia wolności, a nowa przewiduje inną karę np.: grzywny – to zamieniamy na grzywnę;

- jeżeli nowa nie przewiduje kary to się starą karę znosi.

19.  Jak określa się miejsce popełnienia przestępstwa i jakie to ma znaczenie w prawie karnym?

Polskie prawo karne przewiduje również wyłączenie czasowe lub stałe spod odpowiedzialności karnej prawnej.

Wyróżniamy immunitety materialne i formalne. Immunitet materialny polega na stałym uchyleniu karalność. W Polsce występuje w ograniczonej formie – dotyczy adwokatów, prokuratorów, radców, którzy mogą np.: znieważać, zniesławiać, oskarżać bezkarnie podczas wykonywania pracy. Immunitet formalny wyłącza odpowiedzialność przed sądami polskimi (lecz nie znosi to karalności). Np.: Prezydent, posłowie, senatorzy – czyli ci, którzy posiadają immunitet parlamentarny odpowiadają tylko przed Trybunałem Stanu; osoby posiadające zaś immunitet sędziowski mogą być pociągane do odpowiedzialności tylko wtedy, gdy uzna tak sąd dyscyplinarny. Do formalnych zaliczamy również immunitet zakrajowości, który obejmuje immunitet dyplomatyczny i konsularny. Dyplomaci są wyłączeni z odpowiedzialności przed polskimi sądami, a konsule tylko w granicach pełnienia funkcji urzędowych.        

20.  Na czym polega zasada terytorialności w prawie karnym. Czy istnieją ograniczenia w stosowaniu tej zasady?

Polski Kodeks karny mówi o  zasadzie terytorialności, która jest zawarta w art. 5. Oznacza ona, że ustawę karną stosuje się do sprawcy, który popełnił czyn zabroniony na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, jak również na polskim statku wodnym i powietrznym.

21.  Przedstaw sytuacje prawną obywatela polskiego, który popełnił przestępstwo za granicą.

Są również reguły obowiązywania polskiej ustawy za granicą. Podstawową jest zasada narodowości podmiotowej. Mówi ona o tym, że Polak podlega polskiej ustawie za popełnienie przestępstwa za granicą, jeżeli w Polsce i zagranicą dany czyn jest przestępstwem – art. 109 KK. Można brać tu również pod uwagę ustawę obowiązującą w miejscu popełnienia czynu art. 111 §2 (sąd może uwzględnić różnice między ustawami na korzyść sprawcy).

22.  Czy jurysdykcja polska rozciąga się także na przestępstwa popełnione za granicą przez cudzoziemca? Jakie obowiązują tu zasady?

Na podstawie art. 110 §1 polskie prawo karne stosuje się do cudzoziemców popełniających przestępstwa za granicą w przypadkach, gdy są one  skierowane przeciwko interesom Rzeczpospolitej Polskiej i jej obywateli. W ten sposób spełnia się zasada narodowości przedmiotowej (ochronnej) ograniczonej.

Bez względu na obywatelstwo stosuje się polską ustawę karną w razie popełnienia: przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu lub zewnętrznemu RP; przestępstwa przeciwko polskim urzędom lub funkcjonariuszom publicznym; przestępstwa przeciwko istotnym polskim interesom gospodarczym; przestępstwa fałszywych zeznań złożonych wobec polskim urzędom. Tak wyraża się zasada narodowości przedmiotowej (ochronnej) nieograniczonej zawarta w art. 112 KK.

...