WAC�AW FELCZAK, TADEUSZ WASILEWSKI HISTORIA JUGOS�AWII WROC�AW � WARSZAWA � KRAK�W � GDA�SK � ��D� ZAK�AD NARODOWY IMIENIA OSSOLI�SKICH WYDAWNICTWO 1985 Ok�adk�, obwolut� i wyklejk� projektowa� JACEK SIKORSKI Redaktor Wydawnictwa EWA RACZKOWIAK Redaktor techniczny JACEK SIKORSKI � Copyright by Zak�ad Narodowy im. Ossoli�skich � Wydawnictwo, Wroclaw 1985 Printed In Poland ISBN 83-04-01638-9 Zak�ad Narodowy im. Ossoli�skich � Wydawnictwo, Wroc�aw 1985. Nak�ad: 30000 egz. Obj�to��: ark. wyd. 41,20, ark. druk. 35,75. ark. Al 45. Papier offset kl. III, 80g, 66x98. Oddano do sk�adania 1983 06 15. Podpisano do druku 1985 02 12. Druk uko�czono w kwietniu 1985. Wroc�awska Drukarnia Naukowa. Zam. 2247/83-Z-7 Cena z� 520.- OD AUTOR�W ODDAJ�C w r�ce czytelnik�w pierwsze polskie opracowanie dziej�w Jugos�awii, pragniemy zwr�ci� uwag� na szczeg�lnie trudne zadanie, jakie stan�o przed autorami. Zjednoczone pa�stwo Jugos�owian istnieje dopiero od 1918 r., do tego czasu nie by�o pa�stwa jugos�owia�skiego, tak jak nie by�o i nie ma narodu jugos�owia�skiego. Historia Jugos�awii jest zatem histori� narod�w jugos�owia�skich, dziejami ludno�ci �yj�cej na obszarze dzisiejszej federacyjnej republiki Jugos�awii. Ten zwi�zek federacyjny tworz� cztery narody: serbski, chorwacki, s�owe�ski i macedo�ski. Ka�dy z tych narod�w mia� indywidualne wej�cie w dzieje, odr�bny proces kszta�towania �ycia narodowego i w�asn� drog� do pa�stwowo�ci. Dopiero w XIX w., opieraj�c si� na rozbudzonej �wiadomo�ci wsp�lnego pochodzenia, narody po�udniowos�owia�skie zacz�y szuka� mi�dzy sob� dr�g zbli�enia i tworzy� koncepcje utworzenia w przysz�o�ci wsp�lnego pa�stwa. Pojawi�y si� nawet tendencje do wyr�wnywania r�nic kulturowych, j�zykowych i politycznych, jakie wytworzy�a historia, a jakie utrudnia�y budowanie jednolitego pa�stwa narodowego. Pr�by takie, chocia� w pewnych okresach by�y do�� intensywne, sko�czy�y si� niepowodzeniem. Nie da�o si� wi�c wymaza� d�ugotrwa�ego procesu historycznego i w miejsce czterech utworzy� jeden nar�d jugos�owia�ski. Co wi�cej, okaza�a si� konieczno�� uszanowania �ywych tradycji historycznych tak�e i w dziedzinie czysto administracyjnej. Dowodem tego jest fakt, �e pa�stwo czteronarodowe podzielone jest na sze�� republik, to znaczy, �e obok republiki s�owe�skiej, chorwackiej, serbskiej i macedo�skiej istniej� jeszcze republiki Czarnog�ry oraz Bo�ni i Hercegowiny, a wi�c dw�ch krain, kt�re do 1918 r. rozwija�y si� jako odr�bne od pozosta�ych jednostki publicznoprawne. T� z�o�ono�� dziej�w Jugos�awii pog��bia jeszcze fakt, �e przez obszar pa�stwa przechodzi granica mi�dzy kultur� wschodni� (bizanty�sk�) a zachodni� (�aci�sk�), �e ludno�� m�wi trzema wykszta�conymi j�zykami literackimi: serbsko-chorwackim, s�owe�skim i macedo�skim, i � co w procesie historycznym nie by�o r�wnie� bez znaczenia � �e pod wzgl�dem religijnym ukszta�towa� si� tam podzia� na wyznanie rzymskokatolickie, prawos�awne i islam. Pierwsze zdoby�o wyznawc�w w S�owenii i Chorwacji, a tak�e w cz�ci Bo�ni, drugie obejmuje wszystkie kraje serbskie i Macedoni�, trzecie pozosta�o jako relikt 5 panowania tureckiego, zw�aszcza na terenie Bo�ni i Hercegowiny i Kosowo-Metohii. Do tych r�nic politycznych i kulturowych trzeba jeszcze doda� znaczne zr�nicowanie kraju, wyst�puj�ce w przesz�o�ci, a i dzi� jeszcze widoczne, w dziedzinie ekonomicznej. Pod tym wzgl�dem Jugos�awia, w chwili kiedy ukszta�towa�a si� jako zjednoczone Kr�lestwo Serb�w, Chorwat�w i S�owe�c�w, przedstawia�a obraz daleko id�cej rozpi�to�ci i r�nic, zw�aszcza mi�dzy uprzemys�owion� p�noc� a zacofanym gospodarczo po�udniem. Na kartach tej ksi��ki wypad�o wyja�ni� genez� i przyczyny tej r�norodno�ci, bo w�a�nie w przesz�o�ci nale�y szuka� jej korzeni. Kraje dzisiejszej Jugos�awii w ci�gu wiek�w podlega�y z zewn�trz jednocze�nie lub kolejno ekspansji r�nych system�w polityczno-spo�ecznych i odmiennych formacji kulturalnych: bizantyjskiej, rzymskiej, w�oskiej, niemieckiej, w�gierskiej, a przede wszystkim tureckiej, z kt�rych ka�da wywar�a znaczny wp�yw i pozostawi�a trwa�e �lady. Ale czy tylko w przesz�o�ci, w warunkach ekspansji i zaborczo�ci s�siad�w nale�y szuka� uzasadnienia takiego stanu rzeczy l Wystarczy spojrze� na map� fizyczn� Jugos�awii, aby zrozumie�, �e ukszta�towanie powierzchni nie mog�o nie by� bez wp�ywu na rozw�j partykularyzmu i zr�nicowania kulturowego i ekonomicznego poszczeg�lnych krain. Jugos�awia to w 2/3 kraj g�rzysty. Na pomocy rozci�ga si� pasmo Alp S�owe�skich, na po�udniu g�r macedo�skich, a w centrum r�wnolegle do brzeg�w Adriatyku i w nieznacznej od niego odleg�o�ci przebiega �a�cuch G�r Dynarskich. Niziny nad Draw� i Saw� s� izolowane od morza zapor� dynarsk�, kt�ra spe�nia te� t� sam� funkcj� dla w�skiego pasa nizin nad Adriatykiem i jego wysp i wysepek. G�ry Dynarskre stanowi�y te� zapor� dla ekspansji tureckiej, kt�ra zatrzyma�a si� w Bo�ni, i dla ekspansji w�oskiej (weneckiej), kt�ra nie wysz�a poza Dalmacj� i Istri�. Otwarte niziny na p�nocnym wschodzie umo�liwi�y ekspansj� W�gier na obszar chorwacko-slawo�ski. a doliny rzek w Alpach � ekspansj� Niemc�w austriackich na ziemie s�owe�skie w Styrii, Karyntii i Krainie. Nie b�dzie te� przesady w stwierdzeniu, �e tak urozmaicone ukszta�towanie powierzchni przeszkadza�o wytworzeniu si� jednolitej pa�stwowo�ci na tym obszarze, a zapewne tak�e utrudnia�o zjednoczenie kilku pa�stw wczesno�redniowiecznych w jeden organizm pa�stwowy S�owia�szczyzny Po�udniowej. Nie trzeba te� dodawa�, �e inaczej musia�a si� rozwija� kultura na �yznych nizinach nad Saw� i Dunajem, ni� na krasowych G�rach Dynarskich, czy wreszcie w klimacie �r�dziemnomorskim w Dalmacji. Inaczej na szlakach handlowych wzd�u� sp�awnych rzek, a inaczej w zamkni�tych i niedost�pnych g�rach. Dopiero wsp�czesna technika pozwala przezwyci�a� te trudno�ci, a nawet czerpa� z nich korzy�ci (turystyka). W przesz�o�ci ukszta�towanie powierzchni, naturalne warunki geofizyczne determinowa�y rozw�j ludno�ci tych rejon�w we wszystkich dziedzinach i kierunkach. 6 Z powy�szych wzgl�d�w Historia Jugos�awii nie mo�e by� pisana tak, jak s� pisane dzieje Polski czy Francji, a nawet dzieje W�och, tak�e przez d�u�szy okres rozbitych politycznie. W przeciwie�stwie do Jugos�awii na terenie W�och ukszta�towa� si� jeden nar�d w�oski z jednym j�zykiem literackim i z jedn� kultur� og�lnow�osk�. Dzieje Jugos�awii potoczy�y si� inaczej, w�a�nie te sprawy wyja�niamy na kartach tej ksi��ki. Historia Jugos�awii jest wi�c histori� poszczeg�lnych narod�w po�udniowos�owia�skich, a nawet poszczeg�lnych region�w, kt�re w przesz�o�ci skazane by�y na odr�bne �ycie. Pisa� dzieje Jugos�awii to tak, jakby przedstawia� bieg kilku rzek, kt�re bior� pocz�tek u jednego �r�d�a, lecz p�yn� oddzielnie, odr�bnymi korytami, aby ostatecznie znale�� uj�cie we wsp�lnym morzu. Nie u�atwia to czytelnikowi �ledzenia dziej�w wszystkich narod�w, krain i region�w jednocze�nie. Lecz innych mo�liwo�ci przedstawienia przedmiotu nie ma, jak nie ma innej syntezy. Wydaje si� jednak, �e czytelnik w tej barwnej mozaice odnajdzie bez trudu obraz czego�, co przecie� jest ca�o�ci�, i to nie dopiero w kszta�cie dzisiejszej zjednoczonej Jugos�awii, lecz i w odleg�ej przesz�o�ci, kiedy to plemiona i szczepy jugos�owia�skie samodzielnie wesz�y na aren� dziejow�, a p�niej opiera�y si� cz�sto tym samym, wsp�lnym dla wszystkich, wrogim si�om zewn�trznym. Chocia� narody dzisiejszej Jugos�awii ulega�y inspiracji r�nych kultur, przecie� przetwarza�y ich warto�ci na sw�j spos�b, stwarzaj�c w rezultacie oryginalny obraz kultury jugos�owia�skiej, r�ni�cej j� od kultur s�siednich, nies�owia�skich narod�w. Losy narod�w po�udniowos�owia�skich i ich bohaterska walka o wolno�� budzi�y zawsze �ywe zainteresowanie i sympati� Polak�w. Na kartach tej ksi��ki nie pomijamy wzajemnych zwi�zk�w polsko-jugos�owia�skich tak w sferze kultury, jak i w sprawach politycznych. Z dum� nale�y podkre�li�, �e budzeniu si� �wiadomo�ci narodowej lud�w po�udniowos�owia�skich towarzyszy�a polska poezja romantyczna, a narodzinom idei jugos�owia�skiej polska my�l polityczna. Widomym �ladem tych oddzia�ywa� jest dzisiejszy hymn pa�stwowy Jugos�awii, kt�ry powsta� pod wp�ywem naszego Mazurka D�browskiego. Ksi��ka nasza podzielona jest na dwie cz�ci, odpowiadaj�ce przyj�tej przez historyk�w jugos�owia�skich periodyzacji. Cz�� pierwsz� od zarania dziej�w do ko�ca XVIII w. opracowa� Tadeusz Wasilewski, kt�ry jest tak�e autorem ostatniego rozdzia�u, omawiaj�cego czasy drugiej wojny �wiatowej. Cz�� drug�, od O�wiecenia po rok 1941, napisa� Wac�aw Felczak. Wyja�nienia wymaga pisownia imion w�asnych, zar�wno osobowych, jak i geograficznych, wyst�puj�cych w tek�cie. Na og� podajemy je w ich rodzimym brzmieniu. Jedynie niekt�re imiona chrze�cija�skie, zw�aszcza os�b panuj�cych, podajemy w brzmieniu polskim. R�wnie� w wersji spolszczonej przytaczamy imiona os�b i nazwy geograficzne w wypadku wyst�powania takich form w pi�miennictwie polskim. Zainteresowanych czytelnik�w odsy�amy do indeks�w nazwisk oraz nazw geograficznych i etnicznych, gdzie zamieszczona jest wersja oryginalna, jak i u�ywana w tek�cie. 7 CZʌ� PIERWSZA TADEUSZ WASILEWSKI HISTORIA JUGOS�AWII DO XVIII WIEKU I. ILIROWIE, TRAKOWIE, CELTOWIE I RZYMIANIE PRADZIEJE ZACHODNIEJ CZʌCI PӣWYSPU BA�KA�SKIEGO TERYTORIUM Jugos�awii, obejmuj�ce 255 804 km2, dzieli si� na trzy strefy biegn�ce po�udnikowe, r�wnolegle do linii wybrze�a adriatyckiego. Stref� pierwsz� tworzy pas nadmorski po�o�ony mi�dzy lini� wybrze�a i �a�cuchem G�r Dynarskich, o klimacie �r�dziemnomorskim, i szeroki pas g�rzysty zwie�czony szczytami g�rskimi przekraczaj�cymi 2000 m, zamieszkany przez pasterzy. Oddziela on pas nadmorski od wielkich r�wnin tworz�cych kraw�dzie wielkiej Ko...
henioka