Metody wspomagania rozwoju społecznego dzieci oparte na psychologii poznawczej
1. Plan wykładu:
1. Założenia psychologii poznawczej
2. Metoda indukcji M. Hoffmana
3. Metoda zadaniowa
4. Technika eskalacji
5. Technika wyobrażania sobie podróży w czasie
6. Technika zatrzymywania myśli
7. Technika „podarunek w wyobraźni”
8. Bajka terapeutyczna
• Człowiek przedstawiany jest jako samodzielny podmiot, który w dużej mierze kieruje własnym życiem (podobnie, jak w psychologii humanistycznej).
• Kładzie się szczególny nacisk na fakt, że człowiek przyjmuje, przechowuje, interpretuje, tworzy, przekazuje informacje i nadaje im wartość. Jest sprawcą, który podejmuje celowe działania i ma nad nimi kontrolę poznawczą (Kozielecki 1998, s. 170-173).
• Zwolennicy psychologii poznawczej uważają, że podstawową metodą modyfikacji myślenia i działania człowieka jest celowe wychowanie i autokreacja (formowanie siebie według własnego projektu). Celem wychowania jest kształtowanie osobowości i zdolności do działania (Tamże, s. 222).
• Zasadniczymi zadaniami wychowawczymi są: kształtowanie postawy badawczej i eksploracyjnej, kształcenie społecznie pożądanego systemu wartości utylitarnych i duchowych oraz sfery emocjonalnej, nabywanie wiedzy o świecie i o sobie samym poprzez dialog (Tamże, s. 224-226).
• Metoda indukcji polega na wskazywaniu dziecku konsekwencji, jakie jego zachowanie przynosi innym.
• Można wyróżnić konsekwencje korzystne dla kogoś i przyjemne uczucia (indukcja pozytywna) oraz wskazanie konsekwencji niekorzystnych i związany z nimi smutek, przykrość, cierpienie innych ludzi (indukcja negatywna)(Reykowski 1979, s. 367 – 368).
• Istotą tej metody jest uświadamianie dziecku (przez rodzica, wychowawcę) konsekwencje jego zachowania i wskazywanie na związek przyczynowy między jego działaniami a sytuacją, w jakiej znalazła się osoba skrzywdzona.
• Udzielanie dziecku informacji o przyczynach danego stanu rzeczy powinno mieć miejsce dopiero wtedy, gdy ono samo nie jest w stanie samodzielnie zinterpretować sygnałów i powiązać ich z własnym zachowaniem.
• Metodę indukcji można stosować w drugiej połowie 2 roku życia, gdyż właśnie wtedy dzieci zaczynają:
v używają słów odnoszących się do emocji;
v rozmawiać już nie tylko o własnych uczuciach ale odnoszą się też do przeżyć innych;
v rozumieć cele działania i odczucia innych osób;
v uświadamiać sobie, że uczucia innych mogą się różnić od ich własnych.
• Indukcja powinna być dostosowana do rozwoju poznawczego i językowego dziecka oraz bezpośrednio związana z jego doświadczeniem.
• Dziecko w jak największym stopniu musi być samodzielne w odczytywaniu i interpretowaniu sygnałów świadczących o przeżywaniu emocji przez inne osoby, które mają miejsce w związku z jego zachowaniem.
• Im młodsze jest dziecko, tym częściej rodzice powinni wskazywać na bezpośrednie i widoczne konsekwencje działania dziecka (np.: „Jeśli popchniesz chłopca to on się przewróci i będzie płakał”).
• Można kierować uwagę dziecka na wysyłane przez innych sygnały
v Spójrz na Kubę, co się z nim dzieje?
(zachęcanie dziecka do zainteresowania się sygnałami emocjonalnymi płynącymi od innego dziecka)
v Co się stało Kubie? Dlaczego płacze?
(zachęcanie do zastanawiania się nad wcześniejszymi wydarzeniami we wzajemnej relacji i zinterpretowania jakie okoliczności, w tym zachowania dziecka, miały wpływ na zachowanie partnera).
• Nieco później rodzice powinni także podkreślać zranione uczucia pokrzywdzonej osoby (np.: „Chłopcu jest przykro, że nie chcesz mu pożyczyć piłki”).
• Dzięki indukcji dziecko otrzymuje informacje o tym, że rodzice nie aprobują jego zachowania, że zrobiło coś złego i naruszyło obowiązujące zasady.
• Metoda indukcji pozwala na wykorzystanie i rozwijanie naturalnej skłonności empatycznej dziecka oraz skupienie uwagi na jego roli w wywołaniu cierpienia u innych osób.
• Stosowanie tej metody w wychowaniu dzieci rozwija:
v zdolność do decentracji interpersonalnej (zdolności do zdawania sobie sprawy z cudzego punktu widzenia);
v tendencję do zwracania uwagi na to, jakie skutki dla innych ludzi ma zachowanie dziecka;
v umiejętność dostrzegania cudzego dobra i brania go pod uwagę.
• Ryzyko stosowania tej metody może wiązać się z zbyt słabym lub zbyt silnym naciskiem zastosowanym przez rodzica, opiekuna, wychowawcę.
• W sytuacji zbyt słabego nacisku dziecko nie przerywa swojej aktywności i nie zwraca uwagi na komunikat indukcyjny, a zatem nie ma treści do poznawczego przetworzenia.
• Przy zbyt silnym podkreśleniu władzy lub wycofania miłości rodzica dziecko skupia się na konsekwencjach działań dla niego samego. Dziecko w takiej sytuacji może zareagować silnym lękiem, zakłócającym proces poznawczy (Hoffman 2006, s. 141 – 149).
• Inicjowanie aktywności zadaniowej polega na takim oddziaływaniu dorosłego na sytuację dziecka, aby pewne jej elementy przekształcić w bodźce (Kuchcińska 1997, s. 66), a zadanie definiowane jest „jako przyszłe zdarzenie (tj. stan lub zmiana przedmiotu dokonana przez podmiot) może być podmiotowi opisane i przekazane do realizacji przez niego samego lub też przez kogoś” (Kuchcińska 1988, s. 57).
• Dziecko ma szansę, pod wpływem zdarzeń zewnętrznych, regulować swoje stosunki ze światem. Rodzic ma możliwość poznania różnych sposobów inicjowania dziecięcej aktywności zadaniowej, tj. umiejętność współpracy, negocjacji, itp.
• Odpowiednie przygotowanie i prezentacja zadania staje się dla dziecka szansą do spożytkowania posiadanych umiejętności oraz daje możliwość samodzielnego wybierania.
• Dziecko może zwiększać swoją podmiotowość przechodząc od zadań całkowicie zleconych przez zadania częściowo zlecone (pozornie własne i jawnie zlecone) do własnych (Kuchcińska 1997, s. 82 – 84).
• „Zadania zlecone” wiąże się z opisem i przekazaniem dziecku (rozbieżności lub/i celu lub/i programu) do realizacji dziecku przyszłego zdarzenia, które pozwoli przywrócić zakłóconą równowagę.
• „Zadania własne” to te, w których dziecko, po dokonaniu diagnozy otaczającej go rzeczywistości, opisuje i przekazuje sobie zdarzenia do realizacji.
• Skutkiem niewłaściwego stosowania tej metody może być doprowadzenie dziecka do takiej rozbieżności, która:
- wywołuje zbyt silne emocje;
- blokuje działanie i możliwość poszukiwania sposobów radzenia sobie z trudnościami.
• Technika ta jest zaczerpnięta z krótkoterminowej terapii poznawczo – behawioralnej, stosowana jest do opanowania lęku pojawiającego się w związku z potencjalnym wydarzeniem mogącym wystąpić w przyszłości.
• Osoba przeżywająca lęk w obecności terapeuty wyobraża sobie, że sytuacja, której się lęka ma naprawdę miejsce.
• Często samo wyobrażenie takiej sytuacji, pozwala na określenie przyczyny lęku (dotąd niejasnej).
• Czasem potrzebna jest eskalacja danego wydarzenia poprzez wyobrażenie sobie najgorszych jego konsekwencji. Potem następuje poszukiwanie sposobów radzenia sobie w tej sytuacji i ponowne wyobrażenie sytuacji wraz z opracowaną strategią działania (Lazarus 1989, za Curwen, Palmer, Ruddell 2006, s. 176).
• Technikę eskalacji zmodyfikować można poprzez paradoks i poczucie humoru, które wspierają wyobrażenia dzieci (uczyniła to B. Poćwiardowska).
• Technika może być wykorzystywana do radzenia sobie z trudnymi emocjami tj: lęk, nuda, złość.
• W sytuacji, gdy pojawi się u dziecka lęk związany z potencjalnym wydarzeniem (np.: dziecko płacze z obawy przed upadkiem w autobusie) dorosły wraz z dzieckiem wyobraża sobie sytuację, której się ono obawia i wspólnie przerysowują wymiary tego wydarzenia, dodając do opowiadania różnego rodzaju niedorzeczności, paradoksy
(np.: „Wsiądziesz do autobusu i od razu się przewrócisz, każdy kto wsiądzie potknie się i też się przewróci, cały autobus będzie pełen ludzi leżących na podłodze, a pan kierowca woła jedziemy i nikt nie zdąży wstać i tak wszyscy będą podróżowali leżąc”).
Po opowiadaniu razem z dzieckiem dorosły zastanawia się, co mogłoby mu pomóc poradzić sobie w sytuacji, którą sobie wyobrażali.
• Technika pozwala skierować aktywność dziecka z myśli i emocji, które są nieprzyjemne na myśli wywołujące zaciekawienie i radość.
• W ten sposób w sytuacji wyobrażonej albo też rzeczywistej, z którą do tej pory łączyły się przykre emocje pojawiają się także przyjemne myśli i emocje związane z wytworzonym nowym obrazem i samo to wyobrażenie może pomóc dziecku poradzić sobie z emocjami, a jeszcze może dodatkowo skorzystać ze sposobów wspólnie opracowanych.
• Podobnie jak w metodzie indukcji przy użyciu techniki eskalacji w połączeniu z paradoksem odwołujemy się do wiedzy dziecka na temat reguł rządzących otaczającą rzeczywistością.
• Zatem stosowanie tej techniki powinno być dostosowane do rozwoju poznawczego dziecka i możliwości jego wyobraźni.
• Stosowanie techniki eskalacji pomaga dziecku szukać różnych sposobów radzenia sobie z trudnymi sytuacjami (samo przerysowane i dowcipne wyobrażenie sobie sytuacji jest już jednym z takich sposobów), rozwija wyobraźnię i poczucie humoru.
• Technika ta może być stosowana w stosunku do dzieci, u których sposoby oddziaływania wychowawczego zaczerpnięte z psychologii humanistycznej nie pomagają w radzeniu sobie z nieprzyjemnymi emocjami lecz je nasilają.
• Rodzice powinni najpierw dążyć do poznania i zrozumienia przeżyć dziecka.
• W innym razie stosowanie tej techniki może zwiększyć niepokój dziecka i pojawić się może u niego poczucie niezrozumienia oraz niechęć do ujawniania własnych przeżyć.
• Wyobrażanie sobie podróży w czasie podobnie jak technika eskalacji zaczerpnięta została z krótkoterminowej terapii, w której terapeuta posługuje się technikami wyobrażeniowymi (Salkovskis, Kirk 1989 za Curwen, Palmer, Ruddell 2006, s. 177-178).
• Technika ta pozwala na radzenie sobie z trudnymi, buntowniczymi zachowaniami dzieci w wieku przedszkolnym.
• Rodzic razem z dzieckiem poprzez przywołanie odpowiedniego obrazu pomaga ponownie przeżyć minione wydarzenia, w których udało się dziecku zachować w pożądany społecznie sposób (np.: „Pamiętasz, jak wczoraj wyszliśmy ze sklepu i nie płakałeś, szukaliśmy pierwszych kwiatów i z radością wracaliśmy do domu?”) lub zobaczyć, jak aktualne negatywne wydarzenie zostanie przezwyciężone w przyszłości ( np.: „Następnym razem, jak będziemy wychodzili do sklepu wspólnie ustalimy, co możemy kupić, a czego nie i oboje będziemy zadowoleni”).
• Im dziecko młodsze, tym większa aktywność wymagana jest ze strony rodziców.
• Stosowanie tej techniki pozwala rozwijać dziecku umiejętność radzenia sobie w sytuacjach wywołujących trudne emocje (np.: „Przypomnę sobie, kiedy ostatnio udało mi się narysować piękną królewnę, bo ta mi się trochę nie udała”), wspiera rozwój adekwatnej samooceny (poprzez przypominanie o zdarzeniach, w których dziecko umiało sobie poradzić) oraz rozwija pamięć.
• Technika zatrzymywania myśli (Salvatori 1999, za Curwen, Palmer, Ruddell 2006, s. 179), rodzice, wychowawcy mogą wykorzystać, kiedy u dziecka cztero- pięcioletnigo pojawiają się myśli, wyobrażenia powodujące lęk.
• Technika może być stosowana, gdy aktywne słuchanie, parafraza, odzwierciedlenie – sposoby postępowania zaczerpnięte z psychologii humanistycznej – nie przynoszą oczekiwanych efektów.
• ...
Dziodzio.wwrd